Kâtibim
"Kâtibim" ya da "Üsküdar'a Gider iken" melodisi ünlü bir İstanbul türküsü. ⓘ
Bir 19. yüzyıl kalem efendisi ile bir kadının Üsküdar'da gezisi hakkındadır. Bosna Hersek, Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan gibi Balkan ülkelerinde ve dünyanın başka birçok yerinde bilinir. Farklı dillerde versiyonları bulunur. ⓘ
Sözler ve nota
| Türkçe | İngilizce çeviri ⓘ |
|---|---|
|
|
Kayıtlar
Naftule Brandwein tarafından yapılan kayıtlar
Melodi 1920'lerde Kuzey Amerika'ya ithal edilmiştir. Ünlü klezmer klarnetçisi ve kendini "Yahudi müziğinin kralı" ilan eden Naftule Brandwein, 1924 yılında "Der Terk in America" adıyla tamamen enstrümantal bir versiyon kaydetti. Brandwein Peremyshliany'de (Polonya Galiçyası, şimdi Ukrayna) doğdu ve 1909'da ABD'ye göç ederek 1920'lerin başında çok başarılı bir kariyer yaptı. ⓘ
Safiye Ayla tarafından yapılan kayıtlar ve benzer versiyonlar
Kayda değer bir kayıt Safiye Ayla'nın 1949 tarihli kaydıdır. Kaydın yapıldığı dönemde Ayla aynı zamanda İstanbul Şehir Konservatuarı'nda meclis üyesiydi. Klasik besteci Saygun, 1943 tarihli Op.22 Bir Tutam Kekik adlı koro eserinin son bölümü olarak "Eski İstanbul Türküsü Katibim (Varyasyonlar) Üzerine Çeşitlemeler "e yer vermiştir. Ayla'nın "Kâtibim "inin benzer besteleri de bunu takip etti:
- Sözleri Stella Lee tarafından yazılan ve İngilizce bir uyarlama içeren şarkı, 1953 yılında ABD'de Eydie Gormé ve Eartha Kitt tarafından "Uska Dara - A Turkish Tale / Two Lovers" adıyla kaydedildi. Uluslararası üne sahip vokal yıldızı Eartha Kitt'in enstrümantal bir set eşliğinde yaptığı yorum, Safiye Ayla'nın yorumuna dayandırılabilir.
- Ali Darmar gibi diğer modern besteciler de ezgiyi düzenlemiştir.
- Orta Avrupa bölgesi için çok erken bir yayın, 1960 civarında UNESCO Komisyonu Kökenlerde Avrupa Şarkıları serisinin ikinci cildi tarafından gerçekleştirilmiştir ve "Üsküdara gideriken" için şarkı notasyonu 1952'den kalma yazılı bir kaynağa dayanmaktadır. Ayla tarafından söylenen versiyon ile çarpıcı benzerlikler göstermektedir. ⓘ
Ahmet Adnan Saygun 1943'te besteleyip 'Bir Tutam Kekik adı altında topladığı Eşliksiz Koro için Op.22 On Halk Türküsü"nün son parçası Eski İstanbul Türküsü Üzerine Çeşitlemeler başlığını taşır. Cemal Reşit Rey'in "Bir İstanbul Türküsü Üzerine Çeşitlemeler" adlı piyano konçertosu da Kâtibim'i tema olarak kullanır. Eser, aralıksız çalınan 21 çeşitlemeden oluşmaktadır. Diğer bazı çağdaş besteciler temayı değişik şekillerde uyarladılar. Örneğin Armağan Durdağ, eserin çok bilinen temasından yola çıkarak "Kâtibim Çeşitlemeleri” (2006) adlı dört bölümlü eseri bestelemiştir. ⓘ
Film uyarlamaları
Ayla'nın yanı sıra Zeki Müren'in Kâtibim kaydı da çok sevildi. Müren, Sadık Şendil'in yönettiği 1968 yapımı "Kâtip (Üsküdar'a Giderken)" filminde oyuncu olarak yer aldı ve bu filmde önemli bir rol oynayarak Türkiye'de ve Türk diasporasında çok popüler oldu. ⓘ
Dünyanın dört bir yanından uyarlamalar
Şarkının Türkiye'ye komşu ülkelerde ve ötesinde, genellikle tamamen farklı sözlere sahip birçok versiyonu bulunabilir. Bu şarkı kimin? adlı bir belgesel film ve Everybody's Song adlı uluslararası bir gençlik projesi bu versiyonların çoğunu belgelemiştir. ⓘ
Balkanlar ve Avrupa
- Arnavutluk: Arnavutça'daki ezginin adı "Mu në bashtën tënde" olup, farklı sanatçılar tarafından bazı varyasyonları bulunmaktadır. 1993 yılında, şarkının Arnavutluk'ta, örneğin geleneksel Türk tarzında yeniden canlandırmaya çalışan Roman müzisyenlerin repertuarının bir parçası olduğu söyleniyordu.
- Bosna Hersek: Şarkının Boşnakça uyarlamaları arasında "Pogledaj me Anadolko budi moja ti", yani "Ah Anadolu kızı, benim ol" anlamına gelen geleneksel bir Sevdalinka ve "Zašto suza u mom oku", yani "Gözlerim neden ağlıyor?" anlamına gelen bir Kaside bulunmaktadır.
- Bulgaristan: Melodi bir Bulgar aşk şarkısı olan "Cerni oči imaš libe" (Bulgarca: "Черни очи имаш либе") ve Istranca Dağları'nda Osmanlı İmparatorluğu'na karşı bir direniş ilahisi ("Ясен месец веч изгрява : "Jasen mesec več izgrjava") şeklinde karşımıza çıkar.
- Yunanistan: Şarkının Yunanca versiyonu "Μικρό Τρεχαντηράκι , Ήχασα μαντήλι , Στου Πάπα το μπουγάζι , Ανάμεσα Τσιρίγο , Από ξένο τόπο , Από την Αθήνα ως τον Πειραιά, Ο βαγγελησ : Íchasa mantíli, Apó xéno tópo, Anámesa Tsirígo", yani "Bir eşarp taktım, Yabancı bir yerden, Chirigo (Kythēra adası) arasında". Bu şarkının en iyi bilinen Yunan yorumcularından biri İsrail'de de popüler olan Glykeria Kotsoula'dır.
- Macaristan: Tamás Daróci Bárdos şarkıyı "Üszküdárá" adıyla uyarlamıştır.
- Kuzey Makedonya: Şarkının Makedonca versiyonunun ("Ој Девојче, Девојче") yakın tarihli bir performansı, BBC tarafından "Balkanların Elvis Presley'i" olarak tanımlanan müzisyen Toše Proeski'den (Тоше Проески) geliyor, UNICEF elçiliği de yapmış olan bu kişinin kaza sonucu ölümü, Balkanlar'da ve diasporada birçok yerde devlet töreni ve cenaze toplantılarıyla anılmıştır.
- Romanya: "De ai ști, suflețelul meu" adlı şarkının, Anton Pann tarafından 1850'lerde derlenen ve yayınlanan "Bilseydin, ruhum" olarak çevrilen bir Romence versiyonu da bulunmaktadır.
- Sırbistan (Eski adıyla Yugoslavya): Kâtibim Sırpça versiyonunda "Ruse kose curo imaš" (Sırpça: "Ај, русе косе цуро имаш") "Sarı saçların var kızım" anlamına gelir ve geleneksel olarak güneydoğu Sırp lehçesinde söylenir. Şarkı 1950'lerde popüler Yugoslav filmi "Ciganka "da (Sırpça: "Циганка") da yer almıştır ve "Çingene" anlamına gelmektedir. Sırpça'da "İki beyaz güvercin uçuyor" anlamına gelen "Poletela dva bijela goluba" başlıklı başka bir versiyon daha vardır (1910'dan kayıt)
- Ladino dilinde: Şarkının Ladino dilinde "Fel Shara" isimli bir versiyonu bulunmaktadır. ⓘ
Orta Doğu
- Arap dünyasında aynı melodiye sahip geleneksel bir halk şarkısı "Ya Banat Iskandaria" (Arapça: "يا بنات اسكندريّة") yani "Ey İskenderiye'nin Kızları" olarak bilinir. Şarkı daha sonra Lübnanlı Mohammed El-Bakkar tarafından 1957 civarında "Port Said" adlı albümünde kaydedilmiştir.
- Levanten folklorunun çoğunlukla Halep türünün bir parçası olarak söylenen bir başka Arapça versiyonu, "Ceylanım" anlamına gelen "Ghazali Ghazali" (Arapça: "غزالي غزالي").
- Melodi, Muhammed Peygamber için yazılmış geleneksel bir Arapça şiir veya kaside olan "Talama Ashku Gharami" (Arapça: "طالما أشكو غرامي") tarafından paylaşılır ve İbranice piyut Yigdal'a benzer. "Peygamber'e (s.a.v.) duyulan aşk, özlem ve hasretin derinden etkileyici bir ifadesi" olduğu söylenir.
- Al Mulla Othman Al Mosuli'nin Ya Athouli la taloumni (يا عذولي لا تلمني) adlı başka bir Arapça uyarlaması da vardır. ⓘ
Orta ve Güney Asya
- Afganistan: Özbek şarkıcı Taaj Mohammad tarafından söylenen melodinin bir başka versiyonu Afganistan'dan bilinmektedir.
- Bangladeş: Bu melodinin Bengalce uyarlamaları "Tri-vuboner priyo Muhammad" (Bengalce: "ত্রিভুবনের প্রিয় মোহাম্মদ") ve "Shukno patar nupur paye" (Bengalce: "শুকনো পাতার নূপুর পায়ে") 1950'lerde milli şair Kazi Nazrul İslam tarafından bestelenmiştir. Adından da anlaşılacağı üzere, "Tri-vuboner priyo Muhammad" aynı zamanda Hazreti Muhammed hakkında bir İslami Şarkıdır.
- Pakistan: "Ishq Kinara - Üsküdar'a Gider Iken" adlı Türkçe-Urduca mash-up versiyonu 2013 yılında Sumru Ağıryürüyen ve Zoe Vicajji tarafından Pakistan televizyon programı Coke Studio'da seslendirilmiştir.
- Hindistan: 1956 yapımı Hint filmi Taj'da Hemanta Mukherjee'nin seslendirdiği "Jhoom Jhoom Kar Chali Akeli" adlı Hintçe şarkı Katibim ile benzerlik göstermektedir. 2012 yapımı Hint filmi Agent Vinod'da "I'll Do the Talking" adlı Hintçe bir şarkı vardır; şarkı "Rasputin "in kısmi bir interpolasyonudur. Kâtibim'in orijinal melodisi bu şarkıda kolayca tahmin edilebilir. ⓘ
Güneydoğu Asya
- Endonezya: Bu şarkının melodisi, sözleri değiştirilerek Banser marşı için kullanılmıştır.
- Malezya ve Singapur: Ali Baba Bujang Lapok'taki Alangkah Indah di Waktu Pagi (Güzel Bir Sabah) orijinal olarak "Kâtibim "den ayarlanmış bir şarkıdır. ⓘ
Modern uyarlamalar
- Loreena McKennitt'in An Ancient Muse (2006) adlı stüdyo albümünde Kâtibim ile aynı melodiye sahip "Sacred Shabbat" adlı bir parça bulunmaktadır.
- Jamaikalı sanatçı Ken Boothe şarkıyı "Artibella" olarak kaydetti.
- Sami Yusuf'un Barakah (2016) albümünde yer alan "I Only Knew Love ('Araftul Hawa)" adlı parça da benzer bir melodiye dayanmaktadır.
- Fazıl Say'ın "Haremde 1001 Gece" adlı keman konçertosunun üçüncü bölümü de bu melodiden büyük ölçüde alıntıdır.
- Boney M'in 1978 tarihli Euro disko hit single'ı "Rasputin "in melodisi Kâtibim ile karşılaştırılmış, ancak grup benzerliği reddetmiştir.
- Video oyunu Civilization VI'nın Arap Sanayi Dönemi tema şarkısı ⓘ
Kökeni ve hikâyesi
Dimitri Kantemiroğlu (26 Ekim 1673 - 1723) Madre de la gracia (I. Levy III.29) olarak İstanbul'da derlemiştir. İstanbul türküsüdür. Kırım savaşı Dimitri Kantemiroğlu öldükten sonra başladığı için İskoç marşı olduğu gerçeği yansıtmamaktadır. İskoç marşı tam tersi bu türküden yapılmıştır. Kimi kaynaklara göre Abdülmecid devrinde Kırım Harbi sürerken ortaya çıkmış bir türküdür ve kökeni bir İskoç marşıdır. Osmanlı İmparatorluğu'nda Abdülmecid devrinde memurlara setre ve pantolon giydirilmiş, iddia edildiğine göre türkünün sözleri bu giyimi yadırgayan halk tarafından memurlarla alay etmek üzere yaratılmıştı. Müzik ise Kırım Harbi'ne gönderilen İskoç birliği için yazılmış bir marştı. Savaşta İngilizlere hastane olarak tahsis edilmiş olan ve halkın kısa eteklerinden ötürü "Donsuz asker" lakabını taktığı İskoçların kaldığı Selimiye Kışlası'nın Üsküdar yolunda olmasından esinlenerek "Donsuz Askerler" için yazılan marşın melodisine "Katibim" sözlerinin uyarlandığı iddia edilmiştir. ⓘ
Kimi kaynaklara göre türkü Üsküdar halk kültürünün bir parçası olan Kâtip Aziz Bey ve kendisini görmek için kafesli pencerelere koşan kızların 19. yüzyıldaki sevdalarının şarkısıdır. ⓘ
Müziğin Yunan, Sırp veya Bulgar müziği olduğuna dair iddialar da mevcuttur. Bulgar yönetmen Adela Peeva 2003 yılında şarkının kökeni hakkında “Chia e tazi pesen?” (Bu Şarkı Kimin?) adlı bir belgesel film çekmiştir. ⓘ