Talışlar
Tolışon • تالشان | |
|---|---|
 İran'da Talışlar (1933) | |
| Toplam nüfus | |
|
y. 912.000 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 İran | 300.000 – 400.000 |
 Azerbaycan | 200.000 – 300.000 |
 Rusya | 2529 (2010) |
| Diller | |
|
Talışça | |
| Din | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Diğer İran halkları | |
Talışlar veya Talişler (Talışça: Tolışon), Azerbaycan Cumhuriyeti'nin güneydoğu rayonları Lenkeran, Astara, Masallı ve Lerik) ve İran'ın kuzeydoğu eyaletleri Gilan ve Erdebil'de yaşayan irani bir halktır. ⓘ
Talışca bazı kelimeler ve anlamları: ⓘ
| Türkçe | Talışça | Zazaca | Kurmanci (Kürt) ⓘ |
|---|---|---|---|
| ben | az-mı | ez-mı | ez-mın |
| sen | tı | tı-to | tu-te |
| o | əv-əva | ya-o=yi-yê | ev-vi-vê |
| biz | əmə | ma | em-me |
| siz | şımə | şıma | hun-we |
| onlar | əvon | ê | ev-evan |
| sevmek | piə | hes kerden | hız kırın |
| yumurta | moğne-üyə | hak | hek |
| ekmek | nün | nan | nan |
| ev | kə | çê-ban-ke | mal |
| zemin | zəmin | erd | zemin-erd |
Talışların büyük ataları irani bir kabile olan Kadusiler olarak kabul edilir. Bu varsayımda bulunmanın tek nedeni, Talışların şimdi Kadusi kabilesinin yaşadığı bölgenin bir bölümünde yaşıyor olmalarıdır. ⓘ
Kökenleri
Talışlar genellikle kendilerini Hazar Denizi'nin güneybatısında, kuzeyde Kura Nehri ile sınırlanan ve modern Erdebil ve Gilan illerini de içeren bölgede yaşayan eski Kadusilerle özdeşleştirirler. Talişi adı etimolojik olarak Hazar ve Kafkasya'nın adını etkileyen Cadusi ile ilişkili olabilir. ⓘ
Dil
Talışçanın karşılıklı anlaşılabilir iki büyük lehçesi vardır: Kuzey (Azerbaycan ve İran'da) ve Güney (İran'da). Azerbaycan'da edebi dil olarak Azerice, İran'da ise Farsça kullanılır. ⓘ
Genetik
NRY-Y-DNA haplogrupları bakımından Talışlar, neolitik Yakın Doğu'da tarımın ortaya çıkışı ve yayılmasıyla ilişkilendirilen ve örneklemin %25'inden fazlasında bulunan haplogrup J2 ile belirgin Yakın Doğu akrabalıkları göstermektedir. Bir başka patrilin olan haplogrup R1'in de 1/4 ile 1/2 arasında değiştiği görülürken, Orta/Güney Avrasya'daki Hint-İran halklarını içeren Doğu Hint-Avrupa ile ilişkili bir belirteç olan R1a1, haplogrup G ile birlikte yalnızca %5'in altına ulaşmaktadır. ⓘ
Konum
Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki Talışların çoğu, kuzeyde Vilaj Nehri'nin batı kıyısından güneyde İran sınırına, doğuda Hazar Denizi'nden batıda İran sınırına kadar uzanan bir bölgede yaşamaktadır. Bu bölge Astara, Lankəran, Lerik, Masallı ve Yardımlı olmak üzere beş siyasi bölgeyi kapsamaktadır. Bu beş ilçede 350'den fazla Talış köyü ve kasabası bulunmaktadır. Son yıllarda Talışlar Azerbaycan'ın diğer bölgelerine de yerleşmişlerdir. Kura Nehri'nin güneyinde Bilasuvar, Neftcala ve Calilabad ilçelerinde Talışlara rastlanmaktadır. Çok sayıda Talış da başkent Bakü'nün kentsel çevresine taşınmıştır. Özellikle Bina ve Sumqayıt şehirleri Talış akınına uğramıştır. ⓘ
Demografi
Rus İmparatorluğu'nun 1897 nüfus sayımına göre Bakü Vilayeti'nde 34.994 Talış yaşamaktaydı. ⓘ
1926 nüfus sayımına göre Azerbaycan SSC'de 77.039 Talış yaşamaktaydı. 1959'dan 1989'a kadar Talışlar hiçbir nüfus sayımında ayrı bir etnik grup olarak yer almamış, bunun yerine Talışlar İrani bir dil konuşmalarına rağmen Türkçe konuşan Azerbaycanlıların bir parçası olarak sayılmışlardır. ⓘ
Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 1999 resmi nüfus sayımına göre Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki Talışların sayısı 76.000'dir. ⓘ
Talış milliyetçileri her zaman Azerbaycan'daki Talışların sayısının resmi istatistiklerden çok daha fazla olduğunu iddia etmişlerdir. Resmi olmayan istatistiklere göre Azerbaycan'da 200.000 ila 300.000 arasında Talış vatandaşı yaşamaktadır. Bazıları Azerbaycan'ın güney bölgelerinde yaşayan Talışların nüfusunun 600.000 olduğunu iddia etmektedir. Azerbaycan Cumhuriyeti'nde 2003 yılında Talışça konuşanların sayısının en az 400.000 olduğu tahmin edilmektedir. ⓘ
Bazı kaynaklara göre, Azerbaycan hükümeti Talış, Tat ve Lezgiler de dahil olmak üzere tüm azınlıkları zorla entegre etme politikası uygulamaktadır. Ancak Hema Kotecha'ya göre Talışlar arasında "herhangi bir ayrılıkçı eğilime karşı tutum ağırlıklı olarak olumsuz görünmektedir". İsveçli Avrasya uzmanı Svante E. Cornell'e göre Azerbaycan hükümeti Lezgilerin sayısının resmi rakamlardan çok daha fazla olduğu iddiasını reddetmektedir, ancak özelde pek çok Azeri Lezgilerin - bu arada Talışların ya da Azerbaycan'daki Kürt nüfusun - resmi rakamlardan çok daha fazla olduğu gerçeğini kabul etmektedir. ⓘ
Güvenilir kaynaklara ulaşılamaması, evlilikler ve Talış dilinin gerilemesi nedeniyle doğru istatistikler elde etmek zordur. ⓘ
Kültür ve din
Talışlar çoğunlukla diğer Talışların yoğun olarak ya da tamamen yaşadığı bölge ve köylerde yaşama eğiliminde olan kırsal bir halktır. Talışlar çoğunlukla narenciye, çay, pirinç ve bazı sub-tropikal bitkileri yetiştiren tarımcılardır. Halı dokumacılığı Talışların bilinen bir diğer mesleğidir. Talışlar büyük ölçüde Şii (Twelver) İslam'ı takip etmektedir. Muhafazakâr ve dindar bir halk olarak kabul edilirler. ⓘ
Modern tarih boyunca
SSCB dönemi
Sovyet döneminin başlarında Talış liseleri, "Kızıl Talış" adlı bir gazete ve birkaç Talışça kitap yayınlanmış, ancak 1930'ların sonunda bu okullar kapatılmış ve Talış kimliği resmi istatistiklerde kabul edilmemiş, Talışlar "Azerbaycanlı" olarak sınıflandırılmıştır. ⓘ
1991'den günümüze
Tarihsel kimlik baskısı ve kültürlerini ve dillerini pratik edememe, Talışları içselleştirilmiş bir kendini bastırmaya yöneltmiştir. Bu da herhangi bir Talış hareketine verilen desteğin ölçülmesini zorlaştırmaktadır. Hema Kotecha'ya göre birçok Talış, kamusal alanda inançlarını kabul etmeleri ya da bu konuda konuşmaya kalkışmaları halinde ayrılıkçı Talış-Muğan Özerk Cumhuriyeti, Rusya ya da Ermenistan ile ilişkilendirilmekten korkuyor. Polis korkusu bu sessizliğin bir diğer nedeni olsa da, laik demokrasiye verilen destek ve Dağlık Karabağ'a yönelik ortak Azeri-Talış duyguları da bu sessizliğe katkıda bulunuyor. Talış nüfusu azalıyor; dil, çocuklara çok sık aktarılmadığı için 25-35 yıl içinde yok olma yolunda ilerliyor. Genç Talışlar kendi topluluklarında daha çok Farsça ya da Azerice kullanmaktadır. ⓘ
Radio Free Europe/Radio Liberty, Talış Kültür Merkezi Başkanı ve Tolyshi Sado gazetesinin genel yayın yönetmeni Novruzali Mamedov'un tutuklanmasına ilişkin endişelerini dile getirdi. ABD hükümetinin Talış hakları aktivisti Khilal Mamedov ile yaptığı röportaja göre Mamedov: "Azerbaycan yönetimini Türk milliyetçiliği yapmakla ve Türk olmayan azınlıkları bastırmaya çalışmakla suçladı.... Azerbaycan yönetiminin Azerbaycan ve İran'daki Talış toplulukları arasındaki temasları en aza indirmeye ve Azerbaycan'ı monoetnik bir devlet haline getirmeye çalıştığını söyledi." ⓘ
2008 yılı itibariyle İsmail Şabanov Rusya'daki Talış diasporasının başkanıydı. ⓘ
Ulusal Talış Hareketi (NTM)
Ulusal Talış Hareketi (NTM) resmi olarak 2007 yılında Hollanda'da sürgünde bulunan Talış liderleri tarafından kurulmuştur. Örgütün üyeleri arasında Talış-Muğan Özerk Cumhuriyeti'ni destekleyen ve Talış-Muğan'ın kendini cumhurbaşkanı ilan eden Alikram Hummatov gibi isimler de yer almaktadır. Hareket Azerbaycan içinde özerk bir bölgeden yana. Ayrıca Azerbaycan'daki tüm azınlıkların demokratik, kültürel ve dilsel haklarının desteklenmesini talep etmektedir. ⓘ
Tarih
Eski zamanlarda, Kadusiler burada yaşıyordu (antik Yunanca Καδούσιοι, Kadoúsioi, Lat. Cadusii) - komşularıyla sürekli savaş içinde olan güçlü bir İskitkabilesi kadusiler, Hazar Denizi'nin batı tarafında, Aras'ın güneyinde, Medianın eyaleti Atropatena'da (modern İran Azerbaycanı ve Gilan bölgesinde) yaşadı.savaşcı bir kabile olup kısa bir kılıç veya mızrak kullanırken; Heredota göre onlar mükemmel dart atıcılarıydılar dağlık yerlerde atlılar yerine savaşırlardı. ⓘ