Turunç
| Citrus × aurantium ⓘ | |
|---|---|
| |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Eudicots |
| Klad: | Rosids |
| Sipariş: | Sapindales |
| Aile: | Rutaceae |
| Cins: | Turunçgiller |
| Türler: | C. × aurantium
|
| Binom adı | |
| Citrus × aurantium L., 1753
| |
| Eşanlamlılar | |
|
Liste
| |
Acı portakal, Seville portakalı (Valencia portakalının aksine), bigarade portakalı veya marmelat portakalı, Citrus × aurantium narenciye ağacı ve meyvesidir. Güneydoğu Asya'ya özgüdür ve insanlar tarafından dünyanın birçok yerine yayılmıştır. Muhtemelen pomelo, Citrus maxima ve mandalina portakalı, Citrus reticulata arasında bir çaprazlamadır. ⓘ
| Turunç ⓘ | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
İkili adlandırma
| ||||||||||||||||||
Citrus aurantium
L., 1753 |
Turunç (Citrus aurantium), sedef otugiller ailesi içinde bir alt grup olan Turunçgillerden olan bütün Akdeniz'e kıyı ülkelerde, Güneydoğu Asya kıyılarında yetişen, kışın yaprağını dökmeyen ağaca ve bu ağacın portakala benzeyen, fakat suyu acımtırak olan meyvesine verilen addır. ⓘ
Tarihçe
Vatanının Güneydoğu Asya olduğu tahmin edilen bitki binlerce yıldan beri Akdeniz havzasında yabani olarak yetişmekte ve de yetiştirilmektedir. Turunç Amerika’nın keşfinden sonra bu kıtanın soğuk bölgeleri hariç her yerinde yetiştirilmeye başlanmıştır. ⓘ
Yabani ağaçlar, 10. yüzyıldan itibaren Mağribiler tarafından yoğun olarak yetiştirildiği İspanya'dan bölgeye getirildikten sonra Florida ve Bahamalar'ın genellikle tenha ve ormanlık bölgelerinde küçük akarsuların yakınında bulunur. ⓘ
Morfoloji
Turunç 2,5–5 m boyunda, tacı oldukça çok çatallaşır, dikenli ve yapraklarını dökmeyen bir bitkidir. Yaprakları 12–17 cm uzunluğunda, 8–12 cm eninde, kenarları bütün, oval veya eliptik şekilde, derimsi tazesi sarımsı yeşil, olgunları koyu yeşil renklidir. Çiçeklerinin taç yaprakları 5 adet dil veya oval şekilde, beyaz renkli, ortada 15-30 adet beyaz döllenme tozluğu ve topuzcuğu sarımsıdır. Meyveleri 7–10 cm çapında altın sarısı renkte üzeri gözenekli, kabuğu 0,5–1 cm kalınlığında ve acımsı bir tadı vardır.Görünüş bakımından portakala benzemekle beraber meyvelerinin ekşi-acı tadı ile portakaldan farklıdır. ⓘ
Citrus × aurantium, belirgin bir şekilde acı veya ekşi bir tada sahip turuncu meyvesi ile tanımlanabilir. Ağacın alternatif basit yaprakları ve yaprak sapında dikenleri vardır. ⓘ
Kullanım Alanları
Birçok acı portakal çeşidi uçucu yağları için kullanılır ve parfümde bulunur, tatlandırıcı veya çözücü olarak ve ayrıca tüketim için kullanılır. Sevilla portakal çeşidi marmelat üretiminde ve ayrıca Fransız bigaradının yapımında kullanılır. ⓘ
Acı portakal, aktif bileşeni olan sinefrin nedeniyle bitkisel tıpta uyarıcı ve iştah kesici olarak da kullanılmaktadır. Acı portakal takviyeleri bir dizi ciddi yan etki ve ölümle ilişkilendirilmiştir ve tüketici grupları insanların meyveyi tıbbi olarak kullanmaktan kaçınmalarını savunmaktadır. Acı portakalın kalp ve kardiyovasküler organların tıbbi durumlarını tek başına veya diğer maddelerle formüller halinde etkileyip etkilemediği kesin değildir. Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitüsü tarafından öğütülmüş meyve, ekstrakt ve katı oral dozaj formu ile birlikte tek bir ürün halinde paketlenmiş olanlar için acı portakaldaki özelliklerle ilgili standart referans materyalleri yayınlanmıştır. ⓘ
Çeşitler
- Citrus × aurantium subsp. amara, güney Vietnam'a özgü dikenli, yaprak dökmeyen bir ağaçtır ve yaygın olarak yetiştirilmektedir. Narenciye ağaçları için aşılama stoğu olarak, marmelatta ve triple sec, Grand Marnier ve Curaçao gibi likörlerde kullanılır. Ayrıca meyvesinden elde edilen uçucu yağ ve çiçeklerinden damıtılan neroli yağı ve portakal çiçeği suyu için de yetiştirilir.
- Citrus × aurantium var. myrtifolia bazen ayrı bir tür olarak kabul edilir, Citrus myrtifolia, mersin yapraklı portakal. 'Chinotto' çeşidi, Chinotto olarak da adlandırılan İtalyan soda içeceğinin yapımında kullanılır.
- Citrus × aurantium var. daidai, daidai, Çin tıbbında ve Japon Yeni Yıl kutlamalarında kullanılır. Aromatik çiçekleri çaya eklenir.
- Citrus × aurantium subsp. currassuviencis, laraha, Karayipler'deki Curaçao adasında yetişir. Kurutulmuş kabukları Curaçao likörü yapımında kullanılır. ⓘ
İlgili türler
- Citrus bergamia, Bergamot portakalı, muhtemelen acı portakal ve limetta melezidir; İtalya'da birçok parfüm ve çay markasının, özellikle Earl Grey çayının bir bileşeni olan bergamot yağı üretimi için yetiştirilmektedir. ⓘ
Yemek pişirme
Ham posası yenilebilir olmasa da, acı portakal yemeklerde yaygın olarak kullanılır. ⓘ
Sevilla portakalı (bu bağlamdaki genel adı), tatlı portakaldan daha yüksek pektin içerdiğinden ve bu nedenle daha iyi bir tutum ve daha yüksek bir verim sağladığından, İngiliz portakal marmelatı yapımında ödüllendirilir. Yılda bir kez, bu çeşit portakallar Sevilla'daki ağaçlardan toplanır ve marmelatta kullanılmak üzere İngiltere'ye gönderilir. Ancak meyve Endülüs'te nadiren yerel olarak tüketilir. Bu durum Portekiz ve İspanya arasındaki tarihi Atlantik ticaret ilişkisini yansıtmaktadır; 'portakal marmelatı' için en eski tarif 1677 yılına aittir. ⓘ
Acı portakal -bigarade- orijinal adı canard à la bigarade olan ördek à l'orange'ın tüm ilk tariflerinde kullanılmıştır. ⓘ
Kompostolarda ve portakal aromalı likörlerde de kullanılır. Kabuğu bitter üretiminde kullanılabilir. Narthangai adı verilen olgunlaşmamış meyve Güney Hindistan mutfağında, özellikle Tamil mutfağında yaygın olarak kullanılır. Spiraller veya küçük dilimler halinde kesilerek ve tuzla doldurularak turşusu yapılır. Turşu genellikle thayir sadam adı verilen yoğurtlu pilavla tüketilir. Taze meyve pachadislerde de sıklıkla kullanılır. ⓘ
Belçika Witbier'i (beyaz bira) genellikle acı portakal kabuğu ile baharatlandırılır. ⓘ
Finlandiya ve İsveç'te acı portakal kabuğu kurutulmuş, öğütülmüş halde (Fince'de pomeranssi, İsveççe'de pomerans olarak adlandırılır) zencefilli çörekte (pepparkakor), bazı Noel ekmeklerinde ve mämmi'de kullanılır. Danimarka'da şekerlenmiş kabuk (Danca pomeransskal) Noel Pastası (julekage) ve Kahverengi Kek (brunekager) gibi çeşitli tatlı ve keklerde kullanılır. Ayrıca İskandinav glögi'sinde de kullanılır. ⓘ
Yunanistan ve Kıbrıs'ta sırasıyla nerántzi veya κιτρομηλο, kaşık tatlıları için kullanılan en değerli meyvelerden biridir ve C. aurantium ağacı (nerantziá veya kitromiliá) popüler bir süs ağacıdır. Arnavutluk'ta da nerënxa veya portokalli i hidhur kaşık tatlılarında yaygın olarak kullanılır. ⓘ
Malta'da acı portakal larinġ tal-bakkaljaw olarak bilinir ve marmelat için ve diğer narenciye ağaçları için kök olarak kullanılır. Malta meşrubatı Kinnie de acı portakaldan yapılır. ⓘ
Türkiye'de olgun meyvelerin suyu, özellikle Çukurova bölgesinde salata sosu olarak kullanılabilir. Ancak Irak mutfağında acı portakal ya da Irak dilinde raranj, kömürleşmiş balık (samak ya da simach maskouf), domates yahnisi morgat tamata, kıyma ilavesiyle Irak domates yahnisiyle aynı malzemelere sahip bir yemek olan qeema, haşlanmış nohut lablabi, salatalar gibi yemekleri tamamlamak için, sos olarak ve acı portakalın eşlik etmesi istenebilecek herhangi bir yemeğin üzerinde kullanılır. Iraklılar ayrıca turunçgil meyvesi olarak tüketmekte ya da acı portakal suyu 'aseer raranj' yapmak için suyunu sıkmaktadır. İran'da (meyvenin yaygın olarak narenj olarak bilindiği yer), meyve suyu popüler olarak salata sosu, güveç ve turşularda ekşitici madde veya turşu olarak kullanılır. Çiçekleri taze olarak toplanarak değerli tatlı kokulu aromatik bir reçel (acı portakal çiçeği reçeli, morabba bahar-narenj) yapılır ya da demleme çaya eklenir. ⓘ
Amerika'da, olgun meyvelerin suyu Peru ceviche'sinde olduğu gibi Nikaragua, Küba, Dominik ve Haiti yemeklerinde et için marine olarak kullanılır. Yucatán'da (Meksika) cochinita pibil'in ana malzemesidir. Küba'da geleneksel Noel tatlısı, acı portakalın kabuğunun şurupta pişirilmesiyle yapılır ve peynir ve buñuelos ile yenir. Surinam'da suyu da meşhur pom yemeğinde kullanılır. ⓘ
Bitkisel uyarıcı
Acı portakal (ve acı portakal kabuğu) özü, kilo vermeye yardımcı ve iştah kesici olarak işlev gördüğü iddia edilen bir besin takviyesi olarak pazarlanmaktadır. Acı portakal, kan damarlarını daraltmak ve kan basıncını ve kalp atış hızını artırmak için α1 adrenerjik reseptör üzerinde etkili olan epinefrine benzer maddeler olan tiramin metabolitleri N-metiltiramin, oktopamin ve sinefrin içerir. Bazı düşük kaliteli klinik çalışmalarda p-sinefrinin (tek başına veya kafein veya diğer bazı maddelerle birlikte) kilo kaybını hafifçe artırdığına dair sonuçlar elde edilmiştir. ⓘ
Efedra ile benzerlikler
Bitkisel uyarıcı efedranın ABD, Kanada ve diğer ülkelerde yasaklanmasının ardından, acı portakal diyet takviyesi üreticileri tarafından "efedra içermeyen" bitkisel zayıflama ürünlerinde ikame edilmiştir. Çoğu besin takviyesi içeriği gibi, acı portakal da resmi güvenlik testlerinden geçmemiştir, ancak efedra ile aynı advers olay spektrumuna (zararlı yan etkiler) neden olduğuna inanılmaktadır. ABD Ulusal Tamamlayıcı ve Bütünleştirici Sağlık Merkezi, "şu anda acı portakalın efedradan daha güvenli olduğuna dair çok az kanıt [olduğunu]" tespit etmiştir. ⓘ
Vaka raporları acı portakal takviyelerini felç, anjina ve iskemik kolit ile ilişkilendirmiştir. Sağlıklı genç bir adamın acı portakalla bağlantılı bir miyokard enfarktüsü (kalp krizi) geçirdiği bir olayın ardından, bir vaka çalışması, diyet takviyesi üreticilerinin efedrayı acı portakaldan elde edilen analoglarıyla değiştirdiğini tespit etmiştir. ⓘ
İlaç etkileşimleri
Acı portakal, Statinler (kolesterolü düşürmek için), nifedipinler (kan basıncını düşürmek için), bazı anti-anksiyete ilaçları, Bazı antihistaminikler vb. gibi ilaçlarla greyfurtun etkisine benzer şekilde ciddi etkileşimlere sahip olabilir (bkz. greyfurt-ilaç etkileşimleri). ⓘ
Diğer kullanımları
Bu portakal, tatlı portakal bahçelerinde anaç olarak kullanılır. Meyve ve yaprakları köpük yapar ve sabun olarak kullanılabilir. Sert, beyaz veya açık sarı odunu ahşap işçiliğinde kullanılır ve Küba'da beyzbol sopası olarak yapılır. ⓘ
Yetiştirilmesi
Soğuğa ancak kısmen dayanabilen bir tür olup, bitkinin kışın çok uzun süreli -4 derecenin altına düşen sıcaklıklarla karşılaşmaması gerekir.Bu duruma göre Turunç Türkiye’nin Akdeniz ve Ege bölgesinde Akdeniz ikliminin görüldüğü sahil kesiminde çok kolay yetişir,ama özellikle Aydın ve Nazilli çevresinde yetiştirilmektedir. ⓘ
Hasat zamanı
Turunç kabukları soyulduktan sonra kurutulur. İşleneceği zaman soğuk suyun içine konur ve bir gün üzeri kapatılarak bekletilir. Altın sarısı renkli dış kabuk (Latince Fluvedo) beyaz süngerimsi iç kabuktan (Albedo) ayrılarak kurutulur veya hemen işlenir. Çiçekleri Marttan Ekime kadar toplanarak kurutulur ve özel kaplarda muhafaza edilir. ⓘ
Kullanımı
Güçlü kökleri nedeniyle özellikle portakal ve mandalin gibi diğer turunçgil türleri Akdeniz ve ege bölgeleri gibi ılıman bölgelerde turunç bitkisinin üzerine aşılanmakla bu yönden Turunç sıcak bölgelerde Poncirus trifoliata (üç yaprak portakalı) türüne alternatif bir anaç bitki olarak kullanılır. Turuncun meyve kabukları çay, tentür ve natürel ilaç ve eterik yağ yapımında, çiçeklerinden eterik yağ elde etmek için ve ham meyvelerinden eterik yağ elde etmek için kullanılır. ⓘ
Turunç kabuğundan elde edilen eterik yağa "Petitgrain", çiçeklerinden elde edilen eterik yağa da "Neroli" denir.Turunç değişik varyasyonlarının uçucu yağları çekilerek parfüm ve gıdalarda tatlandırıcı olarak da kullanılır. Ayrıca alternatif tıpta bitkisel ilaç yapımında da kullanılan bir bitkidir. ⓘ
Meyvelerinin acı ve ekşimsi tadı nedeniyle Adana, Hatay başta olmak üzere doğu akdenizde etli pide ve salatalarda ayrıca limona alternatif olarak kullanılır. Meyve kabuklarından esans ve reçel yapımında yararlanılır. Bunun yanında limon gibi asidik yapısı nedeniyle temizlik maddelerinde ve güzel kokusu nedeniyle koku gidericilerde kullanılabilmektedir. Kimi zaman ekşiliğinden, acı tadından dolayı şeker veya bal ile birlikte meyveleri çiğ olarak tüketilebilmektedir. Turunç kabuklarından Antakya'da yapılan turunç reçeli de geleneksel reçellerimizden biri olarak Türk Mutfağında ayrı bir yere sahiptir. ⓘ
Ekşi turunçtan yapılan şurup, mide yanmalarına karşı faydalıdır. Kalbi kuvvetlendirir ve ferahlatır, ıştahı açar ve susuzluğu giderir. Safra, ishal ve kusmayı keser. çarpıntıyı önler, üzüntü ve sıkıntıyı giderir. Ekşi turunç suyunun, sinirlere ve nefes darlığına iyi geldiği söylenir. Turuncun çekirdeği, kabuğu, yaprağı ve çiçeği hararet verir. çekirdeğinde ;bazı hayvan sokmalarından oluşabilecek yan etkileri yok etmeye yönelik panzehir özelliği vardır. Turunç’un sarı kabuğundan ise turunç macunu yapılır. Bu macunun kulunç ağrısına iyi geldiği, cinsel gücü arttırdığı, iştahı açtığı, şişkinliği giderdiği iddia edilir. ⓘ
Turunç'tan elde edilen synephrine iştah kesici bir maddedir. Synehrine kullanımı sonucu bazı ölüm vakalarının görülmesi üzerine turunç meyvesinin Fitoterapi alanında kullanımının yasaklanması için görüşler ağırlık kazanmaktadır. ⓘ