Hırvatça

Hırvatça ⓘ
hrvatski
Telaffuz	[xř̩ʋaːtskiː]
Yerli	Hırvatistan, Bosna Hersek, Sırbistan (Voyvodina), Karadağ (Kotor Körfezi), Romanya (Caraș-Severin İlçesi)
Etnik köken	Hırvatlar
Ana dili İngilizce olanlar	(1991-2006 yılları arasında Hırvatlar tarafından konuşulan diğer lehçeler de dahil olmak üzere 5,6 milyon)
Dil ailesi	Hint-Avrupa Balto-Slavca Slav Güney Slav Batı Sırp-Hırvatça Hırvatça
Yazı sistemi	Latince (Gaj'ın alfabesi) Yugoslav Braille Alfabesi
Resmi statü
Resmi dil	Hırvatistan  Bosna Hersek (eş resmi)  Sırbistan (Voyvodina'da)  Avusturya (Burgenland'da)  Avrupa Birliği
Tanınan azınlık içinde dil	Karadağ (belediye düzeyinde eş yetkili)  Slovakya  Çek Cumhuriyeti  Macaristan (Baranya County içinde)  İtalya
Tarafından düzenlenmiştir	Hırvat Dili ve Dilbilimi Enstitüsü
Dil kodları
ISO 639-1	hr
ISO 639-2	hrv
ISO 639-3	hrv
Glottolog	croa1245
Linguasphere	53-AAA-g'nin bir parçası
Hırvatistan ve Bosna Hersek'teki Sırp-Hırvat lehçelerinin geleneksel kapsamı

Hırvatça (/kroʊˈeɪʃən/ (dinle); hrvatski [xř̩ʋaːtskiː]) Hırvatlar tarafından, özellikle Hırvatistan, Bosna Hersek, Sırbistan'ın Voyvodina eyaleti ve diğer komşu ülkelerde kullanılan Sırp-Hırvat çok merkezli dilinin standartlaştırılmış çeşididir. Hırvatistan'ın resmi ve edebi standardıdır ve Avrupa Birliği'nin resmi dillerinden biridir. Hırvatça aynı zamanda Bosna Hersek'in resmi dillerinden biri ve Sırbistan ile komşu ülkelerde tanınan bir azınlık dilidir. ⓘ

Standart Hırvatça, Sırp-Hırvatçanın en yaygın lehçesi olan Shtokavian'a, daha spesifik olarak da Standart Sırpça, Boşnakça ve Karadağcanın da temeli olan Doğu Hersekçeye dayanmaktadır. 18. yüzyılın ortalarında, Hırvatça edebi bir standart sağlamaya yönelik ilk girişimler, bölgesel Çakavca, Kajkavca ve Ştokavca yerel dillerini geri iten bölgeler üstü bir ortak dil olarak hizmet eden Neo-Ştokavca lehçesi temelinde başlamıştır. Belirleyici rol, fonolojik bir imla tasarlamanın yanı sıra 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında İjekavca Yeni Ştokavcanın edebi standart olarak kullanımını pekiştiren Hırvat Vukovyalılar tarafından oynanmıştır. Hırvatça Gaj'ın Latin alfabesiyle yazılmaktadır. ⓘ

Standart Hırvatçanın dayandığı Shtokavian lehçesinin yanı sıra, Hırvatistan topraklarında konuşulan Chakavian ve Kajkavian olmak üzere iki ana lehçe daha vardır. Bu lehçeler ve dört ulusal standart, İngilizce'de genellikle "Sırp-Hırvatça" terimi altında toplanır, ancak bu terim anadili Hırvatça olanlar için tartışmalıdır ve bu nedenle bazen, özellikle diplomatik çevrelerde "Boşnakça-Hırvatça-Karadağca-Sırpça" gibi ifadeler kullanılır. ⓘ

Tarih

Modern dil ve standardizasyon

Ortaçağın sonlarından 17. yüzyıla kadar olan dönemde, yarı özerk Hırvatistan'ın çoğunluğu, birbirleriyle evlilik yoluyla bağlı olan iki yerli prens hanedanı (banovi), Zrinski ve Frankopan tarafından yönetilmiştir. Her ikisi de 17. yüzyıla doğru Hırvatistan'ı hem kültürel hem de dilsel olarak birleştirmeye çalışmış, üç ana lehçenin (Chakavian, Kajkavian ve Shtokavian) karışımıyla yazmış ve "Hırvat", "Dalmaçyalı" veya "Slavonian" olarak adlandırmışlardır. Tarihsel olarak, Dalmaçya ve Slavonca'ya ek olarak Hırvatça'nın eş anlamlısı olarak başka isimler de kullanılmıştır ve bunlar İlirya (ilirski) ve Slavca (slovinski) idi. Çakavca ile Ekavca, İjekavca ve İkavca izogloslarının çeşitli karışımlarının kavşak noktası haline gelen Istria'nın bazı bölgelerinde hala kullanılmaktadır. ⓘ

En standartlaşmış şekli (Kajkavian-Ikavian), Hırvatistan sahili boyunca Istrian yarımadasından, orta Hırvatistan boyunca Drava ve Mura'nın kuzey vadilerine kadar yönetim ve entelektüellerin kültür dili haline geldi. Bu 17. yüzyıl dilinin kültürel zirvesini Petar Zrinski'nin "Adrianskoga mora sirena" ("Adriyatik Denizi Sireni") ve Katarina Zrinska'nın "Putni tovaruš" ("Gezgin Eskort") adlı eserleri temsil etmektedir. ⓘ

Ancak Hırvatistan'daki bu ilk dilsel rönesans, Petar Zrinski ve Fran Krsto Frankopan'ın 1671'de Viyana'da Kutsal Roma İmparatoru I. Leopold tarafından siyasi idamıyla durduruldu. Daha sonra, 18. yüzyılda Hırvat eliti bu birleşik Hırvat standardını yavaş yavaş terk etti. ⓘ

İlirya dönemi

İlirya hareketi, Hırvatistan'daki bölgesel olarak farklılaşmış ve ortografik olarak tutarsız edebi dilleri standartlaştırmayı ve nihayetinde bunları ortak bir Güney Slav edebi dilinde birleştirmeyi amaçlayan 19. yüzyıl pan-Güney Slav siyasi ve kültürel hareketiydi. Hırvatistan topraklarında özellikle üç ana lehçe grubu konuşuluyordu ve dört yüzyıl boyunca çeşitli edebi diller var olmuştu. İllirya hareketinin lideri Ljudevit Gaj 1830-1850 yılları arasında Latin alfabesini standartlaştırdı ve standart bir imla oluşturmak için çalıştı. Kajkavca konuşulan Zagreb merkezli olmasına rağmen Gaj, 19. yüzyıldan itibaren hem Hırvatça hem de Sırpça edebi dilinin baskın lehçe temeli haline gelen Ştokavcanın bir versiyonu olan daha kalabalık Neo-Ştokavcanın kullanılmasını destekledi. Çeşitli Güney Slav savunucuları tarafından desteklenen Neo-Shtokavian, 1850 Viyana Edebiyat Anlaşması'nda Avusturya'nın girişimiyle kabul edilmiş ve birleşik Sırp-Hırvat edebi dilinin temelini atmıştır. Tek tip Yeni Ştokavca daha sonra Hırvat seçkinleri arasında yaygınlaştı. ⓘ

1860'larda Zagreb Filoloji Okulu, İlirya hareketinin üyeleri tarafından savunulan dilbilimsel ve ideolojik anlayışları temel alarak Hırvat kültürel hayatına hakim oldu. Rakipleri Rijeka Filoloji Okulu ve Zadar Filoloji Okulları üzerinde baskın olsa da, Hırvat Vukovianların yükselişiyle (19. yüzyılın sonunda) etkisi azaldı. ⓘ

Standartlar arasındaki ayırt edici özellikler ve farklılıklar

Hırvatça genel olarak İjekavca telaffuz (yat reflekslerinin açıklamasına bakınız), Latin alfabesinin tek başına kullanımı ve yaygın sözcüklerde onu standart Sırpçadan ayıran bir dizi sözcüksel farklılıkla karakterize edilir. Bazı farklılıklar mutlaktır, bazıları ise esas olarak kullanım sıklığında ortaya çıkar. Bununla birlikte, "dilin tüm ana 'seviyeleri' incelendiğinde, BCS'nin tek bir gramer sistemine sahip tek bir dil olduğu açıkça görülmektedir." ⓘ

Sosyopolitik bakış açıları

Hırvatçanın resmi dil olduğu devletler ve/veya bölgeler (koyu kırmızı) ve Hırvatçanın azınlık dili olduğu eyaletler (açık kırmızı) ⓘ

Hırvatça, teknik olarak Sırp-Hırvatçanın bir biçimi olmasına rağmen, bazen kendi başına ayrı bir dil olarak kabul edilir. Karşılıklı anlaşılabilirliğe dayanan dillerin (abstand ve ausbau dilleri) tamamen dilbilimsel değerlendirmeleri, dilin siyasi kavramlarıyla sıklıkla uyumsuzdur, bu nedenle karşılıklı anlaşılabilir olan çeşitler ayrı diller olarak kabul edilemez. "Tüm grupların birbirlerinin filmlerinden, TV ve spor yayınlarından, gazetelerinden, rock şarkı sözlerinden vs. keyif alabilmelerinden de anlaşılacağı üzere (standart) Hırvatça ve (standart) Sırpçanın %100'e yakın karşılıklı anlaşılabilirliği konusunda hiçbir şüphe yoktur." Sırp-Hırvatçanın çeşitli standart biçimleri arasındaki farklılıklar genellikle siyasi nedenlerle abartılmaktadır. Çoğu Hırvat dilbilimci Hırvatçayı ulusal kimliğin anahtarı olarak kabul edilen ayrı bir dil olarak görmektedir. Ayrı bir dilin bir ulusun en önemli özelliği olduğu fikri Avrupa'nın 19. yüzyıl tarihinden bu yana yaygın olarak kabul gördüğü için Hırvatistan'da bu konu oldukça hassas. Bir grup Hırvat yazar ve dilbilimcinin Hırvatça için daha fazla özerklik talep ettiği 1967 tarihli Hırvat Edebi Dilinin Statüsü ve Adı Deklarasyonu, Hırvatistan'da ulusal politikada genel bir dönüm noktası olan bir dil politikası kilometre taşı olarak görülüyor. Deklarasyonun 50. yıldönümünde, 2017 yılının başında, Hırvatistan, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Karadağ'dan uzmanların katılımıyla Zagreb'de iki günlük bir toplantı düzenlendi ve Hırvatların, Boşnakların, Sırpların ve Karadağlıların Ortak Dili Deklarasyonu'nun metni hazırlandı. Yeni Deklarasyon on binden fazla imza almıştır. Bildirgeye göre Hırvatistan, Sırbistan, Bosna-Hersek ve Karadağ'da, Almanca, İngilizce ve İspanyolcanın mevcut çeşitlerine benzer şekilde, birkaç standart çeşitten oluşan çok merkezli ortak bir standart dil kullanılmaktadır. Yeni Deklarasyonun amacı, milliyetçilik yükü olmadan dil üzerine tartışmayı teşvik etmek ve milliyetçi bölünmelere karşı koymaktır. ⓘ

"Sırp-Hırvatça" ya da "Sırp-Hırvatça" terimleri, konuşanlar tarafından büyük ölçüde kullanılmasa da, yabancı akademisyenler tarafından tüm bu formlar için bir örtü terimi olarak kullanılmaya devam etmektedir. Eski Yugoslavya'da bu terimin yerini büyük ölçüde Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça etnik terimleri almıştır. ⓘ

Bir dil adı için "Hırvatça" adının kullanımı her zaman belirgin olmasa da tarihsel olarak kanıtlanmıştır; örneğin Hırvat-Macar Anlaşması "Hırvatça "yı resmi dillerinden biri olarak belirlemiştir ve Hırvatistan'ın 1 Temmuz 2013'te AB'ye katılmasıyla Hırvatça resmi bir AB dili haline gelmiştir. AB, 2013 yılında resmi gazetesinin Hırvatça versiyonunu yayınlamaya başlamıştır. ⓘ

Resmi statü

Etnik Hırvat çoğunluğa sahip bölgeler (2006 itibariyle) ⓘ

Standart Hırvatça, Hırvatistan Cumhuriyeti'nin resmi dilidir ve Standart Boşnakça ve Standart Sırpça ile birlikte Bosna Hersek'in üç resmi dilinden biridir. Burgenland (Avusturya), Molise (İtalya) ve Vojvodina (Sırbistan) bölgelerinde de resmi dildir. Ayrıca, Romanya'nın Karaşova ve Lupac komünlerinde Romence ile birlikte eş resmi statüye sahiptir. Bu yerleşim yerlerinde nüfusun çoğunluğunu Hırvatlar veya Krashovani oluşturmaktadır ve eğitim, tabela ve kamu yönetimi ile adalet sistemine erişim Romence'nin yanı sıra Hırvatça olarak sağlanmaktadır. ⓘ

Hırvatça resmi olarak Hırvatistan'daki tüm üniversitelerde ve Bosna Hersek'teki Mostar Üniversitesi'nde kullanılmakta ve öğretilmektedir. ⓘ

Hırvatçanın doğru kullanımını belirleyen herhangi bir düzenleyici kurum bulunmamaktadır. Mevcut standart dil genellikle Eğitim Bakanlığı tarafından belirlenen okul müfredatı ve dört ana üniversitedeki Felsefe Fakültesi'nin üniversite programları gibi eğitimde kullanılan gramer kitapları ve sözlüklerde ortaya konmaktadır. 2013 yılında, Hırvat Dili ve Dilbilim Enstitüsü tarafından hazırlanan Hrvatski pravopis, Eğitim Bakanlığı'ndan resmi tek onay mührünü almıştır. ⓘ

İtalya'da Hırvat edebiyatını yeniden canlandırmak için girişimlerde bulunulmaktadır. ⓘ

Hırvatça standart dili tanımlayan en önemli son baskılar şunlardır:

• Hrvatski pravopis, Hırvat Dili ve Dilbilim Enstitüsü tarafından hazırlanmıştır, çevrimiçi olarak mevcuttur
• Üniversite Bilgi İşlem Merkezi (Srce) ve Znanje tarafından Hrvatski jezični portalı, çevrimiçi olarak mevcuttur.
• Anić tarafından Rječnik hrvatskoga jezika
• Rječnik hrvatskoga jezika, Šonje ve diğerleri tarafından.
• Hrvatski enciklopedijski rječnik, bir grup yazar tarafından
• Barić ve diğerleri tarafından hazırlanan Hrvatska gramatika. ⓘ

Ayrıca Hırvat mirasının ulusal yayıncısı ve destekleyicisi Matica hrvatska'nın ve Miroslav Krleža Leksikografi Enstitüsü'nün yanı sıra Hırvat Bilim ve Sanat Akademisi'nin tavsiyeleri de dikkate değerdir. ⓘ

Hırvatistan'ın bağımsızlığından bu yana, aralarında çağdaş Hırvatçanın üç ciltlik tek dilli sözlüğünün de bulunduğu çok sayıda temsili Hırvatça dilbilimsel eser yayımlanmıştır. ⓘ

Örnek metin

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1 Hırvatça:

Sva ljudska bića rađaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i pravima. Ona su obdarena razumom i sviješću i treba da jedno prema drugome postupaju u duhu bratstva. ⓘ

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesinin İngilizcesi:

Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdan ile donatılmışlardır ve birbirlerine karşı kardeşlik ruhu içinde hareket etmelidirler. ⓘ

Alfabe

Hırvatça, Boşnakça gibi Latin alfabesiyle yazılır. Sırpça ile alfabe ve /e/-/ije/ (belo-bijelo) denkliği bakımlarından farklılık gösterir. ⓘ

Alfabede 30 harf + 2 (i+e=ie, r+r=ŕ) vardır: a, b, c, č, ć, d, dž, đ, e, f, g, h, i, j, k, l, lj, m, n, nj, o, p, r, s, š, t, u, v, z, ž. ⓘ

q, w, x, y harfleri sadece yabancı özel isimlerde kullanılır. 900 yıllık bir geçmişi vardır. Standart Hırvatça yazı dili, merkez ağız bölgesinden oluşmuştur. ⓘ

Kelime Haznesi

1288’de yazılan Vinodol Kanunnamesi ⓘ

1368 tarihli Knez Novak Dua Kitabı ⓘ

İngilizce	Hırvatça	Sırpça ⓘ
Compare	Usporedba	Поређење (Poređenje)
Europe	Europa	Европа (Evropa)
Netherlands	Nizozemska	Холандија (Holandija)
Italians	Talijani	Италијани (Italijani)
Universe	Svemir	Васиона (Vasiona)
Spine	Kralježnica	Кичма (Kičma)
Air	Zrak	Ваздух (Vazduh)
Education	Odgoj	Васпитање (Vaspitanje)
Week	Tjedan	Седмица (Sedmica)
History	Povijest	Историја (Istorija)
Pantaloons	Hlače	Панталоне (Pantalone)
Belly	Trbuh	Стомак (Stomak)
Science	Znanost	Наука (Nauka)
Personally	Osobno	Лично (Lično)
Persona	Osoba	Лице (Lice)
United Nations	Ujedinjeni Narodi	Уједињене Нације (Ujedinjene Nacije)
Bread	Kruh	Хлеб (Hleb)
Artificial	Umjetno	Вештачки (Veštački)
Cross	Križ	Крст (Krst)
Democracy	Demokracija	Демократија (Demokratija)
Detection	Spoznaja	Сазнање (Saznanje)
Island	Otok	Острво (Ostrvo)
Officer	Časnik	Официр (Oficir)
Road traffic	Cestovni promet	Друмски саобраћај (Drumski saobraćaj)
Autobahn	Autocesta	Аутопут (Autoput)
Length	Duljina	Дужина (Dužina)
Association	Udruga	Удружење (Udruženje)
Factory	Tvornica	Фабрика (Fabrika)
General	Opće	Опште (Opšte)
Christ	Krist	Христoс (Hristos)
I'm sorry	Oprosti	Извини (Izvini)
Native language standard	Materinski jezićni standard	Матерњи језички стандард