Kündürî

El Kunduri ⓘ
El Kunduri'nin doğduğu şehir olan Kondor, İran'daki heykeli
Selçuklu İmparatorluğu Veziri
Ofiste Temmuz/Ağustos 1055 - 1063
Monarch	Tughril, Alp Arslan
Öncesinde	Nizam el-Mülk Dihistani
Tarafından başarıldı	Nizam el-Mülk
Kişisel bilgiler
Doğan	c. 1024 Kondor, Horasan, Gazne İmparatorluğu
Öldü	29 Kasım 1064 Merv-Rud, Horasan, Selçuklu İmparatorluğu

Amid el-Mülk Ebu Nasr el-Kunduri (Farsça: عمیدالملک ابونصر الکوندوری; 1024 - 29 Kasım 1064), genellikle el-Kunduri olarak bilinir (کندری; Kunduri olarak da yazılır), ilk Selçuklu Sultanı Tuğril'in (hükümdarlığı 1037-1063) veziri olarak görev yapmış İranlı bir bürokrattır. 1037-1063) ve yeğeni Alp Arslan'ın (hükümdarlığı 1063-1072) vezirliğini yapmıştır. ⓘ

Kunduri, Kundur'da doğmuştur. Hocası İmam el-Muvaffak en-Nişapuri'nin önerisiyle Selçuklu bürokrasisine sekreter olarak alındı. Doğuştan entrikacı olan Kunduri, Selçuklu sultanı üzerindeki güç ve nüfuzundan yararlanmaya çalıştı. ⓘ

Kunduri'nin ilk entrikası, Tuğril'in onu Tuğril ile Harezmşah ailesinden bir prenses arasında bir evlilik ayarlamakla görevlendirdiği ilk vezirliği sırasında oldu. Kunduri bunun yerine evliliği kendisi için ayarladı. Kunduri daha sonra Tuğril'e gitti ve orada sakalını kesip kendini hadım ederek kendini affettirdi. Tuğril 1057'de yerel rakip el-Besasiri ile savaşmak için Musul'a doğru yürüyüşe hazırlanırken, Kunduri Tuğril'in karısı Altun Jan Hatun'un oğlu Anuşirvan'ı tahta geçirmek için komplo kurdu. Ancak, aralarında Altun Can Hatun'un da bulunduğu komplocular kısa sürede kendilerini komplodan ayırdılar. Yine de Kunduri vezir olarak kalmaya devam etti. ⓘ

Kunduri'nin üçüncü planı, kızı ile Tuğril arasında bir evliliği kabul etmesi için başarılı bir şekilde ikna ettiği Abbasi halifesi el-Kaim'e (hükümdarlık dönemi 1031-1075) karşıydı. Tuğril'in 1063'te ölümünden sonra Kunduri küçük yaştaki yeğeni Süleyman'ı (Çağrı Bey'in oğlu) tahta geçirmeye çalıştı. Ancak Çağrı Bey'in Horasan'ı yöneten daha yetkin ve büyük oğlu Alp Arslan nihayetinde tahta çıktı. Kunduri başlangıçta vezir olarak tutuldu, ancak akranı Nizamü'l-Mülk'ün kışkırtmasıyla Alp Arslan Kunduri'yi 31 Aralık 1063'te hapsettirdi ve ertesi yıl 29 Kasım 1064'te idam ettirdi. Kunduri'nin yerine Nizamü'l-Mülk geçti. ⓘ

Kündürî veya tam adıyla Ebu Nasr Amidülmülk İmadüddin Mansur bin Muhammed el-Kündürî, (Farsça: کندری, d. 1024, Kündür - ö. 29 Kasım 1064, Merverruz), Büyük Selçuklu İmparatorluğu veziri. ⓘ

1024 yılında Kündür köyünde zengin bir dihkanın oğlu olarak doğdu. Farsça ve Arapça öğrendi, fıkıhla ilgilendi. Arapça ve Farsça bildiğinden sarayda görevlendirildi ve ardından Harezm'in idaresi görevine getirildi. Tuğrul Bey'in kendisi için istediği bir hanımı kendisine nikahlayıp ardından isyan etmesi üzerine yakalanıp hadım edildi. Divanü'r-resail'de katip olarak görev aldı. 1055 yılında Ebu Muhammed Hasan ed-Dihistanî'nin yerine vezir olarak tayin edildi. ⓘ

Mutezile-Şii görüşleri bağnaz bir şekilde müdafaa eden Kündürî, Tuğrul Bey'den bidatçılara lanet okunması için ferman çıkarttırarak bu fermanla Eşari alimlerine baskı yaparak ders okutmalarını yasaklamış ve bir kısmını hapsetmiştir. ⓘ

Arka plan

Kunduri yaklaşık 1024 yılında, muhtemelen Arap kökenli bir dehkanın oğlu olarak doğmuştur. Nisbesi, buhur satıcılığı mesleğiyle bir bağlantısı olduğunu düşündürmektedir. 12. yüzyıl İranlı yazarı Sadreddin el-Hüseyni (y. 1180-1225) Kunduri'nin doğum yerinin Horasan'ın güneyindeki Kuhistan'da Turaythith yakınlarında olduğunu söyler. Kunduri'den bir "Horasanlı" olarak bahsedilmiştir. Şair Ebu'l-Kasım Ali Bakıri ile birlikte Kunduri, Horasan'ın baş şehri Nişabur'da İmam el-Muvaffak Nişapuri tarafından eğitilmiştir. ⓘ

Kariyer

Tughril'in Altında

İsfahan'da basılan ve üzerine Tuğril'in adı kazınan altın dinar ⓘ

İlk Selçuklu Sultanı Tuğril (hükümdarlığı 1037-1063) 1038 yılında Nişabur'u fethettiğinde İmam Muvaffak'a hem akıcı Arapça hem de Farsça konuşabilen bir sekreter istediğini söyledi. Kunduri'yi tavsiye etti ve Kunduri daha sonra şansölyelik sekreteri olarak atandı. Temmuz ya da Ağustos 1055'te Tuğril, Kunduri'yi veziri olarak atadı ve böylece Nizamü'l-Mülk Dihistani'nin yerine geçti. Kunduri vezirliği sırasında standart bir Fars-İslam devleti kurmaya başladı ve bu sonraki Selçuklu sultanları Alp Arslan (hükümdarlığı 1063-1072) ve I. Melik-Şah (hükümdarlığı 1072-1092) döneminde de devam etti. Kunduri aynı zamanda Tuğril'in tercümanlığını yapmış, onun için Arapça ve Farsçayı Türkçeye çevirmiştir. Selçuklu propagandasının bir parçası olarak Kunduri, şair ve dabir (kâtip) İbn Hassul'a 978 yılında Buyid propagandası olarak yazılan İbrahim ibn Hilal al-Sabi'nin Kitab al-Taji'sini eleştiren ve onları Sasani hükümdarı Bahram V (hükümdarlık dönemi 420-438) ile ilişkilendiren bir makale yazması talimatını verdi. İbn Hassul'un eseri, diğer şeylerin yanı sıra, Selçuklu ailesini mitolojik İran kralı Fereydun'un oğlu Tur ile ilişkilendiriyordu. ⓘ

Kunduri, sultan üzerindeki güç ve nüfuzundan yararlanmaya çalıştı. İlk vezirliği sırasında Kunduri, Tuğril tarafından Tuğril ile Harezmşah ailesinden bir prenses arasında bir evlilik ayarlamakla görevlendirildi. Bunun yerine, evliliği kendisi için ayarladı. Kunduri daha sonra Tuğril'e gitti ve orada sakalını kesip kendini hadım ederek kendini affettirdi. Tuğril 1057'de yerel rakip el-Besasiri ile savaşmak için Musul'a doğru yürüyüşe hazırlanırken, Kunduri Tuğril'in karısı Altun Jan Hatun'un oğlu Anuşirvan'ı tahta geçirmeyi planladı. Yola çıktığında sadece 2.000 askeri olduğunu gören Tuğril, Kunduri'yi azarladı; "Neden bana haber vermedin ki tüm adamlar toplanana kadar bekleyebileyim?" ⓘ

Tuğril'in üvey kardeşi İbrahim İnal'ın daha sonraki isyanı sırasında, sultan Kunduri'den yardım istedi. Altun Can başlangıçta yardım etmek istedi, ancak Kunduri tarafından askerlerinin İnal'a firar edeceği ve sadece onun güçlerini destekleyeceği, karşılığında Altun Can ve Tuğril'in ordusunu daha da zayıflatacağı konusunda ikna edildi. Kunduri bir kez daha, Abbasi halifesi el-Kaim (hükümdarlığı 1031-1075) Altun Can'ın yanı sıra tüccarların ve Bağdat'ın önde gelen memurlarının desteğini alarak Anuşirvan'ı tahta geçirmeye çalıştı. Bu komploya Tuğril'in iki generali, Anuşirvan'ı reddeden Ömer ve İnançil karşı çıktı. Kunduri, el-Kaim'den Anuşirvan'ı sultan olarak ilan etmesini istediğinde, el-Kaim ona komployu ertelemesini ve şehri el-Besasiri'ye karşı güvence altına almasını söyledi. Altun Can da fikrini değiştirdi ve bunun yerine Tuğril'e katıldı. Komployla ilgili aşağıdaki ayrıntılar belirsizdir. Kunduri ve Anuşirvan, Tuğril'in emrinde hizmet etmeye devam ettiler ve Kunduri'nin bir kâtibi tarafından öldürülen el-Besasiri'ye karşı onunla birlikte savaştılar. ⓘ

Kunduri, isteksiz halife el-Kaim ile kızı ve Tuğril arasında bir evlilik ayarlamak için yapılan müzakerelerde kilit bir figürdü. Arap bilgin İbnü'l-Cevzi'ye (ölümü 1201) göre Kunduri, Tuğrul'un yeğeni Arslan Hatun ile el-Kaim arasında zaten ayarlanmış olan evliliği dengelemek için Tuğrul'u bu fikirle kışkırtmıştı. Tuğril, belki de bir gün kendi soyundan birinin halife olarak hüküm sürebileceği düşüncesiyle, bir Abbasi prensesiyle evlenme fikrini takıntı haline getirmişti. Kunduri ve el-Kaim görünüşte dostane bir ilişkiye sahip olsalar da, kısa süre sonra Kunduri'nin eylemleri nedeniyle araları açıldı. Mayıs-Haziran 1061 arasında Kunduri ve el-Kaim evlilikle ilgili uzun ve kırgın müzakerelerde bulundular, hatta Kunduri bir noktada halifenin ikta'ını (mülklerini) ele geçirmekle tehdit etti. Şubat ve Mart 1062 arasında, Kunduri nihayet el-Kaim'i karlı bir ödeme karşılığında ve kızının halife sarayından ayrılmaması şartıyla kabul etmeye ikna etti. Halifenin kızı Tuğril'in Bağdat'taki ikametgâhına nakledilirken Kunduri ikinci şartı göz ardı etti. Ne olursa olsun, evlilik sadece göstermelikti ve altı ay yirmi üç gün sonra Tuğril'in 4 Eylül 1063'te ölümü nedeniyle aniden sona erdi. ⓘ

Çöküş ve ölüm

Hafız Abru'nun Mecmau't-Tevarih'inden Alp Arslan'ın tahta çıkışını tasvir eden 15. yüzyıl minyatürü ⓘ

Tuğril'in çocuğu yoktu ve bu nedenle henüz bebek olan yeğeni Süleyman'ı (Çağrı Bey'in oğlu) halefi olarak atamıştı. Kunduri bu seçimi destekliyordu ve çocuğun naibi olarak yetkisini büyük ölçüde genişletmek için Tuğril'e bunu öneren kişi olabilirdi. Ancak Çağrı Bey'in Horasan'ı yöneten daha yetkin ve büyük oğlu Alp Arslan bu seçime karşı çıktı ve Horasan'da güçlü bir ordunun yanı sıra yetkin bürokrat Nizamü'l-Mülk'ün desteğine sahipti. Kunduri hemen Ray'ın başkentindeki hutbeye (Cuma hutbesi) Süleyman'ın adını dahil etti. Daha sonra Alp Arslan'la temasa geçerek onu tehdit etti ve Horasan üzerindeki hâkimiyetle yetinmesini söyledi. Tuğril'in kuzeni Kutalmış da taht için bir rakip olarak ortaya çıktı, bu da Kunduri ile Alp Arslan arasında barış ve işbirliğine yol açtı ve Alp Arslan Kutalmış'ı Ray'ın dışında yenerek öldürdü. Alp Arslan böylece sultanlığın başına geçti ve Kunduri'yi vezir olarak tuttu. Ancak Nizamü'l-Mülk'ün kışkırtmasıyla Alp Arslan 31 Aralık 1063'te Kunduri'yi Merv-Rud'da hapsettirdi ve mallarına da el koydurdu. Nizamü'l-Mülk daha sonra sultanlığın veziri yapıldı. Kunduri yaklaşık bir yıl hapiste kaldıktan sonra 29 Kasım 1064'te Alp Arslan'ın gönderdiği iki köle-asker tarafından öldürüldü. Kunduri'nin kız kardeşi cesedini Kundur'a götürdü ve burada gömüldü. Kunduri'den geriye bir kızı kalmıştır. ⓘ

İnançlar

Sünni İslam mezhebi Hanefiliğin ateşli bir taraftarı olan Kunduri, 1053 yılında Nişabur hutbesinde Eş'ari mezhebini lanetlemiş, bu da Kuşeyri ve Cüveyni gibi seçkin alimlerin Arabistan'ın Hicaz bölgesine sığınmasına yol açmıştır. Hem ortaçağ hem de modern kaynaklar, Hanefilerin yüksek makamları işgal edebilmesi için yapılan bu eylemin siyasi olduğu konusunda büyük ölçüde hemfikirdir. Kunduri daha sonra bağnazlığını terk etmiş görünmektedir. ⓘ

Miras ve değerlendirme

Selçuklu ülkesinin önde gelen isimlerinden biri olan Kunduri, Bakharzi gibi çağdaşı şairler tarafından övgüyle anılmıştır. Kunduri Arapça şiirler bestelemiş, ülkenin rahiplerini ve şairlerini desteklemiş ve aynı zamanda aktif bir inşaatçı olmuştur. Kunduri, Selçuklu hükümdarlarının sınırlı güce sahip kabile reislerinden, tam olarak yapılandırılmış bir saraya, İranlı bir yönetime ve farklı etnik kökenlerden oluşan itaatkâr ve kısmen köle bir orduya sahip "En Yüce Sultanlar" (Salâtîn-i A'zam) haline gelmelerine yardımcı olan İranlı figürler arasındaydı. Ancak bu geçiş aynı zamanda Selçuklu sultanlarını Türkmenlerden uzaklaştırmış, bunun sonucunda da İnal ve Kutalmış gibi hoşnutsuz Selçuklu aile üyelerinin önderlik ettiği isyanlar etrafında toplanmışlardır. ⓘ

Popüler Kültürde Yeri

2021'de TRT 1 de yayınlanmaya başlayan Alparslan: Büyük Selçuklu dizisinde Hakan Şahin tarafından canlandırılmaktadır. ⓘ