Tuluy

İsimler
	Verilen isim: Tolui (Тулуй)
Ölümünden sonra verilen isim
	İmparator Rensheng Jingxiang (仁聖景襄皇帝, ölümünden sonra 1266 yılında verilmiştir)
Tapınak adı
	Ruizong (睿宗, ölümünden sonra 1266 yılında verilmiştir)

Tolui Khan ⓘ
Tolui Khan ⓘ
	Reşidüddin Hemedani tarafından yapılmış Toluy Han tablosu, 14. yüzyıl başları.
Moğol İmparatorluğu Naibi
Reign	25 Ağustos 1227 - 13 Eylül 1229
Öncül	Cengiz Han
Halef	Ögedei Khan; Sorghaghtani, Toluid appanages'ın başı olarak
Doğan	c. 1191
Öldü	1232 (41 yaşında); Moğol İmparatorluğu (bugünkü Moğolistan'da)
Eş	Sorghaghtani Beki; Saruk Khatun; Lingqun Khatun; Nayan Khatun; Doquz Khatun
Sorun	Möngke Han (1209-1259); Kubilay Han (1215-1294); Hulagu Han (1217-1265); Arık Böke (1219-1266)
İsimler
İsimler
	Verilen isim: Tolui (Тулуй)
Ölümünden sonra verilen isim
	İmparator Rensheng Jingxiang (仁聖景襄皇帝, ölümünden sonra 1266 yılında verilmiştir)
Tapınak adı
	Ruizong (睿宗, ölümünden sonra 1266 yılında verilmiştir)
Ev	Borjigin
Baba	Cengiz Han
Anne	Börte Ujin
Din	Tengricilik

Tuluy ⓘ
Tuluy ⓘ
Moğol İmparatorluğu Naibi
Hüküm süresi	25 Ağustos 1227-13 Eylül 1229
Önce gelen	Cengiz Han
Sonra gelen	Ögeday
Doğum	1192
Ölüm	1232
Çocuk(lar)ı	Möngke (1209–1259); Kubilay Han (1215–1294); Hülagû Han (1217–1265); Arık Böke (1219–1266)
Hanedan	Börçigin
Annesi	Börte

Tuluy (Moğolca: ᠲᠥᠯᠦᠢ, Тулуй хаан Tuluy han; Çince: 拖雷), 1227-1229 yılları arasında Moğol İmparatorluğu’nun naip yöneticisi. ⓘ

1190/1191 yılında doğdu. Cengiz Han'ın eşi Börte'den olan dördüncü oğluydu. Çocukluğu babasının yükselişi dönemindeki zorlu şartlar içerisinde geçti. Henüz beş yaşındayken bir Tatar tarafından kaçırılmak teşebbüsünden, o sırada on dört ya da on beş yaşlarındaki ablası Alçatun’un cesurca mücadelesi ve iki Moğol askerinin yardımıyla güçlükle kurtulabildi. 1203 yılında Kerait bir prenses olan Soyurgaktani ile evlendirildi. 1213 yılında Kin Hanedanlığı üzerine düzenlenen seferde merkez ordusunu komuta etti. ⓘ

1220 yılında Harezm üzerine yapılan seferde babasıyla merkez orduda yer aldı. Babası tarafından Horasan bölgesini ele geçirmek üzere yollanan Tuluy, 1221 yılı Şubat ayında ele geçirdiği Merv’i yakıp yıktırdığı gibi yaşayan halkın da çoğunu öldürttü. Nisan ayında da kuşatma sırasında ölen eniştesi Tokaçar’ın intikamı için ele geçirdiği Nişabur’da katliam gerçekleştirdi. Herat’ı aldıktan sonra babasının ordusuna katıldı. Bir süre sonra da ağabeyleri Çağatay ve Ögeday’a destek için Ürgenç kuşatmasına katıldı. 1226 yılında hastalanan babasının vasiyetinde Moğol töresi uyarınca babadan kalma ilk toprakların sahibi ve Moğol ordularının idaresiyle görevlendirildi. Buna göre 129.000 bin kişilik Moğol ordusunun 101.000’i kendisine bırakılmıştı. ⓘ

Harezm seferinden döndükten sonra babası Cengiz Han ile birlikte, Harezm seferine askerî destek vermeyen Tangutlar’ın kurduğu Batı Xia Hanedanı üzerine düzenlenen sefere katıldı. Tangutlar’ın başkenti Yinchuan’ın ele geçirilmesinden kısa süre sonra da 1227 yılı Ağustos’unda Cengiz Han hayatını kaybetmiş, Tuluy da babasının defin işlemlerini gerçekleştirmiştir. Babasının vasiyeti doğrultusunda veliaht olarak ağabeyi Ögeday seçilmiş olmakla birlikte kurultayın toplanıp Ögeday’ın han ilan edildiği 13 Eylül 1229 yılına kadar naip olarak Moğol İmparatorluğu yönetti. ⓘ

Moğol ordusunun hemen hemen tamamı kendisinin kontrolünde olmakla birlikte babasının vasiyetine uyarak Ögeday’ın Büyük Moğol Hanı olmasında herhangi bir sorun çıkartmamıştır. 1231 yılında Kin Hanedanlığı üzerine düzenlenen seferde batıdan saldıran kuvvetlerin komutasını yürüttü. Ağabeyi Ögeday kuzeyden, kendisi de güneyden Kin Hanedanlığının başkenti Kaifeng’i kuşatmaya çalıştı. İçkiye aşırı düşkün olan Tuluy, kuşatmanın sürdüğü sırada 9 Ekim 1232 yılında öldü. ⓘ

Tuluy soyundan gelenler 1251 yılından itibaren Moğol İmparatorluğu’nun yönetimine sahip olmuştur. Oğlu Möngke 1251-1259, Arık Böke 1259-1264, Kubilay Han ise 1260-1294 yılları arasında Moğol İmparatorluğu’nu yönetmişti. Kubilay Han ayrıca Çin’deki Yuan Hanedanı’nın da kurucusudur. Diğer oğlu Hülagû de İlhanlılar’ın kurucusu ve 1256-1265 yılları arasındaki hükümdarıdır. ⓘ

Toluy Han (yaklaşık 1191 - 1232), Cengiz Han'ın baş hatunu Börte'den olan dördüncü oğlu bir Moğol hanıydı. Babasının 1227'de ölümü üzerine ulus ya da toprak mirası Moğol Platosu'ndaki Moğol yurtlarıydı ve Ögedey'in Moğol İmparatorluğu'nun ikinci Büyük Hanı (1206-1368) olarak onaylanması için gereken süre olan 1229'a kadar sivil yönetici olarak da görev yaptı. Bundan önce Jin hanedanına, Batı Xia'ya ve Harezm İmparatorluğu'na karşı düzenlenen seferlerde üstün hizmetlerde bulunmuş, Merv ve Nişabur'un ele geçirilmesinde ve katliamında etkili olmuştur. İlhanlıların çoğunun doğrudan atasıdır. ⓘ

Tolui hiçbir zaman Kağan unvanını kullanmamıştır; ne Cengiz Han ne de ondan sonraki üç halefi, güneydeki komşu Orta Ova hanedanlarının aksine hiçbir dönem adı kullanmamıştır. Tolui ölümünden sonra oğlu Möngke tarafından hükümdar statüsüne yükseltildi ve birkaç on yıl sonra Yuan hanedanını kurduğunda diğer oğlu Kubilay tarafından tapınak adı (Çince: 睿宗; pinyin: Ruìzōng; Wade-Giles: Jui-Tsung) verildi. ⓘ

Yaşam

Gençlik

Cengiz Han'ın yükselişi sırasında Tolui savaşlara katılamayacak kadar küçüktü. Tolui yaklaşık beş yaşındayken bir Tatar tarafından neredeyse öldürülüyordu. Kız kardeşi Altani ve Cengiz'in iki yoldaşı tarafından kurtarıldı. 1203 yılında babası Tolui'ye Ong Han'ın (Cengiz'in müttefiki) yeğeni olan karısı Sorghaghtani'yi verdi. İlk oğulları Möngke 1209 yılında doğdu. ⓘ

Erken dönem kariyeri

İlk olarak 1213 yılında kayınbiraderi Chiqu ile birlikte Dexing surlarına tırmanarak Jin hanedanına karşı savaşa girdi. ⓘ

1221 yılında Cengiz Han onu İran'daki Horasan'a gönderdi. Bu bölgedeki şehirler birkaç kez isyan etmişti. Nişapur'un savunucuları Kasım 1220'de Tolui'nin kayınbiraderi Toquchar'ı öldürdüler. Tolui'nin ordusu Nişabur'u ovalara boşalttı. Nişabur ve Merv'in tamamen katledilmesini emretti. ⓘ

Cengiz Han'ın halefiyeti

Cengiz Han yerine kimin geçeceğine karar verirken dört oğlu arasında seçim yapmakta zorlandı. Tolui askeri becerileriyle güçlü bir üne sahipti ve bir general olarak çok başarılıydı, ancak Cengiz Han siyasi açıdan daha yetenekli olan Ögodei'yi seçti. Cengiz Han, Tolui'nin etkili bir lider olmak için fazla temkinli olacağını düşünüyordu. Tolui, 1227 yılında Xi Xia'ya karşı düzenlenen seferde babasıyla birlikteydi. ⓘ

Cengiz Han'ın ölümünden sonra Tolui, Moğol İmparatorluğu'nu iki yıl boyunca genel olarak denetledi. Moğol soyluları bunu kısmen en küçük oğlun babasının mülklerini miras alması geleneği nedeniyle, kısmen de Tolui'nin o sırada Orta Moğolistan'daki en büyük ve en güçlü orduya sahip olması nedeniyle kabul ettiler. Tolui bir sonraki Kağan'ın seçimle belirlenmesini destekledi ve Ögedey babasının isteklerini yerine getirerek seçildi. ⓘ

Tolui, 1231-32 yılları arasında Ögedey ile birlikte Kuzey Çin'e sefer düzenledi, stratejist ve saha komutanı olarak görev yaptı. Jin'in başkenti Kaifeng'i kuşatmak için iki ordu gönderilmişti. Jin'in savunmasının büyük bir kısmı aşıldıktan sonra kuzeye döndüler. ⓘ

Ölüm

Moğolların Gizli Tarihi'ne göre Tolui, Çin'e yaptığı bir sefer sırasında Ögeday'ı çok ağır bir hastalıktan kurtarmak için kendini feda etmiştir. Şamanlar, Ögeday'ın hastalığının kökeninde Çin'in toprak ve su ruhlarının bulunduğunu ve bu ruhların tebaalarının sürülmesine ve topraklarının harap olmasına üzüldüklerini tespit etmişlerdi. Toprak, hayvan ve insan kurban etmek Ögödei'nin hastalığının daha da kötüleşmesine yol açmıştı ama aileden birini kurban etmeyi teklif ettiklerinde Ögödei hemen iyileşti. Tolui gönüllü oldu ve lanetli bir içki içtikten hemen sonra öldü. Ancak Ata-Malik Cuveyni onun alkolizmden öldüğünü söyler. ⓘ

Eşler, cariyeler ve çocuklar

Sorghaghtani Beki - güçlü Keraite lideri Toghrul'un küçük kardeşi Jakha Gambhu'nun kızı
- Möngke Han: Moğol İmparatorluğu'nun Büyük Hanı (1251-1259).
- Kubilay Han: Moğol İmparatorluğu ve Yuan hanedanının Büyük Hanı (1260-1294)
- Hulagu Han: İran, Türkiye, Gürcistan ve Ermenistan'ı yöneten İlhanlı hanedanının hanı (1256-1264).
- Arık Böke: 1260'ta kısa bir süre için Büyük Han (Kubilay'a rakip) ilan edildi; Toluid İç Savaşı'nda Kubilay ile savaştı ve sonunda 1264'te Kubilay tarafından esir alındı.
Lingqun Hatun - Naiman Han ve Karahıtay hükümdarı Kuçlug'un kızı
- Qutuqtu - Song Çin'in Moğollar tarafından fethi sırasında general Meng Yu'ya (孟珙) karşı savaşta öldürüldü
  - Kelmiş Ağa - Khongiradlı Saljidai Küregen ile evli
    - Oljai Khatun - Mengu-Timur ile evli
- El-Temür - Qutuqa Beki'nin torunu Bars Buqa ile evli
Saruq Khatun - Kubilay'ın hemşiresi, Naimanlardan cariye
- Jörike - Khongirad'lardan Anchen'in torunu Bulga ile evlendi, gençliğinde öldü.
- Möge - Moğolların Song Çin'ini fethi sırasında öldü
  - Chingtüm
  - Ebügen
Mayiche - Naimans'tan bir cariye
- Böchök - 1236-41'de Moğolların Avrupa'yı istilasına ve 1250'de Möngke'nin seçilmesine katıldı
Nayan Khatun
Doquz Khatun - Keraite hanı Toghrul'un torunu,
Bilinmeyen eşler
- Sögetei
- Sübügetei ⓘ

Miras

Moğol İmparatorluğu'nun kaderinin şekillenmesinde belki de kendisinden daha önemli olan şey, ailesi Toluy'un rolüdür. Nasturi Hıristiyan eşi Sorghaghtani Beki aracılığıyla Tolui, Möngke, Kubilay, Arık Böke ve Hulagu'nun babasıydı. Bunlardan ilk üçü Büyük Han unvanını alırken, Hulagu İlhanlı Devleti'ni, Kubilay ise Çin'deki Yuan Hanedanlığı'nı kurdu. Tolui'nin kendi oğulları Kubilay ve Arık Böke arasındaki rekabet, imparatorluğun gücünü parçaladı ve 1260 ile 1264 yılları arasındaki Toluid İç Savaşı'nda batı hanlıklarını birbirine düşürdü. ⓘ

Tolunoğulları ile Ögedey ve Cuci'nin oğulları arasındaki rekabet, Ögedey ve oğlu Güyük'ün ölümlerinden sonraki naiplik dönemlerinde durgunluğa ve iç çatışmalara neden oldu. Möngke ölümünden sonra 1252 yılında babasına Kağan unvanını verdi. Kubilay Han 1271'de Yuan Hanedanlığı'nı kurduğunda, babası Tolui'yi Ruizong olarak resmi kayıtlara geçirmiştir. Tolui'nin soyu 1251'den 1635'e kadar Moğolistan ve Güney Moğolistan'ı, 1691'e kadar Moğolistan'ı ve 1920'ye kadar Buhara'yı yönetmiştir. Kendisi ve eşi, 1950'lerde Çin Komünistleri tarafından İç Moğolistan'da inşa edilen anıt mezarda Cengiz Han'ın yanında onurlandırılmıştır. ⓘ