İsim

İsim (Latince nōmen 'isim'), genellikle canlılar, yerler, eylemler, nitelikler, varoluş durumları veya fikirler gibi belirli bir nesnenin veya nesneler kümesinin adı olarak işlev gören bir kelimedir. ⓘ

Sözcük kategorileri (konuşma bölümleri), üyelerinin diğer ifade türleriyle bir araya gelme biçimlerine göre tanımlanır. İsimler için sözdizimsel kurallar diller arasında farklılık gösterir. İngilizcede isimler, artikel ve sıfatlarla birlikte kullanılabilen ve bir isim tamlamasının başı olarak işlev görebilen kelimelerdir. "Bildiğimiz kadarıyla, her dil isim fiil ayrımına benzeyen bir dilbilgisi ayrımı yapar." ⓘ

Örnekler ⓘ
elma Gülşen İstanbul Japonya masa sevgi

İsim, özel-genel (cins), canlı-cansız, somut-soyut tüm varlık, kavram ve olayları karşılayan sözcüklerdir. Sıfat, zarf, zamir gibi kelime grupları isim soylu kelimeler olarak kabul edilir. Türkçede isimler genel olarak kabul edilen dört farklı şekilde sınıflandırılır:

• Oluşlarına (maddelerine) göre
• Verilişlerine (adlandırmalarına) göre
• Kelime yapısına göre
• Sayılarına göre ⓘ

Oluşlarına göre

Var oluşa göre isimler iki ayrı ana grupta incelenir: soyut ve somut. ⓘ

Soyut isim

Mana isimler veya soyut isimleri, klasik tanımla, beş duyu organıyla algılanamayan kavramlara verilen isimlerdir: sevgi, saygı, inanç, korku, yiğitlik, cesaret, sevinç, aşk, vs. ⓘ

Somut isim

Beş duyudan herhangi biriyle algılayabildiğimiz, kavrayabildiğimiz varlık ve kavramların isimleridir. Yani somut varlıkları karşılayan isimlere somut isimler denir. Bu isimler, herkes tarafından görülen, bilinen, hissedilen, cismi olan, varlığı kişiden kişiye değişmeyen varlıkları karşılarlar. Su, toprak, ağaç, ses, televizyon, rüzgâr, sarı, mavi, duman, koku gibi. ⓘ

Verilişlerine göre

Varlıklara verilişlerine göre isimler iki farklı grupta incelenirler; bunlar özel ve cins isimlerdir. ⓘ

Özel isim

Sadece tek bir varlığı karşılayan ve bu varlığın benzer diğer varlıklardan ayrılmasını sağlayan kelimelerdir: Aysel, Tekir, Ankara, Karadeniz, vs. ⓘ

Cins isim

İsimler bazen tabi oldukları dilbilgisi kategorileri açısından tanımlanmıştır (cinsiyete göre sınıflandırılmış, durum ve sayı için çekimlenmiş). Bu tür tanımlar dile özgü olma eğilimindedir, çünkü isimler tüm dillerde aynı kategorilere sahip değildir. ⓘ

İsimler, özellikle resmi olmayan bağlamlarda, sıklıkla anlamsal özellikleri (anlamları) açısından tanımlanır. İsimler bir kişiye, yere, şeye, olaya, maddeye, niteliğe, niceliğe vb. gönderme yapan sözcükler olarak tanımlanır. Ancak bu tür bir tanım, çağdaş dilbilimciler tarafından bilgilendirici olmadığı gerekçesiyle eleştirilmektedir. ⓘ

Herhangi bir gönderimi olmayan İngilizce isimlere birkaç örnek verilmiştir: drought, enjoyment, finesse, behalf (on behalf of'ta olduğu gibi), dint (in dint of) ve sake (for the sake of). Ayrıca, diğer konuşma parçaları söz konusu olduğunda da gönderime benzer bir ilişki söz konusu olabilir: to rain veya to mother fiilleri; red gibi birçok sıfat; ve gleefully zarfı ile isme dayalı with glee ifadesi arasında çok az fark vardır. ⓘ

Yasal kurgu makul kişi (varlığı söz konusu olmayan), deneysel bir eser veya gremlin gibi kişileştirmeler gibi yer tutucu isimler vardır. ⓘ

Dilbilimciler genellikle isimleri (ve diğer sözlüksel kategorileri) biçimsel özellikleri açısından tanımlamayı tercih ederler. Bunlar, aldıkları ön ekler veya son ekler gibi morfolojik bilgileri ve ayrıca sözdizimlerini - diğer kelimelerle ve belirli türdeki ifadelerle nasıl birleştiklerini - içerir. Bu tür tanımlar yine de dile özgü olabilir çünkü sözdizimi ve morfoloji diller arasında farklılık gösterir. Örneğin, İngilizcede isimlerin belirli artikellerle birlikte kullanılabilen kelimeler olduğu belirtilebilir (bu makalenin başında belirtildiği gibi), ancak bu durum belirli artikeli olmayan Rusçada geçerli olmayacaktır. ⓘ

İsimlerin anlamsal temelde daha katı bir tanımını yapmak için bazen tartışmalı da olsa çeşitli girişimler olmuştur. ⓘ

Cins isimler, aynı cinsten olan varlık, kavram veya olguların birini, bir bölümünü veya tamamını karşılayan isimlerdir. Odun, ağaç,kereste, masa, saat gibi. Cins isimler özel isimlerin aksine; çoğu kişinin aklında aynı görüntüyü (imaj) canlandırır; Örneğin Merve ismi Merve adında birini tanımayan bir kişi için anlam ifade etmezken, koyun ifadesi çoğu kişinin zihninde aynı varlığa karşılık gelir. Bu anlamda cins isimler daha genel bir anlam belirtirler. Cins isimlerin görevleri şunlardır:

• Canlıların genel tanımlarını karşılar: insan, kuş, sürüngen, amip, vs.
• Eşyaların tanımlarını karşılar: masa, sandalye, vs.
• Mekân ve yön tanımlarını karşılar: oda, sınıf, kuzey, odunluk, sol, vs.
• Sayıların tanımlarını karşılar: on, yedi, otuz, vs.
• Akrabalık belirtir: teyze, nine, amca, vs.
• Soyut kavramları karşılar: saygı, ihtiras, cesaret, vs. ⓘ

Yapılarına göre

Yapılarına göre isimler üç ayrı grupta incelenir; basit isim, türemiş isim, bileşik isim ⓘ

Basit isim

Yapı olarak kök hâlinde bulunan isimlerdir: un, sıra, kına, ağaç, saat gibi. ⓘ

Türemiş isim

Yapım eki almış isimlerdir: tuz+luk, odun+cu, vs. ⓘ

Bileşik isim

Birden fazla ismin birleşip kalıplaşması ve yeni anlam kazanmasıyla oluşan isimlerdir: Pamuk+kale, açık+göz, kuş+burnu, kara+fatma, ana+yasa, uyur+gezer, can+kurtaran, beşi+bir+yerde, hanım+eli ⓘ

Sayılarına göre

Tekil isim

İsimlerin -lar, -ler çoğul eki almamış hâlidir: elma, çocuk, sevgi, vs. ⓘ

Çoğul isim

İsimlerin ünlü uyumuna göre -ler, -lar çoğul eki almasıyla yapılır: bulut+lar, keçi+ler, melek+ler, çocuk+lar, insan+lar ⓘ

Topluluk ismi

Şekil bakımından tekil göründüğü halde çokluk ya da topluluk anlamı veren isimlerdir: ordu, alay, sürü, kurultay, meclis, takım, aile, grup, orman, vs. ⓘ

Örnekler

• Kedi sandalyeye oturdu.
• Lütfen ödevlerinizi hafta sonuna kadar teslim edin.
• Temizlik tanrısallığın yanındadır.
• Platon antik Yunan'da etkili bir filozoftu.
• Geceleri eğlenmek, soygun yapmak, cinayet işlemek/En eski günahları en yeni yollarla işlemek? Henry IV Bölüm 2, perde 4 sahne 5. ⓘ

Bir isim, bir artikel veya bir sıfatla birlikte bulunabilir. Fiiller ve sıfatlar birlikte kullanılamaz. Aşağıda, bir örneğin önündeki yıldız işareti (*), bu örneğin gramatik olmadığı anlamına gelir. ⓘ

• the name (name bir isimdir: the belirli artikeli ile birlikte kullanılabilir)
• *the baptise (baptise bir fiildir: belirli bir artikel ile birlikte kullanılamaz)
• sabit dolaşım (dolaşım bir isimdir: sabit sıfatıyla birlikte kullanılabilir)
• *constant circulate (circulate bir fiildir: constant sıfatıyla birlikte kullanılamaz)
• a fright (fright bir isimdir: a belirsiz artikeli ile birlikte kullanılabilir)
• *an afraid (korkmak bir sıfattır: a artikeli ile birlikte kullanılamaz)
• terrible fright (fright ismi terrible sıfatı ile birlikte kullanılabilir)
• *korkunç korkmak (korkmak sıfatı korkunç sıfatı ile birlikte kullanılamaz) ⓘ

Cinsiyet

Bazı dillerde isimlere eril, dişil ve nötr gibi cinsiyetler atanır. Bir ismin cinsiyeti (uygun olduğu durumlarda sayı ve durumunun yanı sıra) genellikle onu değiştiren veya onunla ilgili olan kelimelerde uyumu gerektirecektir. Örneğin, Fransızcada belirli artikelin tekil hali eril isimler için le ve dişil için la'dır; sıfatlar ve belirli fiil formları da değişir (dişil için -e ekiyle). Dilbilgisel cinsiyet genellikle ismin biçimi ve takip ettiği çekim kalıbı ile ilişkilidir; örneğin, hem İtalyanca hem de Rusça'da -a ile biten isimlerin çoğu dişildir. Cinsiyet, özellikle insanları (ve bazen hayvanları) ifade eden isimler söz konusu olduğunda, ismin göndergesinin cinsiyeti ile de ilişkili olabilir. Modern İngilizcede isimlerin cinsiyeti yoktur, ancak birçoğu belirli bir cinsiyetten (veya sosyal cinsiyetten) insanları veya hayvanları belirtir ve isimlere atıfta bulunan zamirler o isim için uygun cinsiyeti almalıdır. (The girl lost her spectacles.) ⓘ

Sınıflandırma

Özel ve genel isimler

Özel isim veya özel ad, bir varlık sınıfını (ülke, hayvan, gezegen, kişi veya gemi gibi) tanımlayan yaygın isimlerden farklı olarak, benzersiz varlıkları (Hindistan, Pegasus, Jüpiter, Konfüçyüs veya Pequod gibi) temsil eden bir isimdir. ⓘ

Sayılabilir isimler ve kütle isimleri

Sayma isimleri veya sayılabilir isimler, çoğul alabilen, sayılarla veya sayma niceleyicileriyle (örneğin, bir, iki, birkaç, her, en) birleşebilen ve a veya an gibi belirsiz bir artikel alabilen (bu tür artikelleri olan dillerde) yaygın isimlerdir. Sayma isimlerine örnek olarak sandalye, burun ve vesile verilebilir. ⓘ

Kütle isimleri ya da sayılamayan (ya da sayılamayan) isimler tam olarak şu açıdan sayma isimlerinden farklıdır: çoğul alamazlar ya da sayı sözcükleri veya yukarıdaki türden niceleyicilerle birleşemezler. Örneğin, bir mobilyadan ya da üç mobilyadan bahsetmek mümkün değildir. Mobilyayı oluşturan mobilya parçaları sayılabilse bile bu doğrudur. Bu nedenle, kütle ve sayı isimleri arasındaki ayrım, isimlerin ne tür şeylere atıfta bulundukları açısından değil, isimlerin bu varlıkları nasıl sundukları açısından yapılmalıdır. ⓘ

Birçok ismin hem sayılabilir hem de sayılamaz kullanımları vardır; örneğin, soda "bana üç soda ver" cümlesinde sayılabilir, ancak "o sodayı sever" cümlesinde sayılamaz. ⓘ

Kolektif isimler

Kolektif isimler - tekil için çekilmiş olsalar bile - birden fazla birey veya varlıktan oluşan gruplara atıfta bulunan isimlerdir. Örnek olarak komite, hükümet ve polis verilebilir. İngilizcede bu isimlerin ardından tekil veya çoğul bir fiil gelebilir ve tekil veya çoğul bir zamirle anılabilir; bir birim olarak organa atıfta bulunulurken genellikle tekil tercih edilirken, özellikle İngiliz İngilizcesinde tek tek üyelere vurgu yapılırken çoğul tercih edilir. Gowers tarafından Plain Words'de verilen kabul edilebilir ve kabul edilemez kullanım örnekleri şunlardır:

"Bu konuyu değerlendirmek üzere bir komite atandı." (tekil)

"Komite anlaşmaya varamadı." (çoğul)

* "Komiteye katıldığımda tek bir fikirdeydiler." (kabul edilemez çoğul kullanımı) ⓘ

Somut isimler ve soyut isimler

Somut isimler, en azından prensipte (yani farklı felsefe ve bilim ekolleri bu varsayımı sorgulayabilir, ancak çoğunlukla insanlar bir şeyin varlığı konusunda hemfikirdir) gözlemlenebilen fiziksel varlıklara atıfta bulunur. Örneğin bir kaya, bir ağaç, bir evren), duyulardan en az biriyle gözlemlenebilir (örneğin sandalye, elma, Janet veya atom). Soyut isimler ise soyut nesnelere, yani fikirlere veya kavramlara (adalet veya nefret gibi) atıfta bulunur. Bu ayrım bazen dışlayıcı olsa da, bazı isimlerin hem somut hem de soyut olmak üzere birden fazla anlamı vardır: örneğin, genellikle bir kavrama atıfta bulunan (örneğin, Sanat insan kültürünün önemli bir unsurudur.) ancak belirli bağlamlarda belirli bir sanat eserine atıfta bulunabilen (örneğin, Kızımın sanat eserlerini buzdolabına astım.) sanat ismi. ⓘ

Bazı soyut isimler etimolojik olarak gerçek köklerden figüratif uzantılarla gelişmiştir. Bunlar arasında drawback, fraction, holdout ve uptake sayılabilir. Benzer şekilde, bazı isimlerin hem soyut hem de somut anlamları vardır ve ikincisi birincisinden mecazi uzantı ile gelişmiştir. Bunlar arasında view, filter, structure ve key sayılabilir. ⓘ

İngilizcede birçok soyut isim, sıfatlara veya fiillere bir son ek (-ness, -ity, -ion) eklenerek oluşturulur. Örnek olarak happiness (happy sıfatından), circulation (circulate fiilinden) ve serenity (serene sıfatından) verilebilir. ⓘ

Devredilebilir ve devredilemez isimler

Papua Yeni Gine'de konuşulan Awa dili gibi bazı diller, verilen isim için mülkiyetin nasıl verildiğine bağlı olarak isimlere farklı şekilde atıfta bulunur. Bu iki kategoriye ayrılabilir: yabancılaştırılabilir sahiplik ve devredilemez sahiplik. Yabancılaştırılabilir şekilde sahip olunan bir isim, sahip olandan bağımsız olarak var olabilen bir şeydir: örneğin 'ağaç' sahip olunabilir ('Lucy'nin ağacı') ancak sahip olunması gerekmez ('ağaç') ve aynı şekilde 'gömlek' ('Mike'ın gömleği', 'o gömlek') ve 'yollar' ('Londra'nın yolları', 'o yollar') için de geçerlidir. Öte yandan, devredilemez şekilde sahip olunan isimler, bir sahipten bağımsız olarak var olmayan bir şeye atıfta bulunur; bu, 'baba' gibi akraba terimlerini, 'gölge' veya 'saç' gibi vücut parçası isimlerini ve 'üst' ve 'alt' gibi parça-bütün isimlerini içerir. ⓘ

İsim tamlamaları

İsim öbeği, bir isme, zamire veya isteğe bağlı olarak belirteçler ve sıfatlar gibi değiştiricilerin eşlik ettiği diğer isim benzeri kelimelere (nominal) dayanan bir öbektir. Bir isim öbeği, bir yan cümle veya cümle içinde özne, nesne veya bir fiil veya edatın tamamlayıcısı gibi bir rolde işlev görür. Örneğin, "The black cat sat on a dear friend of mine" cümlesinde the black cat isim öbeği özne, a dear friend of mine isim öbeği ise on edatının tümleci olarak görev yapar. ⓘ

Zamirler

İsimlerin ve isim tamlamalarının yerine, tekrardan veya açık tanımlamadan kaçınmak için ya da başka nedenlerle genellikle he, it, which ve those gibi zamirler kullanılabilir. Örneğin, Gareth thought that he was weird cümlesinde he kelimesi kişinin adı yerine kullanılan bir zamirdir. One kelimesi isim tamlamalarının parçalarının yerini alabilir ve bazen bir ismin yerine geçer. Aşağıda bir örnek verilmiştir:

John'un arabası Bill'inkinden daha yenidir. ⓘ

Ancak one aynı zamanda bir isim tamlamasının daha büyük parçalarının yerine de geçebilir. Örneğin, aşağıdaki örnekte, one yeni araba yerine geçebilir. ⓘ

Bu yeni araba ondan daha ucuz. ⓘ

Adlaştırma

İsimleştirme, konuşmanın başka bir bölümüne ait olan bir kelimenin isim olarak kullanılmaya başlandığı bir süreçtir. Örneğin, Fransızca ve İspanyolca'da sıfatlar sıklıkla sıfatın belirttiği özelliklere sahip kişilere atıfta bulunan isimler olarak işlev görür. Bu durum bazen aşağıdaki örneklerde olduğu gibi İngilizce'de de gerçekleşir:

Bu yasa en çok yoksulları etkileyecektir.

Yarış hızlı olanın, savaş da güçlü olanın değildir.

Sosyalist Enternasyonal dünya çapında bir siyasi partiler birliğidir. ⓘ