Abhazlar
Аԥсуаа | |
|---|---|
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
| Eski Sovyetler Birliği | |
 Abhazya | 122,040 (2003 nüfus sayımı) |
 Rusya | 11,366 (2002 nüfus sayımı) |
 Gürcistan | 3,527 (2008) |
 Ukrayna | 1,458 (2001) |
 Letonya | 33 (2021) |
| Diaspora | |
 Türkiye | 600.000 - 800.000 (soydan gelen) |
 Suriye | c. 10,000 |
| Diller | |
| Abhazca (anadil), Rusça, Gürcüce, Türkçe | |
| Din | |
| Ağırlıklı olarak Abhaz Ortodoks Hristiyanlığı ve Abhaz yerli inanç azınlığı ile Sünni İslam | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Abazinler, Çerkesler | |
Abhazlar (Rusça: Абхазы) veya Abhazlar (Abhazca: Аԥсуаа, romanize: Aṕswaа, IPA: [ˈapʰswaː]), çoğunlukla Karadeniz'in kuzeydoğu kıyısında tartışmalı bir bölge olan Abhazya'da yaşayan Kuzeybatı Kafkasyalı bir etnik gruptur. Türkiye'de, kökenleri 19. yüzyılın sonlarında Kafkasya'dan gerçekleşen nüfus hareketlerine dayanan büyük bir Abhaz diaspora nüfusu yaşamaktadır. Birçok Abhaz da eski Sovyetler Birliği'nin diğer bölgelerinde, özellikle Rusya ve Ukrayna'da yaşamaktadır. ⓘ
Adlandırma
Rusya ve Rusçadaki kullanımı birbirine yakın iki formda görülen ISO 639 kodu abk (Abhazca аҧсуа бызшǝа) ve abq (Abazaca абаза бызшва) olan ve ikisi birlikte Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesinin Abhaz-Abaza dilleri grubunu oluşturan dilleri konuşan halklar için Türkiye'de ayırt etmeksizin yalnızca Abaza adı kullanılır. Yani Abhaz (Абхаз) ve Abazin (Абазин) Abazaların iki grubuna Rusçada verilen adlardır. Abhazya’daki Abazalar “Abhaz”, Rusya’ya bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayan Abazalar “Abazin” olarak adlandırılır. Rusça aracılığıyla geçtiği Batı dillerinde de genellikle böyle kullanılır. Türkçede ise yüzyıllardır var olan “Abaza” adı böyle bir ayrım içermez. O yüzden Abaza etnik kimliğinin alt kimlikleri olarak Apsuva (Rusların Abhaz dedikleri) ve Asuva (Rusların Abazin dedikleri) kullanımı da görülür. Rusçada Abhaz denen Abazalar (Apsuvalar) Türkiye'nin iç-batı bölgelerinde (İzmit, Adapazarı, Düzce, Bolu, Bursa-İnegöl, Kütahya, Bilecik ve Eskişehir) yoğunlaşmışken, Rusçada Abazin denen Abazalar (Asuvalar) ise iç-doğu bölgelerinde (Bilecik, Eskişehir, Samsun, Amasya, Tokat, Yozgat, Zonguldak, Bartın, Sivas, Kayseri, Adana) yerleşmişlerdir. ⓘ
Abhaz dili, Abaza-Abhaz (Abazgi) ve Adigeler (İngilizcede "Circassians") tarafından konuşulan diyalektik sürekliliği gruplayan Abhaz-Adige veya Kuzey Pontik ailesi olarak da bilinen izole Kuzeybatı Kafkas dil ailesine aittir. Abhazlar etnik olarak Çerkeslerle yakından ilişkilidir. Klasik kaynaklar bölgede yaşayan birkaç kabileden bahseder, ancak Abhaz-Gürcü tarih yazımı çatışması nedeniyle kesin kimlikleri ve yerleri tartışmalıdır. ⓘ
Tarih
M.Ö. 1000 ve 550 yılları arasında, bugünkü Abhazya'nın Karadeniz kıyısında, özellikle modern Abhazya'nın başkenti olacak olan Pitiunt ve Dioscurias'ta ticaret kolonileri kurdular. Klasik yazarlar bölgede yaşayan çeşitli insanları ve konuştukları çok sayıda dili anlattılar. Arrian, Pliny ve Strabo, Karadeniz'in doğu kıyısında modern Abhazya'da bir yerde Abasgoi ve Moschoi halklarından bahsettiler. M.Ö. 9. ve 6. yüzyıllar arasında, modern Abhazya toprakları antik Colchis krallığının bir parçasıydı. Bu krallık daha sonra M.Ö. 63'te Lazica Krallığına bağlandı. 4 yüzyılda, Bizans İmparatorluğu etkisi ile Abhaz bölgesi nüfusunun Hristiyanlığa dönüştürüldüğü kesin zaman belirlenmemiş olsa da, Pityus Metropolü Stratophilus'un İlk Ekümenik Konsey'e 325 yılında İznik'te katıldığı bilinmektedir. 8. yy'da Araplara karşı başarılı savunma ve yeni toprak kazanımları, Abhaz prenslerine Bizans İmparatorluğu'ndan daha fazla özerklik iddia edecek kadar güç verdi. 778 dolaylarında II. Leon, Hazarların yardımıyla tam bağımsızlığını kazandı; o "Abhaz Kralı" unvanını aldı ve Başkentini, batı Gürcistan'daki Kutaisi şehrine taşıdı. 10. yy'da Abhaz Kralı'nın varisi olmadığı için, krallık yeğeni III. Bagrat'a geçti ve böylece Abhaz-Gürcü krallıkları birleşmiş oldu. 1570 yılında iç işlerinde serbest olmak kaydı ile Osmanlı Devletine bağlanmış daha sonra 1830 yıllarında Rus Çarı'nın bölgeye ajanlar göndererek istila hazırlıkları başlatılan Abhazya'da Halk Osmanlı ve Rus yanlısı olmak üzere ikiye bölünmüştür. 1864 yılında Rus işgali ile özellikle bugünkü Soçi bölgesinde yaşayan Abhazlar çok büyük kayıplar vermiş ve Osmanlı topraklarına göç etmek zorunda kalmışlardır. ⓘ
.jpg)
Abhazya, 1917 Devrimi'nden sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin bir parçasıydı. 1921’de Gürcistan’a Kızıl Ordu’nun girmesinin ardından Abhazya, Gürcistan SSC içinde ayrı bir Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti idi. Statüsü 1931 yılında Gürcistan SSC içinde özerk cumhuriyete indirildi. Sovyetler Birliği döneminde, tarım ve turizmin gelişmesine bağlı olarak Abhazya’daki Ermeni, Rus ve Gürcü nüfusu iyice arttı. Abhazca okullar neredeyse kapanma noktasına geldi. 1989 sayımına göre Abhazya’da yalnızca 97.000 Abhaz vardı ve bu da özerk cumhuriyetin nüfusunun %18’ini oluşturuyordu. Geri kalan nüfusun büyük bölümü Gürcüler (%45), Ermeniler (%15) ve Ruslar'dan (%14) meydana geliyordu. ⓘ
1992-1993’te Abhazya Özerk Cumhuriyetinin bağımsızlığını ilan etmesi ile çıkan savaşta Gürcüler Abhazya'ya girdi. Ama dünyanın çeşitli yerlerinden gönüllü olarak gelen Abhaz, kuzey kafkas kökenli halklar, Ermeni gönüllüler, dağlı halkların ve Rus ordusunun yardımıyla Gürcü askerlerini yenilgiye uğratmışlardır. Sonrasında Abhaz nüfusu oranı %45’e kadar yükselmiştir. Bugün Abhazya’nın geri kalan nüfusu ise Ruslar, Ermeniler, Gürcüler (yalnızca Gali bölgesinde), Yunanlar ve Yahudiler'den oluşmaktadır. Bugün Abhazya nüfusunun 250.000 dolayında olduğu söylenmekle birlikte, kesin sayının ne kadar olduğu bilinmemektedir. ⓘ
Din
2003 yılında yapılan bir araştırmaya göre, katılımcıların %60'ı kendilerini Hristiyan, %16'sı Müslüman, %8'i Pagan (Yerel Din), %8'i Ateist, %2'si diğer dinlere mensup ve %6'sı da kararsız olarak tanımladı.Hristiyanlar genel olarak Abhazya'da yaşarlar. Müslüman Abhazların çoğu ise Türkiye'de yaşamaktadırlar. Ayrıca yerel inançlara inanan kişi sayısı da fazladır. ⓘ
7 Kutsal Anıkha vardır. Bölgede Hristiyanlık, Bizans İmparatoru I. İustinianus döneminde, 6. yüzyılda yayıldı. Fakat Abhazlar ilk defa 1. yüzyılda Hristiyanlığı Simon ve Andrew adında iki havarinin Abhazya'yı ziyaretiyle tanıdılar. Andrew Simon ile Abhazya'da ayrıldı ve Simon burada kalarak halka Hristiyanlığı öğretti. 55 yılında Romalı lejyonerler tarafından Novy Afon şehrinde öldürüldü. Kafkasya'nın ilk Hristiyan bölgesi Pitsunda şehridir ve Kafkasya'nın ilk Hristiyan cemaati Pitsunda'da kurulmuştur. Öte yandan pagan döneminden kalma inançların güçlü biçimde korunduğu görülür. ⓘ
16. yüzyılda Osmanlı din görevlilerinin ve Çerkeslerin etkisiyle bölgeye İslam dini de girdi. Bölge büyük ölçüde Müslümanlaştı, ancak 1860’larda Müslümanlar göç etmek zorunda kalınca Hristiyanlar çoğunluk haline geldi. ⓘ
Hristiyan Abhazlar, Abhazya, Gürcistan ve Rusya'da yaşarlar ve Abhazların büyük çoğunluğunu oluştururlar. VI. yüzyılda Bizans yoluyla Abhazlar arasında yayılan Ortodoks mezhebi, ayin dili olarak önce Rumca, VIII. yüzyılda Bizans'a karşı bağımsızlığın kazanılması sonucu kurulan Abhaz Krallığı döneminde ve 975'te Abhaz Krallığı'nın Gürcistan'a katılması ardından da Gürcüce kullanılmıştır. Günümüzde, Abhazca, Abhaz kiliselerinde ayin dili olarak da kullanılabilmektedir. ⓘ
Diaspora
Birçok Müslüman Çerkes, Abhaz ve Çeçen, Rus yönetimine karşı isyanların ardından Osmanlı İmparatorluğu'na göç etmiştir. Türkiye'deki Abhaz toplumunun Abhazya'nın kendisinden daha büyük olduğuna inanılmaktadır. Türkiye genelinde yaklaşık 250 Abhaz-Abaza köyü olduğu tahmin edilmektedir. Andrew Dalby'e göre, Abhazca konuşanların sayısı Türkiye'de 100.000'den fazla olabilir, ancak 1963 nüfus sayımında sadece 4.700 anadil ve 8.000 ikincil konuşmacı kaydedilmiştir. Türkiye'deki 15,000 etnik Abhaz'ın sadece 4,000'i dilini konuşmaktadır, geri kalanı Türk toplumuna asimile olmuştur. 2006 yılı itibariyle Türkiye'de 600.000 ila 800.000 arasında Abhaz kökenlinin yaşadığı tahmin edilmektedir. ⓘ
Muhacirun olarak bilinen binlerce Abhaz, 19. yüzyılın ortalarında Rus Kafkasya'nın fethine direndikten sonra Abhazya'dan Osmanlı İmparatorluğu'na göç etti. Bugün Türkiye, dünyanın en büyük Abhaz diaspora topluluğuna ev sahipliği yapıyor. Büyüklük tahminleri değişiklik gösteriyor - Abhaz tahminleri 150.000 ile 500.000 arasında değişiyor. ⓘ
Muhacirlik
Abhazya'da Rus yönetiminin kurulmasına Abhaz halkının direnişi eşlik etti. 1821-1827, 1840-1842, 1866 ve 1877'de geniş çaplı ayaklanmalar yapıldı. Tüm ayaklanmalar Rus yönetimi tarafından bastırıldı. Ayaklanmaların başarısız olmasına Abhazların Osmanlı İmparatorluğu'na zorla sürgün edilmesi eşlik etti. 1864'ten sonra (Kafkasya'da nihai Rus İmparatorluk hegemonyası kurulması sonrası), Rusya tüm Kafkasyalıları doğrudan anavatanlarından sürmeye başladı. Bu dönemde 700 bine kadar Çerkes, Ubıh, Abhaz, Çeçen, Dağıstanlı Osmanlı İmparatorluğu'na göç etti. Sürgün edilen Kafkasyalılara Arapça göçmen anlamına gelen "Muhacir" deniyordu. 1864'te sınır dışı edilen Abhaz Muhacirlerin sayısı 20.000'den fazladır; 1866 ayaklanmasının bastırılmasından sonra çok sayıda Abhaz, Osmanlı İmparatorluğu'na sürüldü; 1877'deki son ayaklanmanın bastırılmasından sonra 30-40 bin Muhacir Abhazya'yı terk etmek zorunda kaldı. Abhaz ve Abaza Muhacirlerinin sayısı toplamda 135.000'di.. ⓘ
1877 Abhaz ayaklanmasının bastırılmasından sonra, Rus yetkililer anavatanda kalan Abhaz nüfusunu "cezalandırdı". Hemen hemen tüm Abhaz halkı, birkaç istisna dışında, resmen "suçlu" ilan edildi ve hakları önemli ölçüde kısıtlandı. Abhazların, Abhazya'nın büyük bölümünde özellikle sahil boyunca, yaylalarda ve şehirden yaklaşık 25 kilometre uzaklıktaki Sohum yakınlarında yaşamaları yasaklandı. Abhazlardan "suçlu halk" statüsü ancak 1907 yılında kaldırıldı. ⓘ
Rus İmparatorluğu yetkililerinin, daha sonra anavatanlarına dönmek isteyen Muhacirlerin bir kısmı için engeller yaratması dikkat çekicidir. Rusya, Abhazların zorla sürgün edilmesi sonucunda ele geçirdiği Abhazya topraklarında Ermenilerin, Rusların ve heterojen bir nüfusun yerleşimini kolaylaştırdı. Gürcülerin bu bölgeye yerleşmelerine izin verilmedi. Bu dönemin Gürcü basınına göre, İlia Çavçavadze liderliğindeki Gürcü aydınları Muhacirlik sürecini durdurmaya çalıştı. Abhaz tarihçi Giorgi Dzidzaria, Muhacirlik tarihi ile ilgili bir eser yazdı. 1920'de Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti Hükümeti, Üçlü İtilaf Konseyi'nin bir toplantısında Muhacirlik konusunu gündeme getirmiştir. ⓘ
Gelenek
Abhazya'dan göç eden Abhazlar Türkiye'de Kocaeli, Sakarya, Düzce ve Bolu bölgelerinde yoğun olarak yaşamaktadırlar. Çerkeslerle ortak gelenekleri ve birbirine yakın dilleri olmasına karşın iki halk birbirinden ayrıdır. ⓘ
Abhaz Mitolojisi
Başlıca Abhaz tanrı ve tanrıçaları: Afi: Yıldırım tanrısı ⓘ
Ançva Şana: Annelik tanrıçası ⓘ
Ankı: Toprak tanrıçası ⓘ
Arıs: Savaş tanrısı ⓘ
Aşxua Mekepsis: Denizciler tanrısı ⓘ
Atana: Bilgi ve akıl tanrıçası ⓘ
Aynarjiy: Madencilerin,taşçıların ve heykeltıraşların tanrısı ⓘ
Aytar: Hayvancılık tanrısı ⓘ
Azveypşa: Orman ve av tanrısı ⓘ
Caca: Tarım tanrıçası ⓘ
Ceres: Tarım tanrısı ⓘ
Gunda: Bal ve arıcılık tanrıçası ⓘ
Haniya: Sağlık tanrıçası ⓘ
Mışındaw: Deniz tanrısı ⓘ
Nanı/Anan: Bal ve arıcılık tanrısı ⓘ
Sawına: Değirmencilik tanrıçası ⓘ
Şefsı: Madencilik tanrısı ⓘ
Tsıwına: Bolluk ve bereket tanrıçası ⓘ
Zızlan: Tatlı suların tanrıçası ⓘ
Ziwawa: Yağmur tanrıçası ⓘ
Alt gruplar
Abhaz halkının üç alt grubu da bulunmaktadır. Bzıb (Бзыԥ, Bzyph), Bzıb Nehri bölgesinde yaşamakta ve kendi lehçelerini konuşmaktadırlar. Abzhui (Абжьыуа, Abzhwa) Kodori Nehri bölgesinde yaşamakta ve Abhaz edebi dilinin dayandığı kendi lehçelerini konuşmaktadırlar. Son olarak, Abhazya'nın güneydoğusunda yaşayan Samurzakanlar var. ⓘ
Ekonomi
Tipik ekonomi sığır yetiştiriciliği, arıcılık, bağcılık ve tarıma dayanmaktadır. ⓘ
Genetik
Genetik mesafe açısından Abhazlara en yakın etnik grup Gürcülerdir ve Batı Gürcü genetiği ile neredeyse aynıdır. ⓘ
Galeri
Pitsunda Katedrali, Abhaz Ortodoks Kilisesi'nin merkezi
Abhazlar 19. yüzyılın ortalarında ⓘ
Önemli kişiler
Edebiyat
- Fazıl İskender (1929-2016), yazar
- Aleksey Gogua, (d. 1932), yazar
- Bagrat Şinkuba (1917-2004), yazar, şair ⓘ
Politika
- Sergei Bagapş (1949-2011), Abhazya Cumhurbaşkanı
- Rauf Orbay (1881-1964), Türk siyasetçi
- Hayreddin Paşa (1820-1890), Osmanlı siyasetçi
- Nestor Lakoba (1893-1936), Abhaz komünist lider ⓘ