Firdevsî
| Hakim Ebul-Kasım Firdevsî Tusi حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی ⓘ | |
|---|---|
| Doğum |
940 Samani Devleti |
| Ölüm |
1020 (79-80 yaşlarında) Tus |
| Meslek | Şâir |
| Dönem | 10. Yüzyıl |
| Edebî akım | Fars Edebiyatı |
|
Etkiledikleri
| |
.jpg)
Firdevsî (Farsça: حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی, d. 940, Tus - ö. 1020 ay.), Samanîler ve Gazneliler dönemleri İran edebiyatının önde gelen Fars şairdir. ⓘ
Eski İran tarihine büyük ilgi duyan Firdevsî, Pehlevi dilinde yazılmış eserleri okuyabilmek için Zerdüşt rahiplerden veya babasından Pehlevice öğrendi. Arapçası şiir yazacak kadar iyiydi. ⓘ
Başlıca yapıtı Şehnâme'yi (60.000 beyitten oluşur; ilk insandan III. Yezdigirt dönemine kadar İran tarihi anlatır) tamamlayınca 1010 yılında Gazneli Mahmut'a sunan Firdevsî, bağlanan aylığı az bulduğu için sultanı ağır biçimde hicvedince Gazne'den göçmek zorunda kaldı. Bir süre Herat'ta ve Taberistan emiri Şehriyar'ın yanında kaldıktan sonra, Tus'a dönerek orada öldü. Firdevsî'nin soyca bir Dihkan ailesinden olduğu söylenir. Doğum yılı kesin olarak bilinmemektedir. Firdevsî, Gazneli Mahmut'un fikirler aldığı bilginlerden de bir tanesidir. Firdevsî gibi bilginlere Gazneli Mahmut maddi ve manevi yönden destek olmuştur. ⓘ
Şii olmasına rağmen, Şehnâme'de ilk üç halifeyi över ve Turanlılar ile İranlılar'ın eski İran hükümdarlarından Tur ve İrin soyundan geldiklerini söyleyerek bu iki halkı kardeş sayar. ⓘ
İsim
Künyesi (ابوالقاسم - Abo'l-Qâsem) ve lakabı (فِردَوسی - Firdevsî, 'cennetlik' anlamına gelir) dışında, tam adı hakkında kesin olarak hiçbir şey bilinmemektedir. Erken bir dönemden itibaren, en yaygın olanı حکیم / Ḥakīm ("filozof") olmak üzere farklı ek isimler ve unvanlarla anılmıştır. Buna dayanarak Farsça kaynaklarda tam adı حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی / Ḥakīm Abo'l-Qâsem Ferdowsī Țusī olarak verilir. Farsçadan İngilizceye standartlaştırılmamış transliterasyon nedeniyle, İngilizce eserlerde Firdawsi, Firdusi, Firdosi, Firdausi vb. gibi farklı yazılışlar kullanılmaktadır. Encyclopaedia of Islam, Alman Şarkiyat Cemiyeti'nin standartlaştırılmış transliterasyon yöntemine dayanarak Firdevsî yazımını kullanmaktadır. Aynı yöntemin değiştirilmiş bir versiyonunu kullanan Encyclopædia Iranica (Farsça tonlamalara daha fazla vurgu yaparak) Firdevsî yazımını verir. Her iki durumda da -ow ve -aw, ismin orijinal Arapça ve erken dönem Yeni Farsça telaffuzunu yansıtacak şekilde bir diftong ([aʊ̯]) olarak telaffuz edilmelidir. Adının Kiril alfabesindeki modern Tacikçe transliterasyonu Ҳаким Абулқосим Фирдавсӣ Тӯсӣ şeklindedir. ⓘ
Yaşam
Aile
Firdevsi, 940 yılında İran'ın kuzeydoğusundaki bugünkü Razavi Horasan Eyaleti'nde yer alan Samani İmparatorluğu'nun Horasan bölgesindeki Tus şehri yakınlarındaki Paj köyünde İranlı toprak sahibi (dehkan) bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Firdevsi'nin erken yaşamı hakkında çok az şey bilinmektedir. Şairin muhtemelen okuryazar olan ve aynı dehkan sınıfından gelen bir eşi vardı. Bir oğlu vardı, 37 yaşında öldü ve şair tarafından Şehname'ye eklediği bir ağıtta yası tutuldu. ⓘ
Arka plan
Firdevsi, Dehkanlar sınıfına mensuptu. Bunlar, Sasani hanedanlığı (İran'ı yöneten son İslam öncesi hanedanlık) döneminde gelişen ve güçleri azalmış olsa da 7. yüzyıldaki İslam fetihlerini takip eden İslami dönemde de varlığını sürdüren toprak sahibi İranlı aristokratlardı. Dehkanlar İslam öncesi edebi mirasa bağlıydılar, çünkü statüleri bununla ilişkiliydi (o kadar ki dehkan bazen Şehname'de "İranlı" ile eşanlamlı olarak kullanılır). Dolayısıyla, efsanevi kralların hikâyeleri de dâhil olmak üzere İslam öncesi kültürel gelenekleri korumayı kendi görevleri olarak görmüşlerdir. ⓘ
Yedinci yüzyıldaki İslami fetihler İran Platosu'na kademeli dilsel ve kültürel değişimler getirdi. 9. yüzyılın sonlarına doğru halifeliğin gücü zayıflarken, Büyük İran'da birkaç yerel hanedanlık ortaya çıktı. Firdevsi bu hanedanlardan birinin, Sasani generali Behram Çobin'in (Firdevsi Şehname'nin sonraki bölümlerinden birinde onun hikâyesini anlatır) soyundan geldiğini iddia eden Samanilerin kontrolü altındaki Tus şehrinde büyüdü. Samani bürokrasisi, İran dünyasının doğu bölgelerine İslam'ı getirmek için kullanılan ve yerel dillerin yerini alan Yeni Farsçayı kullanmış ve Pehlevice metinlerin Yeni Farsçaya çevirilerini yaptırmıştır. Dehkan ve Tus valisi Ebu Mansur Muhammed, bakanı Ebu Mansur Mamari'ye 1010 yılında tamamlanan mensur bir Şehname ("Krallar Kitabı") derlemeleri için birkaç yerel âlimi davet etmesini emretmişti. Artık günümüze ulaşmamış olsa da Firdevsi bu eseri destanının kaynaklarından biri olarak kullanmıştır. Samani hükümdarları Rudaki ve Dakiki gibi önemli Fars şairlerinin hamileriydi ve Firdevsi de bu yazarların izinden gitti. ⓘ
Firdevsi'nin eğitimiyle ilgili ayrıntılar eksiktir. Şehname'ye bakılırsa, Arapça ya da Pehlevice bildiğine dair hiçbir kanıt yoktur. ⓘ
Şair olarak yaşamı
Firdevsi'nin günümüze ulaşmayan bazı erken dönem şiirleri yazmış olması mümkündür. Firdevsî, kölesi tarafından öldürülen şair arkadaşı Dakîkî'nin eserinin bir devamı olması niyetiyle 977 yılı civarında Şehname üzerinde çalışmaya başlamıştır. Dakikî gibi Firdevsî de kaynak olarak Abdülrezzâk'ın mensur Şehname'sini kullanmıştır. Samani prensi Mansur'dan cömert bir himaye gördü ve Şehname'nin ilk versiyonunu 994 yılında tamamladı. Türki Gazneliler 990'ların sonunda Samanileri devirdiğinde, Firdevsi şiir üzerinde çalışmaya devam etti ve Gazneli Sultan Mahmud'u övmek için bölümleri yeniden yazdı. Mahmud'un Firdevsi'ye karşı tutumu ve şairi ne kadar ödüllendirdiği uzun zamandır tartışılan konulardır ve şair ve hamisi hakkındaki efsanelerin temelini oluşturmuştur (aşağıya bakınız). Türk Mahmud, İran tarihinden hikâyelerle Samanîlerden daha az ilgilenmiş olabilir. Şehname'nin sonraki bölümlerinde Firdevsi'nin değişken ruh halini ortaya koyan pasajlar vardır: bazılarında yaşlılıktan, yoksulluktan, hastalıktan ve oğlunun ölümünden yakınır; bazılarında ise daha mutlu görünür. Firdevsi destanını nihayet 8 Mart 1010'da tamamlamıştır. Hayatının son on yılı hakkında neredeyse hiçbir şey kesin olarak bilinmemektedir. ⓘ
Mezar
Firdevsi kendi bahçesine gömüldü, Tus mezarlığına gömülmesi yerel bir din adamı tarafından yasaklanmıştı. Horasan'ın Gazneli bir valisi mezarın üzerine bir türbe inşa ettirdi ve burası saygı duyulan bir yer haline geldi. Çürümeye yüz tutmuş olan türbe, Rıza Şah'ın emriyle İran Ulusal Miras Cemiyeti tarafından 1928-1934 yılları arasında yeniden inşa edilmiş ve günümüzde ulusal bir türbeye eşdeğer hale gelmiştir. ⓘ
Efsane
Efsaneye göre Gazneli Sultan Mahmud, Firdevsi'ye yazdığı her Şehname beyti için bir altın teklif etmiştir. Şair, destanı tamamladığında parayı toplu olarak almayı kabul etti. Bu parayı memleketi Tus'taki bentleri yeniden inşa etmek için kullanmayı planlıyordu. Otuz yıllık bir çalışmanın ardından Firdevsi başyapıtını bitirdi. Sultan, kararlaştırıldığı gibi her beyit için bir tane olmak üzere ona 60.000 altın vermeye hazırlandı. Ancak Mahmud'un parayı emanet ettiği saray görevlisi Firdevsi'yi kafir olarak görerek küçümsedi ve altınları gümüşle değiştirdi. Firdevsi ödülü aldığında hamamdaydı. Altın değil de gümüş olduğunu görünce parayı hamamcıya, içki satıcısına ve paraları taşıyan köleye verdi. Saray görevlisi Firdevsi'nin davranışını sultana anlattığında, sultan çok öfkelendi ve onu idam etmekle tehdit etti. Firdevsi, önce Mahmud'a bir hiciv yazarak Horasan'a kaçtı ve hayatının geri kalanının çoğunu sürgünde geçirdi. Mahmud sonunda saray mensubunun aldatmacası hakkındaki gerçeği öğrendi ve onu ya sürgüne gönderdi ya da idam ettirdi. Bu sırada yaşlı Firdevsi Tus'a geri dönmüştü. Sultan ona 60.000 altınlık yeni bir hediye gönderdi, ancak parayı taşıyan kervan Tus'un kapılarından girdiği anda, bir cenaze alayı kapıların karşı tarafından çıktı: şair kalp krizinden ölmüştü. ⓘ
Eserleri
Firdevsi'nin Şehname'si İran'da ve Farsça konuşulan diğer ülkelerde en popüler ve etkili ulusal destandır. Şehname, Firdevsi'nin günümüze ulaşan ve gerçekliği tartışmasız kabul edilen tek eseridir. ⓘ
Hayatının daha önceki dönemlerinde şiirler yazmış olabilir ancak bunlar artık mevcut değildir. Bir zamanlar Yûsof o Zolaykā (Yusuf ve Züleyha) adlı bir anlatı şiiri ona atfedilmiştir, ancak bilimsel fikir birliği artık onun olduğu fikrini reddetmektedir. ⓘ
Firdevsi'nin, sultanın kendisini yeterince ödüllendirmemesi üzerine Gazneli Mahmud hakkında yazdığı iddia edilen hiciv hakkında da spekülasyonlar yapılmıştır. Firdevsi'nin ilk biyografi yazarı Nezami Aruzi, altı dize hariç tüm dizelerin Firdevsi'ye şiir için bin dirhem ödeyen bir hayırsever tarafından yok edildiğini iddia etmiştir. Şehname'nin bazı el yazmalarının girişlerinde hiciv olduğu iddia edilen mısralar yer alır. Bazı akademisyenler bunların uydurma olduğunu düşünürken, diğerleri gerçekliğine inanmaya daha meyillidir. ⓘ
Galeri
Sasani Kralı Hüsrev ve Saray Mensupları Bir Bahçede, Şahname'nin (Krallar Kitabı) el yazmasından bir sayfa, 15. yüzyıl sonu-16. yüzyıl başı, Brooklyn Müzesi
Şahname'den bir sahne: Akvan Div uyuyan Rüstem'i denize atar
Banyo sahnesi ⓘ
_of_Firdawsi,_late_15th-early_16th_century.jpg)
Simurg, Şehname'den efsanevi bir kuş, Firdevsi'nin türbesinden bir kabartma
Şahname'den Part kralı Artaban'ı Sasani kralı I. Ardaşir ile karşı karşıya gösteren bir sahne ⓘ
Tus şehrinde Firdevsî anıtı
Etki
Firdevsi, Fars edebiyatının tartışmasız devlerinden biridir. Firdevsi'nin Şehname'sinden sonra, yüzyıllar boyunca Fars dilinin kültürel alanı içinde benzer nitelikte bir dizi başka eser ortaya çıkmıştır. İstisnasız tüm bu eserler üslup ve yöntem olarak Firdevsi'nin Şehname'sine dayanmaktaydı, ancak hiçbiri Firdevsi'nin başyapıtı kadar ün ve popülerlik kazanamadı. ⓘ
Firdevsi, Fars dili ve kültürel geleneklerinin canlandırılması ve yeniden üretilmesinde attığı adımlar nedeniyle Fars tarihinde eşsiz bir yere sahiptir. Eserleri, dilin büyük bir kısmının kodlanmış ve bozulmamış olarak kalmasını sağladığı için, Fars dilinin sürekliliğinde çok önemli bir bileşen olarak gösterilmektedir. Bu açıdan Firdevsi, Fars kültürü ve dili üzerindeki etkisiyle Nizami, Hayyam, Asadi Tusi ve diğer önemli Fars edebiyatçılarını geride bırakır. Birçok modern İranlı onu modern Fars dilinin babası olarak görür. ⓘ
Firdevsi aslında gelecekteki pek çok Fars figürünün arkasındaki motivasyon kaynağıydı. Bu önemli isimlerden biri, Arapça ve Fransızca kelimeleri Farsçadan çıkarıp yerlerine uygun Farsça alternatifler koymak amacıyla bir Fars Dili ve Edebiyatı Akademisi kuran Rezā Shāh Pahlavi'dir. Rızâ Şâh, 1934 yılında Horasan'ın Meşhed kentinde Firdevsî'den bu yana Fars edebiyatının bin yıllık geçmişini kutlamak amacıyla "Firdevsî Binyıl Kutlamaları" başlıklı bir tören düzenleyerek Avrupalı ve İranlı önemli bilim adamlarını davet etti. Meşhed Firdevsi Üniversitesi 1949 yılında kurulan ve adını Firdevsi'den alan bir üniversitedir. ⓘ
Firdevsi'nin Fars kültüründeki etkisi Encyclopædia Britannica tarafından açıklanmaktadır:
- Persler Firdevsi'yi şairlerinin en büyüğü olarak görürler. Yaklaşık bin yıldır onun başyapıtı olan ve Pers ulusal destanının son ve kalıcı biçimini bulduğu Şah-name'yi okumaya ve ezberden dinlemeye devam etmişlerdir. Yaklaşık 1.000 yıl önce yazılmış olmasına rağmen, bu eser ortalama bir modern İranlı için, İncil'in Kral James Versiyonu'nun modern bir İngilizce konuşan için olduğu kadar anlaşılırdır. Şiirin Dari aslına dayanan dili saf Farsçadır ve sadece çok az Arapça karışımı vardır. ⓘ
Oxford Üniversitesi, Wadham College'daki kütüphaneye Firdevsi Kütüphanesi adı verilmiştir ve akademisyenler için özel bir Farsça bölümü içermektedir. ⓘ
Ölümü
1020'de İran da ölmeden önce 1010'da, İran'ın abbasiler güdümünde islamlaşma süreci devam ediyorken Firdevsî de eseri olan Şehnâmeyi kaleme alma sürecindeydi. Eski İran inancından kopamayanlardan biri de Firdevsî olduğu için mecusilik inancına methiyeler düzüyordu. Fikirlerini ifade ettiği Şehnâme adlı eserdeki mecusi propagandası hasebiyle Ebü'l-Kâsım, Firdevsînin cenaze namazını kılmak istememiştir. ⓘ