Trablusgarp
 Libya'nın bir alt bölümü olarak Trablusgarp 1934-1963. | |
| Başkent | Trablus |
| Alan | |
| - Toplam | 353.000 km2 (136.000 sq mi) |
| Nüfus (2006) | |
| - Toplam | 3,601,853 |
| - Yoğunluk | 10/km2 (26/q mi) |
Tripolitania /trɪpɒlɪˈteɪniə/ (Arapça: طرابلس Ṭarābulus; Berberi dilleri: Ṭrables; Vulgar Latincesinden: *Trapoletanius, Latince'den: Regio Tripolitana, Yunanca'dan: Τριπολιτάνια) tarihi bir bölge ve Libya'nın eski bir vilayetidir. ⓘ
Bölgeye antik çağlardan beri yerleşim vardı ve ilk olarak Kartaca imparatorluğunun bir parçası olarak ön plana çıkmıştı. Kartaca'nın Pön Savaşları'nda yenilmesinin ardından Antik Roma, bölgeyi (günümüzde Tunus ve doğu Cezayir ile birlikte) Afrika olarak bilinen bir eyalet olarak organize etti ve bir prokonsülün idaresi altına verdi. Diocletianus'un 3. yüzyılın sonlarında yaptığı reformlar sırasında Kuzey Afrika'nın tamamı, Trablusgarp'ın da kurucu eyaleti olduğu yeni oluşturulan Afrika Piskoposluğu'na dahil edilmiştir. ⓘ
Batı Roma İmparatorluğu'nun 5. yüzyılda yıkılmasından sonra Trablusgarp, 8. yüzyılda Müslümanların Mağrip'i fethi sırasında alınana kadar Vandallar ve Bizans İmparatorluğu arasında el değiştirmiştir. İslam dünyasında Ifriqiya olarak bilinen ve sınırları kabaca eski Roma eyaleti Africa Proconsularis'in sınırlarını yansıtan bölgenin bir parçasıydı. Nominal olarak Abbasi Halifeliği'nin egemenliği altında olsa da, Ağlaboğulları ve daha sonra Fatımi Halifeliği gibi yerel hanedanlar pratikte bağımsızdı. Arapların gelişinden önce yüzyıllar boyunca bölgede yerel olarak yaşamış olan yerli Berberiler, 13. yüzyılda Ifrikiye'de kendi yerli Hafsid hanedanlarını kurdular ve 15. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilene kadar bölgeyi kontrol edecekler ve Osmanlı Trablusgarp'ını ayrı bir vilayet olarak kuracaklardı. ⓘ
Trablusgarp 1927'den 1934'e kadar ayrı bir İtalyan kolonisiydi. Trablusgarp, 1934'ten 1963'e kadar İtalyan Libya'sı ve Libya Krallığı içinde doğudaki Sirenayka ve güneydeki Fizan ile birlikte üç idari bölümden biriydi. ⓘ
Trablusgarp (Arapça: طرابلس, transliterasyon: Tarābulus), Libya'yı oluşturan üç bölgeden birine eskiden verilen ad. Diğer ikisi Fizan ve Sirenayka veya Kirenayka'dır. Trablusgarp bugünkü Trablus şehrinin çevresine karşılık gelir. ⓘ
Coğrafya
Eski sistemde Trablusgarp, Libya'nın başkenti Trablus'u ve ülkenin geniş bir kuzeybatı bölümünü kapsıyordu; sonraki sistemlerde Trablusgarp şe'biyesi, yalnızca Trablusgarp şehrini ve yakın çevresini içerecek şekilde orijinal Trablusgarp'tan çok daha küçük hale geldi. Şehir ve şe'biyye günümüzde neredeyse eş kapsamlı olduğundan, "Trablusgarp" terimi çağdaş olmaktan çok tarihsel bir değere sahiptir. Arapça'da hem şehir hem de bölge için aynı kelime (طرابلس) kullanılır ve bu kelime tek başına kullanıldığında sadece şehir anlamına gelir; Arapça'da Trablusgarp'ı tanımlamak için "eyalet", "vilayet" veya "şa'biyah" gibi bir niteleyici gerekir. ⓘ
Yönetim
Trablusgarp'ı kapsayan idari bölümler sistemi 1970'lerin başında daha küçük ölçekli belediyeler veya baladiyat (tekil baladiyah) sistemi lehine kaldırılmıştır. Baladiyat sistemi daha sonra birçok kez değiştirildi ve son zamanlarda "Şa'biyat" sistemi haline geldi. Eskiden Trablusgarp olan bölge şimdi birkaç küçük baladiyat veya şa'biyattan oluşmaktadır. ⓘ
Tarihçe
Antik Çağ
Modern Trablus'un bulunduğu yerde yer alan Oea şehri, MÖ 7. yüzyılda Fenikeliler tarafından kurulmuştur. Kısa bir süre için Cyrenaica'nın Yunan kolonistleri tarafından fethedildi ve onlar da Kartaca'nın Punikleri tarafından yerinden edildi. Yunanca Τρίπολις "üç şehir" adı Oea, Sabratha ve Leptis Magna'ya atıfta bulunuyordu. Roma Cumhuriyeti MÖ 146 yılında Tripolitania'yı ele geçirdi ve bölge Roma İmparatorluğu döneminde zenginleşti. Latince Regio Tripolitania ismi 3. yüzyıla dayanmaktadır. Vandallar 435 yılında bölgeyi ele geçirmiş ve 530'lu yıllarda imparator Büyük Justinianus ve generali Belisarius'un önderliğinde Bizans İmparatorluğu'nun karşı saldırısıyla yerle bir edilmiştir. ⓘ
Orta Çağ
7. yüzyılda Trablusgarp, Raşidun Halifeliği tarafından fethedilmiş ve onun soyundan gelen Emevi Halifeliği ve Abbasi Halifeliği tarafından miras alınmıştır. Fatımi Halifeliği Tunus'tan Suriye'ye kadar hüküm sürmüştür. 1140'larda İtalyan-Normanlar Trablus'u işgal etti, ancak 1158'de Muvahhid Halifeliği tarafından devrildi. Bir Muvahhid vassalı olan Ebu Zekeriya Yahya, 1229'da Tunus'ta bağımsız bir devlet kurdu ve kısa bir süre sonra Trablusgarp'ın kontrolünü ele geçirdi. Hafsîler 1553'teki Osmanlı fethine kadar bölgeyi kontrol etmişlerdir. ⓘ
Modern tarih
Osmanlı Trablusgarp'ı (Osmanlı Türkçesi: ایالت طرابلس غرب), Sirenayka'yı da içerecek şekilde Trablusgarp bölgesinin ötesine uzanıyordu. Trablusgarp, 1711'den 1835'te 2. Mahmud tarafından Osmanlı kontrolü yeniden tesis edilene kadar Karamanlı hanedanının hükümdarları altında fiilen bağımsız oldu. Osmanlı yönetimi, İtalyan-Türk Savaşı'nda İtalya tarafından ele geçirildiği 1911-12 yılına kadar devam etti. İtalya savaştan sonra resmi olarak özerklik verdi, ancak bölgeyi kademeli olarak işgal etti. ⓘ
Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra bir Arap Cumhuriyeti olan Al-Jumhuriya al-Trabulsiya, yani "Trablusgarp Cumhuriyeti", Trablusgarp'ın İtalyan Libya'sından bağımsızlığını ilan etti. Trablusgarp Cumhuriyeti'nin 1918 sonbaharında ilan edilmesini, 1919 Paris Barış Konferansı'nda (Versay Antlaşması) resmi bir bağımsızlık ilanı izledi. Bu, Arap dünyasında resmen ilan edilen ilk cumhuriyetçi hükümet biçimiydi, ancak uluslararası güçlerden çok az destek gördü ve 1923'te dağıldı. Faşist diktatör Benito Mussolini yönetimindeki İtalya, 1930 yılına kadar Libya üzerinde tam kontrolü yeniden kurmayı başardı. ⓘ
Başlangıçta tek bir koloninin parçası olarak yönetilen İtalyan Trablusgarp'ı, 26 Haziran 1927'den Libya ile birleştirildiği 3 Aralık 1934'e kadar ayrı bir koloniydi. İtalyan faşistler, Trablusgarp ile Sirenayka arasındaki sınırda, sahile yakın bir yerde imparatorluk zafer takının bir biçimi olarak Mermer Kemer'i inşa ettiler. ⓘ
Trablusgarp, 1930'ların sonlarında, Trablus Vilayeti ve modern bir "batılılaşmış" şehir olarak Trablus ile birlikte İtalyan 4. kıyısının yaratılmasıyla büyük bir gelişme yaşadı. Trablus Vilayeti (İtalyanca'da "Provincia di Tripoli") 1937 yılında resmi adıyla kuruldu: Commissariato Generale Provinciale di Tripoli. İtalya Krallığı'nın bir vilayeti olarak kabul edildi ve 1943 yılına kadar sürdü. ⓘ
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Kuzey Afrika kıyı çöllerinde önce İtalyan Faşistleri ve İngilizler, kısa süre sonra da 1941'de Nazi Almanları arasında mobil zırhlı araçlarla ileri geri harekâtlar yaşandı. Libya nihayet batılı Müttefikler tarafından işgal edildi; İngilizler Ekim 1942'de El Alamein'de Alman Mareşal Erwin Rommel ve Afrika Korps'una karşı kazandıkları zaferin ardından Mısır'dan batıya doğru ilerlerken, Amerikalılar da Kasım 1942'de Fas ve Cezayir'e Meşale Operasyonu kapsamında yapılan çıkarmaların ardından batıdan ilerlediler. 1942'den 1945'te savaşın sona ermesine ve Libya'nın bağımsızlığını kazandığı 1951 yılına kadar Trablusgarp ve Sirenayka bölgesi İngiliz Askeri İdaresi tarafından yönetildi. İtalya 1947 yılında bölge üzerindeki hak iddiasından resmen vazgeçmiştir. ⓘ
Trablusgarp, 1951'den 1963'e kadar Libya Krallığı'nın bir vilayeti olarak statüsünü korudu ve 1963'te yerini Trablusgarp'ı Khoms, Zawiya, Jabal al Gharbi, Misrata ve Tarabulus vilayetlerine bölen yeni bir valilik sistemine bıraktı. ⓘ
20. yüzyılın başlarında İtalya bölgeyi sömürgesi haline getirmek için planlar kurmuş ve Trablusgarp'a asker çıkarmıştır. Osmanlı ile İtalya arasındaki Trablusgarp Savaşı'nda Mustafa Kemal ve arkadaşları bölgeyi İtalyanlar'a karşı örgütlemek istemiştir. Uşi Antlaşması ile İtalyanlara geçen Trablusgarp'ta 1911 yılından 1918 yılına kadar Trablusgarp Devleti isimli bir ülke kurulmuştur. 1918 yılında ülkenin adı ve bayrağı değiştirilmiştir. Ülkenin adı Trablusgarp Cumhuriyeti olmuş bayrağı da mavi bir zemin üzerine konulan palmiye ağacı ve yıldız olmuştur. Trablusgarp 1923 yılından sonra İtalya tarafından tamamen işgal edilmiştir. II. Dünya Savaşı sıralarında bölgeye Sirenayka da dahil olmuş, Birleşik Krallık bölgeyi yönetmeye başlamıştır. 1951 yılında Fizan ve Sirenayka ile Libya Birleşik Krallığı'na dahil olmuştur. Libya Birleşik Krallığı, 1969 yılında Libya adını almıştır. ⓘ
Piskoposluk bölgeleri
Annuario Pontificio'da titular sees olarak listelenen geç Roma dönemi Trablusgarp eyaletinin antik piskoposluk makamları:
- Gergis (Zargis)
- Gigthi
- Girba (Cerbe, Tunus)
- Leptis Magna
- Oëa
- Paraetonium
- Sabrata
- Sinnipsa (Abd-es-Saade kalıntıları?)
- Tacapae
- Teuchira
- Trablusgarp'ta Villamagna (Henchir-Sidi-Abdein) ⓘ
Modern Latin misyonerlik yetkisi: Tripolitana Apostolik Vekilliği (daha sonra adı Bingazi olarak değiştirilmiştir). ⓘ
Demografi
Nüfus
Trablusgarp, Libya'nın en kalabalık bölgesidir (Fizan ve Sirenayka ile karşılaştırıldığında). Trablusgarp'ın nüfusu, Libya'nın genel nüfusu gibi yıllar içinde artmıştır. Ancak Libya'nın genel nüfusu biraz daha yüksek bir oranda artmıştır. Bu nedenle, Trablusgarp'ta yaşayan Libya nüfusunun yüzdesi azalmıştır. ⓘ
| Yıl | Nüfus | Yüzde Libya'nın nüfus ⓘ |
|---|---|---|
| 1954 | 738,338 | 67.8 |
| 1964 | 1,034,089 | 66.1 |
| 1973 | 1,459,874 | 64.9 |
| 1984 | 2,390,039 | 65.7 |
| 1995 | 3,185,458 | 66.4 |
| 2006 | 3,601,853 | 63.3 |
Kaynak: 1964, 1973, 1995 ve 2006 nüfus sayımlarının bültenlerinden derlenmiştir. ⓘ
Etnik köken
Trablusgarp'ta nüfusun çoğunluğu Arap kökenlidir. Berberi dilini konuşan topluluklar Jebel Nafusa bölgesinde, sahildeki Zuwara kasabasında ve Ghadames şehir-ovalarında yaşamaktadır. ⓘ