Abaka
| Abaqa Khan ⓘ | |
|---|---|
 Abaqa, hatunuyla (muhtemelen Dorji Khatun) birlikte tahta çıktı | |
| Ilkhan | |
| Reign | 8 Şubat 1265 - 1282 |
| Öncül | Hulagu Han |
| Halef | Ahmed Tekuder |
| Doğan | 27 Şubat 1234 Moğolistan |
| Öldü | 4 Nisan 1282 (48 yaşında) Hamadan, İlhanlık |
| Konsorsiyum | Buluqhan Khatun |
| Sorun | Arghun Gaykhatu Oljath El Qutlugh Khatun (kızı) |
| Hanedan | Borjigin |
| Baba | Hulagu Han |
| Anne | Yesuncin Khatun |
| Din | Budizm |
Abaka Han (27 Şubat 1234 - 4 Nisan 1282, Moğolca: Абаха/Абага хан (Khalkha Kiril alfabesi), ᠠᠪᠠᠬᠠ
ᠬᠠᠨ (Geleneksel yazı), "baba tarafından amca", Abaġa olarak da çevrilir), İlhanlı Devleti'nin ikinci Moğol hükümdarıdır (İlhan). Hulagu Han ve Yesünčin Hanım'ın oğludur. Tolui'nin torunudur ve 1265'ten 1282'ye kadar hüküm sürmüş ve yerine kardeşi Ahmed Tekuder geçmiştir. Abaka'nın saltanatının büyük bir kısmı, Moğol İmparatorluğu'nda İlhanlık ve Altın Orda'nın kuzey hanlığı arasında olduğu gibi iç savaşlarla geçti. Abaka ayrıca İkinci Humus Savaşı da dahil olmak üzere Suriye'nin askeri işgaline yönelik başarısız girişimlerde bulundu. ⓘ
Abaka Han, (Arapça: أباقا) İlhanlı hükümdarı (Şubat 1234'te Moğolistan'da doğmuş 1282 yılında Hemedan'da bugünkü İran'da ölmüştür). Cengiz Han'ın torunu ve İlhanlılar devletinin kurucusu Hülagû Han'ın ve Yesuncin Hatun'un (üvey annesi Dokuz Hatun) oğludur. ⓘ
Yaşam
Abaka, 27 Şubat 1234 tarihinde Moğolistan'da İlhanlı Devleti'nin kurucusu Hülagü Han'ın oğlu olarak dünyaya geldi. Abaka bir Budist'ti. Hülagü'nün gözde bir oğlu olarak Türkistan valiliğine getirildi. ⓘ
Hülagü 1265 yılında hastalıktan öldü. Ölümünden önce, Bizans İmparatoru Michael VIII Palaiologos ile Hulagu'nun eşlerine Bizans imparatorluk ailesinden bir kız eklemek için pazarlık yapıyordu. Michael VIII gayrimeşru kızı Maria Palaiologina'yı seçmiş ve 1265 yılında Pantokrator manastırının başrahibi Theodosius de Villehardouin eşliğinde göndermiştir. Tarihçi Steven Runciman, Maria'ya Antakya Patriği Euthymius'un nasıl eşlik ettiğini anlatır. Hulagu o gelmeden öldüğü için, onun yerine Hulagu'nun oğlu Abaka ile evlendirilmiştir. Abaka, İlhan olarak atandığında onunla evlenmiştir. Hulagu'nun eşi Doquz Hatun da 1265 yılında ölünce, ruhani liderlik rolü Moğollar tarafından "Despina Hatun" olarak adlandırılan Maria'ya geçti. ⓘ
İlhanlı başkentinin kalıcı yerinin, Moğolların tercih ettiği kuzeybatıdaki otlaklarda bulunan Tebriz olmasına karar veren Abaka'ydı. ⓘ
Abaka, babasının ölümünden dört ay sonra iktidarı ele geçirdi ve sonraki birkaç ayı tımarları ve valilikleri yeniden dağıtarak geçirdi. ⓘ
Abaka döneminden kalma sikkelerin bazılarında Hıristiyan haçı ve Arapça "Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına, tek Tanrı" yazısı bulunmaktadır. ⓘ
Askeri seferler
Altın Orda
Hülagü'nün hükümdarlığından beri İlhanlı Moğolları Altın Orda Moğolları ile savaş halindeydi. Bu durum Abaka'nın saltanatında da devam etti ve Altın Orda, onun tahta çıkmasından sonraki ilkbaharda İlhanlı Devleti'ni işgal etti. Bu istila kısmen Altın Orda ile Mısır Memlükleri arasındaki ittifaktan kaynaklanıyordu. Bu ittifakın bir parçası olarak Altın Orda, Abaka'nın topraklarına saldırılar düzenleyerek dikkatini dağıtmaya ve böylece Memlüklerin elindeki Suriye'yi işgal etmesini engellemeye çalıştı. Düşmanlıklar Altın Orda Hanı Berke'nin 1267'de ölümüne kadar devam etti. Büyük Han Kubilay iç savaşı durdurmak için müdahale etmeye çalıştı ve onun etkisiyle Altın Orda'nın yeni hanı Möngke Temür, Abaka'nın topraklarına büyük bir istila başlatmadı. Ancak Möngke Temür yine de Mısır Memlük sultanı Baybars ile Abaka'ya saldıracağına ve fethedilen toprakları paylaşacağına söz veren bir ittifak kurdu. Fakat aynı zamanda Möngke Temür, İlhan Giyas-ud-din Berak'ı mağlup ettiğinde Abaka'yı tebrik etmek için elçiler gönderdi. 1270 yılında Mengü-Timur'un İran'daki atölyelerden gelirlerini toplamasına izin verdi. ⓘ
Çağataylılar
Ögedey'in torunu Kaidu, Batu'nun torunu Mengü-Timur ve Çağatay Hanlığı'ndan Baraq, Talas'ta Kubilay Han ve Abaka'ya karşı bir ittifak kurdular. Kaidu'yu Orta Asya'nın hükümdarı olarak atadılar. Bunun sonucunda 1268'de başlayan Kaidu-Kubilay savaşı yüzyılın sonuna kadar devam edecekti. ⓘ
1270 yılında Çağatay Hanlığı'ndan Berak Han İran'ı ilhak etmeye çalışmış, bu da Herat şehrinde bulunan Abaka'ya saldırmasıyla sonuçlanmıştır. Ancak Abaka başarılı bir savunma yapmayı başardı ve ayrıca Gürcistan'da Baraq'ın akrabası Teguder'i de yendi. Ertesi yıl, Çağatay Hanlığı'na karşı bir ordu göndererek misilleme yaptı. Buhara ve çevresindeki bölgeleri yağmaladılar. Abakha ile Çağatay soylularının kontrolü altında olan Karunalar arasında 1280 yılına kadar küçük çatışmalar yaşandı. ⓘ
Suriye İstilaları
Hristiyanlarla diplomatik ilişkiler
Abaka, Müslüman Memlüklere karşı Batı'nın işbirliğini sağlamaya çalışan uzun bir Moğol hükümdarlar silsilesinden biriydi. 1267-1268 yılları arasında Papa Clement IV ile yazışmış ve 1268'de Batı Avrupa'ya bir Moğol elçisi göndererek kendi kuvvetleri, Batı'nın kuvvetleri ve kayınpederi Michael VIII'in kuvvetleri arasında bir Fransız-Moğol ittifakı kurmaya çalıştığı bildirilmiştir. Roma'dan ve Aragonlu I. James'ten yanıtlar aldı, ancak James'in 1269'da Akka'ya yaptığı başarısız sefere yol açan şeyin bu olup olmadığı belirsizdir. Abaka'nın Aragon kralına, Kilikya'ya vardıklarında Aragonlulara katılması için kardeşi Ağay'ı göndereceğini yazdığı kaydedilmiştir. Abaka ayrıca İngiltere Kralı I. Edward'a elçiler göndermiş ve 1274'te İkinci Lyons Konsili'nde Papa X. Gregory'ye bir Moğol heyeti göndermiştir; burada Abaka'nın sekreteri Rychaldus meclise Hulagu'nun Hıristiyanlara karşı dostluğunu hatırlatan ve Abaka'nın Müslümanları Suriye'den sürmeyi planladığına dair güvence veren bir rapor okumuştur. Ancak ne bu diplomatik misyon ne de 1276 ve 1277'de Avrupa'ya gönderilen iki elçilik somut bir sonuç getirdi. ⓘ
Dokuzuncu Haçlı Seferi sırasındaki sefer (1271)
1260 yılında Antakyalı Bohemond VI, kayınpederi Ermenistanlı I. Hetoum tarafından Abaka'nın babası Hulagu iktidardayken gönüllü olarak Moğol otoritesine boyun eğmeye ikna edildi ve Antakya ve Trablus İlhanlı'nın vasal devletleri haline geldi. 1268'de Memlük lideri Baybars Antakya'yı ele geçirdi ve Bohemond Trablus'u kaybetmemek için Baybars ile ateşkes sağladı. ⓘ
Antakya'nın düşmesine tepki olarak, İngiltere Kralı I. Edward 1271'de Akka'ya gelerek yeni bir Haçlı Seferi'ne öncülük etmeye çalıştı. Nihayetinde askeri bir başarısızlık olarak değerlendirildi, ancak Edward İngiltere'ye dönmek zorunda kalmadan önce Memlükler ile bir ateşkes sağlamayı başardı. ⓘ
Edward Akka'ya vardığında, Abaka'ya Reginald Rossel, Waus'lu Godefroi ve Parker'lı John önderliğinde bir elçilik heyeti göndererek Moğollardan askeri yardım talep etti. Abaka Türkistan'daki diğer çatışmalarla meşguldü ancak Edward'ın talebine olumlu yanıt vererek Selçuklu Anadolu'sundaki işgal ordusundan General Samagar komutasında 10.000 Moğol atlısını Suriye'ye gönderdi:
"Konu üzerinde konuştuktan sonra, kendi hesabımıza Cemakar'ı (Samagar) güçlü bir kuvvetin başında yardımınıza göndermeye karar verdik; bu nedenle, yukarıda bahsedilen Cemakar'ı içeren diğer planları aranızda tartıştığınızda, düşmanla çarpışacağınız kesin ay ve gün konusunda açık düzenlemeler yaptığınızdan emin olun."
- Abaka'dan I. Edward'a mektup, 4 Eylül 1271. ⓘ
Moğollar, bazı yardımcı Selçuklu birlikleri de dâhil olmak üzere, Halep'ten güneye doğru olan toprakları yakıp yıktılar. Güçleri nispeten küçük olsa da, (Moğol generali Kitbuqa'nın önceki seferlerini hatırlayan) Müslüman nüfusun Kahire'nin güneyine kadar göç etmesini tetiklediler. Edward ise Moğollarla koordineli hareket etmek için kendi kuvvetlerini asla toplayamadı, hatta herhangi bir askeri zafer bile elde edemedi, bu yüzden Abaka'nın kuvvetleri sonunda geri çekildi. Baybars 12 Kasım 1271'de Mısır'dan bir karşı saldırı düzenlediğinde, Moğollar çoktan Fırat'ın ötesine çekilmişti. ⓘ
1280-1281 Seferleri
Memlük lideri Baybars 1277 yılında öldü. 1280 ve 1281 yıllarında Abaka Suriye'ye karşı yeni saldırılar düzenledi. Eylül 1280'de Moğollar Baghras ve Darbsak'ı işgal ettiler ve 20 Ekim'de Halep'i aldılar. Moğollar Akka'ya elçiler göndererek seferleri için askeri destek istediler, ancak Haçlılar hâlâ Memlüklerle 10 yıllık bir ateşkes içindeydiler. Patrik Vekili, şehrin açlık çektiğini ve Kudüs kralının başka bir savaşa karıştığını söyleyerek Abaka'nın talebini reddetti. Kıbrıs Kralı Hugh III ve Bohemond VII ordularını harekete geçirdiler, ancak müdahale edemediler çünkü Memlükler çoktan Moğollarla aralarına girmişlerdi. ⓘ
Abaka ve Leo III Frankları yeni bir Haçlı Seferi başlatmaya çağırdı, ancak sadece Hospitaller ve Edward I (parasızlıktan gelemedi) olumlu yanıt verdi. Marqab Hospitalleri Buqaia'ya birleşik akınlar düzenlediler ve Sultan'a karşı Ekim 1280'de Krak des Chevaliers'e kadar akınlar düzenleyerek ve Şubat 1281'de Krak'taki Memlük ordusunu yenerek birkaç çarpışma kazandılar. ⓘ
Moğollar nihayet 1281 kışında geri döneceklerine söz vererek geri çekildiler. Franklara 50.000 Moğol atlısı ve 50.000 Moğol piyadesi getireceklerini bildirdiler, ancak görünüşe göre bu vaat bir yanıt almadı. ⓘ
Sonbahar 1281 Seferi
Mısırlı Müslümanlar Haçlılarla 1271'de başlayan 10 yıllık bir ateşkese saygı göstermişlerdi. Yeni Müslüman sultan Kalavun, 3 Mayıs 1281'de Akka baronlarıyla 10 yıllık yeni bir ateşkes ve 16 Temmuz 1281'de Trablusşamlı Bohemond VII ile 10 yıllık ikinci bir ateşkes imzaladı. ⓘ
İlan edilen Moğol istilası Eylül 1281'de başladı. Leo yönetimindeki Ermeniler ve Memlüklerle yapılan ateşkese bağlı olmadıklarını düşünen Marqab kalesinden yaklaşık 200 Hospitalier şövalyesi de onlara katıldı. ⓘ
30 Ekim 1281'de 50.000 Moğol askeri, 30.000 Ermeni, Gürcü, Rum ve Marqab Hospitalier Şövalyeleri ile birlikte İkinci Humus Savaşı'nda Müslüman lider Kalavun'a karşı savaştı, ancak geri püskürtüldü. ⓘ
Ölüm ve veraset
Abaka 4 Nisan 1282'de muhtemelen bir sayıklama nöbeti sırasında Hemedan'da öldü. Bu hastalığa muhtemelen birçok Moğol liderinde yaygın bir alışkanlık olan çok fazla alkol tüketimi neden olmuştu. Ancak 1285'te maliye bakanı Şemseddin Cuveyni onu zehirletmekle suçlandı. ⓘ
Abaka'nın ölümünden sonra, dul eşi Maria Konstantinopolis'e kaçtı ve görünüşe göre başkentini Bağdat'ın başına gelen kaderden kurtarmak isteyen babası onu tekrar başka bir Moğol hanıyla evlendirmeye çalıştı. Maria bu teklifi kabul etmez, rahibe olur ve yaklaşık 1285 yılında Panagia Mouchliotissa kilisesini kurar. ⓘ
Abaka'nın yerine, daha önce Mısır Memlükleri ile çatışmış olmasına rağmen İslam'ı kabul etmiş olan kardeşi Tekuder geçti. Tekuder, Abaka'nın Hıristiyan yanlısı politikalarını tersine çevirdi ve Frank topraklarına saldırılara yeniden başlayan Memlük Sultanı Kalavun ile ittifak önerdi. 1285'te kuzeydeki Margat kalesini, 1287'de Lazkiye'yi ve 1289'da Trablus'u ele geçirdi. 1284'te Abaka'nın oğlu Arghun, Kubilay tarafından desteklenen başarılı bir isyana önderlik etti. Arghun amcası Tekuder'i idam ettirdi ve Abaka'nın Hıristiyan yanlısı politikalarına geri dönerek iktidarı kendisi aldı. ⓘ
Küçük oğlu Gaykhatu 1291 yılında tahta geçti. ⓘ
Aile
Abaka'nın on altı eşi ve bunlardan birkaçından çocuğu vardı: Hulagu'dan miras kalmıştır:
- Möngke Temür'ün annesi Öljei Hatun
- Tuqtani (veya Toqiyatai) (ö. 20 Şubat 1292) - eski cariye, hatun olarak yetiştirildi, Dokuz Hatun'un kampı verildi ⓘ
Baş eşler:
- Dorji Khatun
- Nukdan Khatun - Tatar kabilesinden; Dorji'nin ölümünden sonra onun yerine geçti
- Gaykhatu
- Eltuzmiş Hatun - Khonggiradlı Kutluğ Timur Güregen'in kızı, Taraghai Güregen'in kız kardeşi; ölümünden sonra Nukdan'ın yerini aldı
- Padişah Hatun - Kirman ve Kutluğ Türkan hükümdarı Kutb-ud-din Muhammed'in kızı; Yesünçin Hatun'un (ö. Ocak/Şubat 1272) ordugâhı verildi
- Mertei Hatun - Khongiradlı (Şigu Güregen'in oğlu) Taghai Timur'un (Musa olarak değiştirildi) üvey kız kardeşi
- Buchin Khatun
- Todai Hatun - Khongiradlı bir kadın, daha sonra Tekuder ve ondan sonra Arghun ile evlendi
- Yul Kutluğ Hatun - önce Eljidei Kuşçu ile evlendi, ikinci evliliğini Emir Elbasmiş ile yaptı
- Taghai Khatun - ilk olarak Qunchuqbal'ın kardeşi Ahmad ile evlendi, ikinci olarak Doladi Idachi ile evlendi;
- Despina Khatun - Michael VIII Palaiologos'un kızı
- Theodora Ara Qutlugh (Bizans Yunancası: Θεοδώρα Ἀραχαντλούν)
- Buluqhan Khatun (ö. 20 Nisan 1286) - Bayaut kabilesinden bir hanımefendi
- Malika Khatun - Bayautlu Nogai Yarghuchi'nin oğlu Toghan ile evli ⓘ
Cariyeler:
- Bulughachin Aghachi
- Qaitmish Egachi - Öngüd aşiretinden bir hanımefendi
- Arghun
- Bulujin Egachi
- Oljath Khatun - ilk olarak Gürcistanlı Vakhtang II ile evlendi, ikinci olarak Gürcistanlı David VIII ile evlendi
- El Kutluğ Hatun - Hushin kabilesinden Ghurbatai Güregen ile evli
- Shirin Egachi
- Altay Egachi
- Kawkabi Egachi
- Toghanchuq Khatun (1291'de öldü) - Arghun Aqa'nın oğlu Nawruz ile evli ⓘ
Kökeni ve erken yılları
Abaka yaşça büyük ve çok sevilen Hülagû Han'ın ve Yesuncin Hatun'nun oğullarıdır. Üvey annesi Dokuz Hatun Kerait prensesi, hevesli bir Nesturi Hristiyan taraftarıydı. Yönetimi sırasında Hristiyanlara karşı yumuşak davranırdı. Ayrıca Budizm dinine ve atalarının dini olan Şamanizme de bağlıydı. ⓘ
Yönetim devri
Abaka Han, babası Hülagû ile birlikte Bağdat'ın zaptına katıldı. Hülagû'nun ölümü üzerine 1265'te tahta çıktı. Aynı yıl Bizans İmparatoru VIII. Mihail'un gayrimeşru kızı Maria Despina (Maria Despina Palaiologina) ile evlendi. ⓘ
Memluklar ve Kıpçaklarla savaştı. Memluk-Kıpçak dayanışmasına karşı Hristiyan devletlerle ve papayla dostluk kurmaya, Moğol törelerini yaşatmaya ve sürdürmeye çalıştı. İslamiyetin yayılmasını önlemek için Cengiz Yasası'nı en şiddetle uygulayan Moğol hükümdarıdır. Döneminde İran'da Şii hareketi gelişmeye başlamış, Memluk Sultanı Baybars ve Altın Orda İmparatoru Berke ile mücadele etmiş ancak her iki cephede de yenilmiştir. ⓘ
1 Nisan 1282 senesinde Hemedan'da öldü. Bazı kaynaklar onun zehirlenerek öldürüldüğünü, bazıları ise tutulduğu bir hastalıktan kurtulamadığını kaydederler. Abaka Han'ın ölümünden sonra yerine yeni Müslüman olan kardeşi Ahmet Teküder Han geçti. ⓘ
Abaka'nın ölümünün ardından İstanbul'a dönen karısı Maria, rahibe olarak 1285 yılı civarında bugünkü Fatih semtinde bulunan Kanlı Kilise'yi kurmuştur. ⓘ