Kızılçam
| Kızılçam ⓘ | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg) | |||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||
 Asgari endişe altında (IUCN 3.1) | |||||||||||||||
Bilimsel sınıflandırma  | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||
|
Pinus brutia Ten., Fl. Napol. 1(Prodr.): LXXII (1815).
| |||||||||||||||
Vikitür'de Pinus brutia ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.
Wikimedia Commons'ta Kızılçam (Pinus brutia), Çamgiller (Pinaceae) familyasından Doğu Akdeniz Havzasına özgü, elverişli yetişme ortamlarında 25 metreye kadar boylanma yapabilen bir çam türüdür. Akdeniz ikliminin müşir türlerinden olup tipik bir ışık ağacıdır. Kurak koşullara son derece dayanıklı, çok farklı toprak koşullarında başarıyla yetişen ve yetiştirilen, Türkiye’nin de en önemli hızlı gelişen ağaç türüdür. Sadece Türk ormancılığında değil, yabancı kaynaklarda da son dönemde Türk Çamı - Türk Kızılçamı olarak kullanımı yaygınlaşmaktadır. Deniz seviyesinden 1300–1550 m yüksekliğe kadar meşcere kuruluşu yaparak yayılış gösterir. Dikey yayılışında 1650 metreye kadar çıkar. ⓘ
Türk çamı başka yaygın isimlerle de bilinir: Calabrian çamı (çamın botanik olarak ilk tanımlandığı yer olan güney İtalya'daki Calabria'da doğallaştırılmış bir popülasyondan), Doğu Akdeniz çamı ve Brutia çamı. ⓘ
Tanımlama
Pinus brutia 20-35 metre (66-115 feet) boyunda, gövde çapı 1 m (3+1⁄2 ft), istisnai olarak 2 m (6+1⁄2 ft) olan orta büyüklükte bir ağaçtır. Kabuk turuncu-kırmızı, kalın ve gövde tabanında derin çatlaklı, üst taçta ise ince ve pul puldur. Yapraklar (iğneler) çiftler halinde, ince, çoğunlukla 10-16 santimetre (4-6+1⁄4 inç) uzunluğunda, parlak yeşilden hafif sarımsı yeşile kadardır. ⓘ
Kozalakları sağlam, ağır ve serttir, 6-11 cm (2+1⁄4-4+1⁄4 inç) uzunluğunda ve 4-5 cm (1+1⁄2-2 inç) genişliğindedir, kapandığında tabanda ilk başta yeşildir, 24 aylık olduğunda parlak kırmızı-kahverengiye dönüşür. Sonraki bir ya da iki yıl boyunca tohumları serbest bırakmak için yavaşça açılırlar ve 5-8 cm (2-3+1⁄4 inç) genişliğe kadar açılırlar. Tohumlar 7-8 milimetre (1⁄4-3⁄8 inç) uzunluğunda, 15-20 mm (5⁄8-3⁄4 inç) kanatlıdır ve çoğunlukla rüzgarla dağılır. ⓘ
Genç sürgünleri kalın ve kızıl renktedir. Kabuk genç bireylerde düzgün boz renkte iken yaşlılarda derince yarılır, esmer kırmızımsı renkte ve kalın kabuk durumunda görülür. İğne yapraklar 10–16 cm uzunluğunda kalın sert ve koyu yeşil renktedir. Kozalak 6–11 cm boyunda, parlak açık kahverengi olup topaç biçimindedir. Çok kısa saplı kozalak sürgünlere dik oturur ya da yan durumlu olarak çoğunlukla 2-6 adedi bir arada çevrel olarak bulunur. ⓘ
Çeşitler
Türk çamı, kendisiyle birçok özelliği paylaşan Halep çamı, Kanarya Adası çamı ve Deniz çamı ile yakından ilişkilidir. Bazı yazarlar onu Halep çamının bir alt türü olarak ele almıştır, ancak genellikle ayrı bir tür olarak kabul edilir. Orta derecede değişken bir türdür ve aşağıdaki alt türler ve çeşitler adlandırılmıştır:
- Pinus brutia var. brutia (tipik form; yayılış alanının çoğu)
- Pinus brutia var. pityusa (Gürcistan, komşu Rusya'nın Karadeniz kıyısı ve Kırım; türden çok az farklı)
- Pinus brutia var. pendulifolia (güney kıyı Türkiye; iğneler 20-29 cm veya 7+3⁄4-11+1⁄2 inç, sarkık)
- Pinus brutia var. eldarica (Afgan çamı); Azerbaycan; Gürcistan; iğneler 8-14 cm veya 3+1⁄4-5+1⁄2 inç, kozalaklar 5-9 cm veya 2-3+1⁄2 inç).
Eldar çamı bazı yazarlar tarafından bir tür (Pinus eldarica) olarak ele alınmaktadır; yaz yağışlarının yoğun olduğu daha kuru bir iklime adapte olurken, var. brutia, var. pityusa ve var. pendulifolia çoğunlukla kış yağışlarının olduğu bir iklime adapte olmuştur. ⓘ
- Kızılçamın dört varyetesi bulunur. Bunlar sırasıyla:
- 1- Pinus brutia Ten. var. agrophiotii Papaj. (Dipten çok dallı ve yuvarlak tepeli). 1936’da Midilli Adasında tespit edilmiştir.
- 2- Pinus brutia Ten. var. densifolia Yalt. ve Boydak (Yoğun iğne yapraklıdır. Yaygındır.). 1989 yılında tespit edilmiştir.
- 3- Pinus brutia Ten.var.pendulifolia Frankis (Uzun iğne yapraklıdır. Muğla civarında görülür.). 1993 yılında tespit edilmiştir.
- 4- Pinus brutia Ten. var. pyramidalis Selik’tir (Piramidal tepelidir). 1961 yılında Edremit civarında tespit edilmiştir (Boydak ve ark., 2006, s. 22-28; Akkemik (editör), 2014, s. 182. Finike-Boldağ-Alkaya Mevkii'nde de bir örnek tespit edilmiştir (Dağdaş ve ark., 2016, s. 10-12). ⓘ
Taksonomi
İtalyan botanikçi Michele Tenore bu türü 1811 yılında tanımlamıştır. ⓘ
Doğal yayılışı
- Genel coğrafi yayılışı Doğu Akdeniz Havzası ve özellikle Türkiye topraklarıdır. Yayılışı Yunanistan'ın kuzeyinden Rodop Dağlarından (Batı Trakya’dan) doğuya doğru ilerler ve dünyada en geniş ve zengin yayılışını Türkiye’de yapar. ⓘ
- Türkiye’de en doğudaki yayılışı ise, Dicle Nehrinin de doğusunda ve Cizre Orman İşletme Şefliği sınırları içindedir. Fındık B Serisinin 150 numaralı bölmesinde ve 31,8 hektar genişliğinde bir sahada ve yakın çevrede yayılış gösterir. Yayılış sahası, Şırnak-Güçlükonak ilçesi Kırkağaç (Benate) köyünde, güneye doğru Dicle’ye inen Geli Benate havzasındadır. Şırnak iline bağlı Güçlükonak’dan kuş uçuşu 7,8 km doğuda, 940–600 m rakım aralığında, Kırkağaç köyünün mülki hudutları içinde ve köyün batısındadır. UTM WGS84 projeksiyonunda ortalama koordinatı; X: 4153108,467 ve Y: 234969,912’dir (Dağdaş ve ark., 2016b). ⓘ
- Toros dağ silsilelerini takip ederek Cizre Orman İşletmesindeki yayılışından sonra Türkiye sınırlarını aşar ve güneyde Suriye, Lübnan, Filistin ve Ürdün ile güneydoğuda yayılışının en doğu boylamı olan Irak’ta (Zavita-Atruş yöresi) doğal yayılış yapar. Karadeniz’in kuzeyinde, Akdeniz ikliminin baskın olduğu Kırım Yarımadasında da yayılış gösterir. Yayılışının en batı boylamı ise, İtalya’nın Kalabriya Yarımadasıdır. Bu nedenle bazı eski İngilizce adlandırmalarında “Calabrian cluster pine” şeklinde bu yarımadanın adı ile de anılır. Ancak bilimsel açıdan en doğru adlandırma "Turkish pine" veya "Turkish red pine" şeklindedir. ⓘ
- Türkiye'de en geniş yayılışını Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinde yapmaktadır. Ayrıca Karadeniz sahilleri boyunca örneğin Sinop Çam gölü yöresinde küçük adacıklar halinde de doğal yayılışı bulunur. Yine Karadeniz’e dökülen (Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya vb.) ırmakların ve kollarının vadileri boyunca, oldukça içerilere kadar, İç Anadolu’ya doğru sarkan yayılışları bulunur (Ankara-Beypazarı, Eskişehir-Sarıcakaya, Tokat-Turhal, Amasya-Göynücek ve Amasya-Aydınca vb. örneklerde olduğu gibi). Girit ve Kıbrıs adaları ile Ege adalarının tamamında da yaygın yayılışı bulunur (Dağdaş, 1998, s. 269-270). Sert karasal koşulların belirleyici olduğu Akdeniz Ardı orman ekosistemlerinden Konya-Beyşehir Gölünün batı yakasında ve güneyinde de meşcere kurduğu doğal yayılış alanları ortaya çıkarılmıştır (Dağdaş ve ark., 2016, s. 24-31). Beyşehir Gölü Kapalı Havzası yanındaki 1241 – 1387 m rakımlardaki yayılışı yanında, Eskişehir-Mihalıççık Orman İşletme Müdürlüğü-Değirmendere Orman İşletme Şefliği’nin 178 numaralı bölmesinde, 990 m rakımda Ağaçhisar köyü yakınlarında Kızılçamın yeni bir doğal yayılışı daha tespit edilmiştir (Dağdaş ve ark, 2016b, s. 25-28). ⓘ
- Dünyada en geniş ve verimli yayılış sahaları Türkiye topraklarında bulunan kızılçam, bu özelliğinden dolayı yerli ve yabancı İngilizce yayınlarda son dönemde genel olarak Türk kızılçamı (Turkish red pine) olarak adlandırılmaktadır. Son envanter verileri ışığında Türkiye’de 3.207.914 ha’ı verimli, 2.646.759 ha’ı verimsiz orman olmak üzere toplam 5.854.673 hektara ulaşan doğal yayılışı bulunmaktadır (OGM - Türkiye Orman Varlığı - 2012). ⓘ
Yayılış alanının büyük kısmı Türkiye'de olmakla birlikte, Bulgaristan'ın güneydoğusu, Ege Denizi'nin Doğu Ege Adaları, Girit, Kırım, İran, Gürcistan, Azerbaycan, Kuzey Irak, Batı Suriye, Lübnan ve Kıbrıs'a kadar uzanır. Genellikle düşük rakımlarda, çoğunlukla deniz seviyesinden 600 m'ye (2.000 ft), menzilinin güneyinde 1.200 m'ye (3.900 ft) kadar görülür. ⓘ
Ekoloji
Pinus brutia, Pinetea halepensis vejetasyon sınıfının teşhis edici bir türüdür. ⓘ
Nadir bir sıvacı kuşu olan Krüper'in sıvacı kuşu, büyük ölçüde Türk çamı ormanlarıyla sınırlıdır ve beslenmek için büyük ölçüde ona bağlıdır; iki türün menzilleri büyük ölçüde çakışmaktadır. ⓘ
P. brutia, İsrail çam kese böceği Matsucoccus josephi'ye karşı dirençlidir ve Thaumetopoea tırtılları için önemli bir konaktır. ⓘ
Tür, Kıbrıs'ta 175.000 hektarlık (430.000 dönüm) bir alanı kaplar; bu da adadaki tüm ormanlık alanların yaklaşık ~%90'ını oluşturur. Çok sayıda mantar türüyle ektomikorizal birliktelikler oluşturur ve kütükleri ve dalları birçok çürüyen organizma türü için mükemmel substratlardır. ⓘ
Kullanım Alanları
Bal
Türk çamı, Marchalina hellenica adlı özsuyu emen bir yaprak bitine ev sahipliği yapmaktadır. Normal şartlar altında bu böcek çamlara önemli bir zarar vermez, ancak salgıladığı fazla şeker için büyük önem taşır. Bu şeker, "bal özü", bal arıları tarafından toplanır ve tıbbi faydaları olduğu bilinen zengin aromalı ve değerli bir bal olan "çam balı" haline getirilir. ⓘ
Dönüm Noktası
Gelibolu'daki ANZAC Birinci Dünya Savaşı savaşında önemli bir simge ağaç olan "Yalnız Çam" bu türdendi. Savaş alanındaki kozalaklar Avustralya'ya götürülmüş ve tohumlardan elde edilen bitkiler yaşayan anıtlar olarak dikilmiştir. ⓘ
Gelibolu'dan getirilen kozalaklara dayanan "Yalnız Çam" anıtlarında bu tür veya Halep çamı kullanılabilir. Bazı anıtlarda ise tamamen başka türler kullanılmaktadır. ⓘ
Ormancılık
Hem anavatanında (Türkiye ve Kıbrıs'ta ormancılıkta en önemli ağaçtır) hem de Akdeniz bölgesinin doğusunda Pakistan'a kadar başka yerlerde kerestesi için yaygın olarak dikilir. Kerestesi marangozluk, endüstri, genel inşaatlar, yakacak odun ve kağıt hamuru dahil olmak üzere birçok amaç için kullanılır. İsrail'de bazen Matsucoccus josephi'ye karşı direnci nedeniyle daha yaygın olarak kullanılan Pinus halepensis'e (Halep çamı) tercih edilir. Ayrıca rekreasyon alanlarına çok uygun olmasıyla da bilinir. ⓘ
Yetiştirme
Pinus brutia, sıcak ve kuraklığa toleransının oldukça değerli olduğu sıcak ve kurak bölgelerdeki (Güney Kaliforniya, Utah, New Mexico ve Nevada'nın yanı sıra Amerika Birleşik Devletleri'nde Arizona ve orta Teksas boyunca) park ve bahçelere yaygın olarak dikilen popüler bir süs ağacıdır. Eldarica alt türü, Afganistan, İran ve son zamanlarda Güneybatı Amerika Birleşik Devletleri'nde kullanılan kuraklığa en toleranslı formdur. Bu bölgede P. brutia subsp. eldarica "Eldarica çamı", "Afgan çamı" ya da "Mondell çamı" (New Mexico'da ticari bir ağaç yetiştiricisi olan ve 1969'dan itibaren türü popülerleştiren Mondell Bennett'ten sonra) olarak anılmaktadır. ⓘ