Kiraz
| Prunus avium ⓘ | |
|---|---|
| |
| Yabani kiraz yaprakları ve meyvesi | |
Koruma statüsü
| |
 En Az Endişe Verici (IUCN 3.1) | |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Eudicots |
| Klad: | Rosids |
| Sipariş: | Rosales |
| Aile: | Rosaceae |
| Cins: | Prunus |
| Alt cins: | Prunus subg. Cerasus |
| Bölüm: | P. sect. Cerasus |
| Türler: | P. avium
|
| Binom adı | |
| Prunus avium L.
| |
| |
| Dağılım haritası | |
| Eşanlamlılar | |
|
Liste
| |
Prunus avium, yaygın olarak yabani kiraz, tatlı kiraz, gean veya kuş kirazı olarak adlandırılan, gülgiller (Rosaceae) familyasından çiçekli bir bitki olan bir kiraz türüdür. Avrupa, Anadolu, Mağrip ve Batı Asya'da, Britanya Adaları'ndan güneyde Fas ve Tunus'a, kuzeyde Norveç'teki Trondheimsfjord bölgesine ve doğuda Kafkasya ve kuzey İran'a kadar, batı Himalaya'da küçük bir izole popülasyonla birlikte doğaldır. Tür diğer bölgelerde yaygın olarak yetiştirilmektedir ve Kuzey Amerika ve Avustralya'da doğallaşmıştır. ⓘ
Prunus avium on altı kromozomdan oluşan diploid bir kümeye sahiptir (2n = 16). Olgun meyve hariç bitkinin tüm kısımları hafif toksiktir ve siyanojenik glikozitler içerir. ⓘ
Tanımlama
Prunus avium 15-32 metre (49-105 feet) boyunda, 1,5 m (5 ft) çapa kadar gövdesi olan yaprak döken bir ağaçtır. Genç ağaçlar düz bir gövde ve simetrik konik taç ile güçlü apikal baskınlık gösterir, yaşlı ağaçlarda yuvarlaklaşır ve düzensizleşir. ⓘ
- Kabuk, genç ağaçlarda belirgin yatay gri-kahverengi merceklerle pürüzsüz morumsu kahverengidir, yaşlı ağaçlarda kalın koyu siyahımsı kahverengi ve çatlaklı hale gelir.
- Yapraklar almaşık, basit oval-akut, 7-14 santimetre (2+3⁄4-5+1⁄2 inç) uzunluğunda ve 4-7 cm (1+1⁄2-2+3⁄4 inç) genişliğinde, üstte tüysüz mat veya parlak yeşil, altta değişken ince tüylü, tırtıklı bir kenar ve aküminat uçlu, iki ila beş küçük kırmızı bez taşıyan 2-3,5 cm (3⁄4-1+1⁄2 inç) uzunluğunda yeşil veya kırmızımsı bir yaprak sapına sahiptir. Yaprakların her bir tırtıklı kenarının ucu da küçük kırmızı bezler taşır. Sonbaharda yapraklar dökülmeden önce turuncu, pembe veya kırmızıya döner.
- Çiçekler erken ilkbaharda yeni yapraklarla aynı zamanda üretilir, ikiden altıya kadar bir arada korymblar halinde doğar, her çiçek 2-5 cm (3⁄4-2 inç) sap üzerinde sarkıktır, 2,5-3,5 cm (1-1+1⁄2 inç) çapındadır, beş saf beyaz taç yaprağı, sarımsı stamenleri ve üstün bir yumurtalığı vardır; hermafrodittir ve arılar tarafından tozlaştırılır. Yumurtalık iki ovül içerir, bunlardan sadece biri tohum olur.
- Meyve 1-2 cm (1⁄2-3⁄4 inç) çapında (bazı kültür çeşitlerinde daha büyük), yaz ortasında olgunlaştığında parlak kırmızıdan koyu mora kadar değişen renklerde, yenilebilir, tatlıdan biraz buruk ve taze yenmesi acı olan bir çekirdektir. Her meyve 8-12 mm uzunluğunda, 7-10 mm genişliğinde ve 6-8 mm kalınlığında, en düz kenarı boyunca yivli tek bir sert kabuklu taş içerir; taşın içindeki tohum (çekirdek) 6-8 mm uzunluğundadır. ⓘ
.JPG)
Taksonomi
Sınıflandırmasının erken tarihi biraz karışıktır. Species Plantarum'un (1753) ilk baskısında Linnaeus, Gaspard Bauhin'in Pinax theatri botanici (1596) adlı eserine atıfta bulunarak bu bitkiyi sadece bir çeşit, Prunus cerasus var. avium olarak ele almıştır. ⓘ
Cerasus racemosa hortensis ("bahçelerin salkımlı kirazı") tanımlaması, bunun ekili bir bitkiden tanımlandığını göstermektedir. Linnaeus daha sonra 1755'te Flora Suecica'nın ikinci baskısında bir çeşitten bir türe Prunus avium olarak değiştirmiştir. ⓘ
Tatlı kiraz tarihsel olarak gean veya mazzard (ayrıca 'massard') olarak bilinirdi. Yakın zamana kadar, her ikisi de modern İngilizcede büyük ölçüde kullanılmayan isimlerdi. ⓘ
"Yabani kiraz" adı, doğal ortamlarında yetişen diğer Prunus türlerine, özellikle de Kuzey Amerika türü Prunus serotina'ya da yaygın olarak uygulanmaktadır. ⓘ
Prunus avium Latince'de "kuş kirazı" anlamına gelir, ancak İngilizce'de "kuş kirazı" Prunus padus'u ifade eder. ⓘ
Mazzard
'Mazzard', tohumdan doğru çıkan ve meyve veren çeşitler için fide anacı olarak kullanılan seçilmiş, kendine verimli bir çeşidi ifade etmek için kullanılmıştır. Bu terim özellikle Kuzey Devon'da yetişen ve orada, özellikle Landkey'deki İngiliz meyve bahçelerinde yetiştirilen P. avium çeşitleri için kullanılır. ⓘ
Ekoloji
Meyveler, meyve etini sindiren ve tohumları dışkılarında dağıtan çok sayıda kuş ve memeli türü tarafından kolayca yenir. Bazı kemirgenler ve birkaç kuş (özellikle Bayağı kocabaş) içindeki çekirdeği yemek için çekirdekleri açar. ⓘ
Yapraklar, kasa taşıyan güve Coleophora anatipennella gibi Lepidoptera dahil olmak üzere bazı hayvanlar için yiyecek sağlar. ⓘ
Ağaç, kabuktaki yaralardan bir sakız salgılar ve bu sayede böcekleri ve mantar enfeksiyonları dışlamak için yaraları kapatır. ⓘ
Prunus avium ile Prunus fruticosa (cüce kiraz) arasındaki antik çaprazlamalar (melezlemler) yoluyla Prunus cerasus (vişne)'nin iki türün örtüştüğü alanlarda ana türlerinden biri olduğu düşünülmektedir. Her üç tür de birbirleriyle üreyebilir. Prunus cerasus artık kendi başına bir türdür, melez olmanın ötesinde gelişmiş ve stabilize olmuştur. ⓘ
Yetiştirme
Genellikle çiçekli bir ağaç olarak yetiştirilir. Ağacın büyüklüğü nedeniyle genellikle park alanlarında, daha az sıklıkla da sokak ya da bahçe ağacı olarak kullanılır. Yabani tek çiçekli formları yerine çift çiçekli formu olan 'Plena' yaygın olarak bulunur. Birleşik Krallık'ta P. avium 'Plena' Kraliyet Bahçecilik Derneği'nin Bahçe Liyakat Ödülü'nü kazanmıştır. ⓘ
İki türler arası melez, P. × schmittii (P. avium × P. canescens) ve P. × fontenesiana (P. avium × P. mahaleb) da süs ağacı olarak yetiştirilmektedir. ⓘ
Zehirlilik
Olgun meyvesi hariç bitkinin tüm kısımları siyanojenik glikozitler içerdiğinden hafif toksiktir. ⓘ
Kullanım Alanları
Meyve
.jpg)
Bazı 18. ve 19. yüzyıl botanik yazarları Pliny'nin yazılarına dayanarak türün Batı Asya kökenli olduğunu varsaymışlardır; ancak tarih öncesi Avrupa'ya ait tohumların arkeolojik buluntuları bu görüşle çelişmektedir. ⓘ
Yabani kirazlar binlerce yıldır insan gıdası olmuştur. Taşlar, Britanya da dahil olmak üzere Avrupa'daki Bronz Çağı yerleşimlerindeki birikintilerde bulunmuştur. Tarihlendirilmiş bir örnekte, İtalya'daki Garda Gölü'nün güney kıyısı yakınlarındaki Desenzano del Garda veya Lonato'da bulunan eski bir gölün kıyısında Erken ve Orta Tunç Çağı'na ait bir yığma konut alanındaki bir konutun altındaki kalıntılardan alınan bir çekirdek örneğinde yabani kiraz makrofosilleri bulunmuştur. Tarih, Erken Tunç Çağı IA olarak tahmin edilmekte olup, karbon tarihlemesi MÖ 2077 artı veya eksi 10 yıl olarak yapılmıştır. Doğal orman o dönemde büyük ölçüde temizlenmişti. ⓘ
M.Ö. 800'lere gelindiğinde, kiraz Küçük Asya'da ve kısa bir süre sonra da Yunanistan'da aktif olarak yetiştirilmeye başlanmıştır. ⓘ
Kültür kirazının ana atası olan tatlı kiraz, dünyadaki ticari yenilebilir kiraz çeşitlerinin çoğunu sağlayan iki kiraz türünden biridir (diğeri, esas olarak yemek pişirmek için kullanılan vişne Prunus cerasus'tur; diğer birkaç türün çok küçük bir katkısı olmuştur). ⓘ
İklimin uygun olduğu her yerde çeşitli kiraz çeşitleri yetiştirilmektedir; çeşitlerin sayısı artık çok fazladır. Bu tür aynı zamanda yetiştiricilikten kaçmış ve güneybatı Kanada, Japonya, Yeni Zelanda ve Amerika Birleşik Devletleri'nin kuzeydoğu ve kuzeybatısı dahil olmak üzere bazı ılıman bölgelerde doğallaşmıştır. ⓘ
Kereste
Sert, kırmızımsı kahverengi ahşap (kiraz ağacı), ahşap tornalama, dolap ve müzik aletleri yapımında kullanılan bir sert ağaç olarak değerlidir. Kiraz ağacı, ürüne farklı ve hoş bir lezzet kattığı için Kuzey Amerika'da başta etler olmak üzere yiyeceklerin tütsülenmesinde de kullanılır. ⓘ
Diğer kullanımlar
Kabuk yaralarındaki sakız aromatiktir ve sakız yerine çiğnenebilir. ⓘ
Kiraz meyvesinin saplarından, idrar söktürücü (diüretik), damarları büzen kan durdurucu ve öksürük ilaçları hazırlanabilir. ⓘ
Bitkiden yeşil boya da hazırlanabilir. ⓘ
Yabani kiraz, Avrupa'da tarım arazilerinin ağaçlandırma için çok kullanılır ve ayrıca yabani yaşam ve sağlık dikimleri için de değerlidir. Birçok Avrupa ülkesinde yabani kiraz için gen koruma ve/veya yetiştirme programları vardır. ⓘ
Kültürel tarih
Plinius, erik meyvesi olan Prunus ile kiraz meyvesi olan Cerasus arasında ayrım yapar. Plinius'ta, bazıları muhtemelen tür ya da çeşit olan Aproniana, Lutatia, Caeciliana ve benzeri pek çok çeşitten bahsedilmektedir. Plinius bunları dulcis ("tatlı") ve acer ("keskin") gibi tatlarına göre sınıflandırır ve Roma konsülü Lucius Licinius Lucullus'un M.Ö. 74 yılında Mithridates'i yenmesinden önce Cerasia ... non-fuere in Italia, "İtalya'da hiç kiraz ağacı yoktu" diyecek kadar ileri gider. Ona göre, Lucullus onları Pontus'tan getirmiş ve o zamandan bu yana geçen 120 yıl içinde Avrupa'dan Britanya'ya kadar yayılmışlardı. ⓘ
Prunus avium'un (tatlı kiraz) kültüre alınmış/evcilleştirilmiş çeşitleri Britanya'da ya da Avrupa'nın büyük bölümünde bulunmamasına rağmen, yabani haliyle ağaç Britanya da dahil olmak üzere Avrupa'nın büyük bölümüne özgüdür. İrlanda'da County Offaly'deki bir Crannog'da Bronz Çağı'na kadar uzanan bir geçmişte yabani meyvelerin tüketildiğine dair kanıtlar bulunmuştur. ⓘ
Bununla birlikte, bir dizi kiraz türünün tohumları Avrupa'daki Bronz Çağı ve Roma arkeolojik alanlarında bulunmuştur. "Tatlı" ve "ekşi "den bahsedilmesi, "tatlı "nın Prunus avium olduğu yönündeki modern görüşü desteklemektedir; bulunan kirazlar arasında başka bir aday yoktur. 1882'de Alphonse de Candolle, Prunus avium tohumlarının kuzey İtalya'daki Terramare kültüründe (MÖ 1500-1100) ve İsviçre kazıklı konutlarının katmanları üzerinde bulunduğuna işaret etmiştir. Plinius'un ifadesi hakkında şunları söylemektedir (s. 210):
Bu hata klasik okullarda sürekli tekrarlanarak sürdürüldüğünden, bir kez daha kiraz ağaçlarının (en azından kuş kirazının) Lucullus'tan önce İtalya'da var olduğu ve ünlü gurmenin ekşi veya acı meyveli türleri aramak için uzağa gitmesine gerek olmadığı söylenmelidir.
De Candolle, Lucullus'un geri getirdiği şeyin Kafkasya'dan özel bir Prunus avium çeşidi olduğunu öne sürmektedir. P. avium çeşitlerinin kökeni hala açık bir sorudur. Modern kültür kirazları, 2-3 cm çapında daha büyük meyvelere sahip olmaları bakımından yabani kirazlardan farklıdır. Ağaçlar genellikle daha kolay hasat için daha küçük tutmak amacıyla bodurlaştırıcı anaçlar üzerinde yetiştirilir. ⓘ
Folkard (1892) da benzer şekilde Lucullus'un kirazını kültür çeşidi olarak tanımlamaktadır. İtalya'ya girişinden bir yüzyıl sonra Britanya'da ekildiğini, ancak "Sakson döneminde ortadan kaybolduğunu" belirtmektedir. On beşinci yüzyılda Londra'nın sokak çığlıklarından birinin "Kirazlar dallarda" olduğunu belirtir, ancak bunların "yerli yabani Kiraz ya da Gean ağacının" meyveleri olduğunu tahmin eder. Kültürü yapılan bu çeşit, Flandre'dan getirip Teynham'da bir kiraz bahçesi kuran Henry VIII'in meyvecisi tarafından İngiltere'ye yeniden tanıtılmıştır. ⓘ
Dünyadaki Üretimi
| En Çok Kiraz Üreten Ülkeler - 2007 ⓘ | |
|---|---|
 Türkiye |
398.1 |
 ABD |
310.7 |
 İran |
225.0 |
 İtalya |
145.1 |
 Rusya |
100.0 |
 Suriye |
75.0 |
 İspanya |
72.6 |
 Ukrayna |
68.2 |
 Romanya |
65.2 |
 Yunanistan |
62.8 |
| Dünya Geneli | 2,083.1 |
| Kaynak: Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü | |
Kullanımı
Meyvesi taze olarak yenir. Hoşaf, reçel ve konservesi yapılır. Ayrıca Giresun ilinde 'kiraz tuzlusu kavurma' adıyla yemeği yapılmaktadır. ⓘ
Kültür
Yunan mitolojisinde karşılığı doğum ve yenilenme, Çin'de ise ölümsüzlüktür. Giresun ili ismini kiraz meyvesinden almıştır. Kerasus kiraz meyvesinin Roma dönemindeki adıdır. (Kerasus-Gerasus-Geresun-Giresun) Japonya'da kiraz dendiğinde insanlar duraksar. Çünkü bu onlara ölümlü dünyayı hatırlatır ve kiraz çiçekleri 7 gün ağaçta durduktan sonra solmadan düşer. ⓘ
Fotoğraflar
Kiraz'ın çiçek açması baharın geldiği anlamına da gelir.
