Semizotu
| Semizotu ⓘ | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
İkili adlandırma
| ||||||||||||||||
Portulaca oleracea
L. |
Semizotu ya da pirpirim (Portulaca oleracea), semizotugiller familyasından bir bitki olup yaprakları salata olarak, ya da ıspanak gibi pişirilerek yemeklerde kullanılan bir sebzedir. Kökeni Ortadoğu ve Hindistan olmakla birlikte dünyanın birçok bölgesinde bulunmaktadır. ⓘ
Sebzeler arasında en fazla miktarda Omega-3 içerdiği anlaşılmıştır. ⓘ
Açıklama
.jpg)
Bitki 40 santimetre (16 inç) yüksekliğe ulaşabilir. Pürüzsüz, kırmızımsı, çoğunlukla secde eden gövdelere sahiptir ve alternatif veya karşılıklı olabilen yapraklar gövde eklemlerinde ve uçlarında kümelenmiştir. Sarı çiçekler beş düzenli parçaya sahiptir ve 6 milimetre (1⁄4 inç) genişliğindedir. Yağışa bağlı olarak çiçekler yıl içinde herhangi bir zamanda ortaya çıkar. Çiçekler güneşli sabahlarda sadece birkaç saatliğine yaprak kümesinin ortasında tek tek açılır. Küçük tohumlar, tohumlar olgunlaştığında açılan bir kapsül içinde oluşur. Semizotunun lifli ikincil kökleri olan bir kazık kökü vardır ve zayıf toprak ve kuraklığa tahammül edebilir. ⓘ
Meyveleri çok tohumlu kapsüllerdir. Tohum oluşumu oldukça fazladır; bir bitkide 193.000'e kadar tohum oluşabilir. Tohumlar en iyi 25 °C'nin üzerindeki bir sıcaklıkta çimlenir; hafif çimlenirler, 5 mm'lik bir toprak örtüsü bile çimlenme üzerinde olumsuz bir etkiye sahiptir. ⓘ
Metabolizma
P. oleracea, biyokimyasal benzerliklerine rağmen uzun süre birbiriyle uyumsuz olduğuna inanılan CAM ve C4 fotosentez yollarının her ikisini de kullanabilen çok az sayıdaki bitkiden biridir. P. oleracea kuraklık zamanlarında C4'ten CAM yollarına geçiş yapar ve hafif kuraklık sırasında C4-CAM hibrit fotosentezine ilişkin transkripsiyon düzenlemesi ve fizyolojik kanıtlar vardır. ⓘ
Taksonomi
P. oleracea 1753 yılında Carl Linnaeus tarafından Species Plantarum'da kaydedilmiştir. Büyük değişkenlik nedeniyle, çok sayıda alt tür ve varyete kendi başına tür olarak tanımlanmıştır, ancak diğer yayınlara göre hepsi P. oleracea'nın varyasyon aralığı içinde yer almaktadır. Literatürde daha yaygın olan P. oleracea subsp. sativa, P. sativa ve P. oleracea var. sativa sinonimleri, türden ayrılamayan daha büyük tohumlarla yetiştiricilikte biraz daha sağlam bir forma atıfta bulunur. Şu anda yaklaşık 40 P. oleracea çeşidi yetiştirilmektedir. ⓘ
Daha yaygın olarak kış semizotu (Claytonia perfoliata) olarak bilinen çiçekli bitki Montiaceae familyasının bir üyesidir ve yakın akraba değildir. ⓘ
Etimoloji
Özel epitet oleracea Latince'de "sebze/bitki" anlamına gelir ve holeraceus'un (oleraceus) bir biçimidir. ⓘ
Dağılım ve habitat
Semizotu, çoğunlukla antropojenik (veya hemerokorik) olduğu varsayılan, Kuzey Afrika ve Güney Avrupa'dan Orta Doğu ve Hint alt kıtasına, Malezya ve Avustralasya'ya kadar uzanan geniş bir dağılıma sahiptir. Amerika'daki türlerin durumu belirsizdir. Genel olarak egzotik bir ot olarak kabul edilir, ancak türün 1350-1539 yıllarında Crawford Gölü yataklarında (Ontario) bulunduğuna dair kanıtlar vardır, bu da Kolomb öncesi dönemde Kuzey Amerika'ya ulaştığını göstermektedir. Bilim insanları bitkinin, tohumlarını yayan Amerikan yerlileri tarafından çoktan yenmiş olduğunu öne sürmüşlerdir. Amerika'ya nasıl ulaştığı şu anda bilinmemektedir. ⓘ
Ekoloji
Diğer yaygın ürünlerle karşılaştırıldığında P. oleracea, bitkiyi böceklerden ve hastalıklardan koruyan mumsu örtüsü nedeniyle zararlılara karşı daha toleranslıdır. Bazı durumlarda P. oleracea'nın antifungal özelliklere sahip olduğu bile bilinmektedir. Ancak Drechslera indica'nın bazı fitotoksik metabolitleri semizotunda nekroza neden olabilir. Dichotomophthora portulacae kök çürüklüğüne neden olabilir. ⓘ
Schizocerella pilicornis ve Hypurus bertrandi'nin Portulaca oleracea ile beslendiği bilinmektedir. Bazı durumlarda, P. oleracea'nın istenmediği tarlalarda yabancı ot istilasını önlemek için P. oleracea'nın rekabet gücünü kontrol etmeye yardımcı olabilirler, ancak büyümesini tamamen durdurmazlar. ⓘ
Kullanım Alanları
Beslenme
| Besin değeri 100 g (3,5 oz) başına | |
|---|---|
| Enerji | 84 kJ (20 kcal) |
Karbonhidratlar | 3.39 g |
Şişman | 0.36 g |
Protein | 2.03 g |
| Vitaminler | Miktar %DV† |
| A Vitamini | 1320 IU |
| Tiamin (B1) | 4% 0,047 mg |
| Riboflavin (B2) | 9% 0.112 mg |
| Niasin (B3) | 3% 0.48 mg |
| B6 Vitamini | 6% 0,073 mg |
| Folat (B9) | 3% 12 μg |
| C Vitamini | 25% 21 mg |
| E Vitamini | 81% 12,2 mg |
| Mineraller | Miktar %DV† |
| Kalsiyum | 7% 65 mg |
| Demir | 15% 1.99 mg |
| Magnezyum | 19% 68 mg |
| Manganez | 14% 0.303 mg |
| Fosfor | 6% 44 mg |
| Potasyum | 11% 494 mg |
| Çinko | 2% 0.17 mg |
| Diğer bileşenler | Miktar |
| Su | 92.86 g |
| |
| †Yüzdeler, yetişkinler için ABD önerileri kullanılarak kabaca hesaplanmıştır. Kaynak: USDA FoodData Central | |
Çiğ semizotunun %93'ü su, %3'ü karbonhidrat, %2'si proteindir ve ihmal edilebilir düzeyde yağ içerir (tablo). Semizotu, 100 gramlık referans miktarında 20 kalori, zengin miktarda (Günlük Değerin %20'si veya daha fazlası, DV) E vitamini (%81 DV) ve C vitamini (%25 DV) ile orta düzeyde (%11-19 DV) çeşitli diyet mineralleri sağlar (tablo). Semizotu, temel bir omega-3 yağ asidi olan zengin bir alfa-linolenik asit kaynağıdır. ⓘ
Mutfak
Semizotunun tüm kısımları çiğ veya pişmiş olarak yenilebilir. Tohumları çiğ olarak yenebilir veya un yapmak için kullanılabilir. ⓘ
Bitki yaprak sebze olarak yenebilir. William Cobbett bu bitkinin "Fransızlar ve domuzlar tarafından başka bir şey bulamadıklarında yenildiğini" belirtmiştir. Her ikisi de salatada, yani çiğ olarak kullanır". Hafif ekşi ve tuzlu bir tadı vardır ve Avrupa, Kuzey Afrika, Orta Doğu, Asya ve Meksika'nın büyük bölümünde yenir. Sapları, yaprakları ve çiçek tomurcukları çiğ veya pişmiş olarak yenilebilir. Semizotu salata olarak taze, tavada kızartılmış veya ıspanak gibi pişirilmiş olarak kullanılabilir ve müsilajlı niteliği nedeniyle çorbalar ve güveçler için de uygundur. Ekşi tadı oksalik ve malik asitten kaynaklanır; bu asitlerden ikincisi birçok kserofitte (kuru koşullarda yaşayan bitkiler) görülen kasülasit metabolizması (CAM) yolu ile üretilir ve bitki sabahın erken saatlerinde hasat edildiğinde en yüksek seviyededir. ⓘ
Aborijin Avustralyalılar semizotunun tohumlarını tohum keki yapmak için kullanırlar. Bu bitkiye andrákla (αντράκλα) ya da glistrída (γλιστρίδα) diyen Yunanlılar, yapraklarını ve saplarını beyaz peynir, domates, soğan, sarımsak, kekik ve zeytinyağı ile birlikte kullanırlar. Salatalara eklenir, haşlanır ya da güveçte tavuğa katılır. Türkiye'de salatalarda ve hamur işlerinde kullanılmasının yanı sıra ıspanağa benzer bir sebze olarak pişirilir ya da yoğurtla karıştırılarak cacık çeşidi oluşturulur. Mısır'da da ıspanak gibi sebze yemeği olarak pişirilir, ancak salatalarda kullanılmaz. Kürdistan'da insanlar genellikle palpina çorbası (شۆربای پەڵپینە) adı verilen bir tür çorba yaparlar. Portekiz'in Alentejo bölgesinde semizotu, üzerine ıslatılmış ekmek, haşlanmış yumurta ve/veya keçi peyniri konulan geleneksel bir çorba (sopa de beldroegas) pişirmek için kullanılır. Meksika ve Amerika'nın güneybatısında bitki "verdolagas" olarak tüketilir. ⓘ
Toprak tuzluluğu
Tarım topraklarındaki toprak tuzlanması ürün veriminde düşüşe neden olabilir ve bu toprakta tuza duyarlı türlerin yetiştirilmesi artık mümkün değildir. Semizotu tuz toksisitesine karşı yüksek bir toleransa sahiptir, bu da onu sulamanın zorunlu olarak yüksek klorür bazlı tuzluluğa sahip suyla yapıldığı alanlarda ekim için uygun hale getirir. ⓘ
Semizotu, tuzlu koşullar altında yetiştirme ortamından tuzu uzaklaştırabilir. Bir ara ürün olarak veya bir büyüme sezonu boyunca, 6,5 dS * m-1'de yetiştirildiğinde 210 kg / ha klorür ve 65 kg / ha sodyum kaldırabilir ve tuzlu topraklarda tuza duyarlı bitkilerin büyümesine izin verir. Semizotu, domates gibi tuzlu koşullarda eşlik eden bitkiler üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir. ⓘ
Kültür
Arkeobotanik buluntular Akdeniz'deki pek çok tarih öncesi yerleşimde yaygındır. Tarihi bağlamlarda, tohumlar Kastanas'taki bir protogeometrik tabakadan ve MÖ 7. yüzyıla tarihlenen Samian Heraion'undan çıkarılmıştır. MÖ 4. yüzyılda Theophrastus semizotu andrákhne'yi (ἀνδράχνη) Nisan ayında ekilmesi gereken birkaç yazlık saksı otundan biri olarak adlandırır (Bitkiler Üzerine Soruşturma 7.1.2). Portulaca olarak, Bonvesin de la Riva'nın "Milano'nun Harikaları" (1288) adlı eserinde verdiği, Milanoluların keyifle tükettiği yiyeceklerin uzun listesinde yer alır. ⓘ
Antik çağda, iyileştirici özelliklerinin o kadar güvenilir olduğu düşünülüyordu ki Yaşlı Plinius tüm kötülükleri kovmak için bitkinin muska olarak takılmasını tavsiye ediyordu (Natural History 20.210). ⓘ
Semizotunun İspanyolca karşılığı olan Verdolaga, aralarında Kolombiya'nın Atletico Nacional ve Arjantin'in Ferrocarril Oeste takımlarının da bulunduğu, formalarında yeşil-beyaz şemalar bulunan Güney Amerika futbol kulüplerinin takma adıdır. ⓘ
Etimolojisi
"Semiz", bilinen ilk Eski Türkçe metin olan Orhun Yazıtları'nda karşılaşılabilen bir kelime olup "şişman; eti yağlı, tav" anlamlarına gelmektedir. "Semizotu" adı ise ilk olarak Yadigâr-ı İbnî Şerif'in yaklaşık 1421 tarihli yazılarında ortaya çıkar. ⓘ
Nişanyan Sözlük'e göre "pirpirim" adının "nihai kaynağı ve alıntı yönleri açık değildir", ancak orada üç ihtimal verilmiştir. "Pirpirim", aynı bitkiyi ifade eden Ermenice փրփրեմ (prprem), Kürtçe pirpir/pirpar veya Farsça پرپرن/پرپرى (parparan/parparī) kelimelerinin herhangi birisinden türemiş olabilir. ⓘ
Yabancı ot olarak tarıma zararı
Yakma yöntemi de denilen alevlemeye dayanıklı yabancı ot türleri arasında yer alır. ⓘ