Zaho

Zaho Zaxo زاخۆ ⓘ
Zaho Zaho'nun Irak'taki konumu
Ülke	Irak
Özerk bölge	Kürdistan Bölgesel Yönetimi
İl	Duhok ili
Nüfus
• Toplam	350,000

Zaho (Asurca: ܙܵܟܼܘ Zağo, Arapça: زاخو Zakhu, Kürtçe: Zaxo; زاخۆ), Irak'ın kuzey bölgesinde yer alan Kürdistan Bölgesel Yönetimi'ne bağlı bir şehirdir. ⓘ

Zaho şehrin nüfusu yaklaşık 350,000'dir. Nüfusun çoğunluğunu Kürtler oluşturmaktadır. Zaho, Türkiye sınırına en yakın Irak şehiri'dir. Habur Sınır Kapısı ve Musul yolunun üstünde ve bütün ticaret trafiği Zaho'dan geçmektedir. Habur Çayı şehri ikiye ayırır. Zaho bölgesi Sindi aşiretinin kontrolündedir. Bu aşiretin reisi Abdi Ağa'nın oğlu Süleyman Ağa'dır (Dr. Süleyman). Bölgenin konumu çok stratejik olup bir tarafı Suriye bir tarafı Türkiye ile çevrilidir. Zaho ticaret ve ekonomi şehri olmasına karşın gelişememiştir. ⓘ

2010 Temmuz ayında Zaho Üniversitesi açıldı. Üniversite, Kürt Bölgesinin sahip olduğu 11 kamu üniversitelerinden biridir. ⓘ

2007 yılında, Irak savaşının bir sonucu olarak Zaho bölgesinde 10.000 kişinin yerinden olmuş olduğunu bildirildi. ⓘ

1991 yılında Zaho, Saddam Hüseyin tarafından katledilen Iraklı Kürtleri korumak için yapılan Huzur Harekatı'nda, İngiliz ve Amerikalılar tarafından kurulan güvenli bölge merkezi oldu. Şehrin sakinlerinin çoğu dağlara kaçmış, Amerikan kuvvetleri bölgeye geldiğinde Zaho'yu bir hayalet şehir olarak nitelendirdiler. Amerikan ordusu, 1996 yılında Zaho askeri üssünü kapattı. 2008 yılında Türk ordusunun 1990'lı yıllarda Irak hükûmeti ile yapılan bir anlaşma çerçevesinde, Zaho ilçesindeki dört üssü koruduğu bildirildi. ⓘ

Zakho زاخۆ Zaxo ⓘ
Şehir
Zakho'dan geçen Küçük Habur
Zakho Irak'taki Konum Zakho Zakho (Irak)
Koordinatlar: 37°08′37.00″N 42°40′54.88″E
Ülke	Irak
Bölge	Kürdistan Bölgesi
Valilik	Dohuk Valiliği
Bölge	Zakho Bölgesi
Yükseklik	440 m (1,440 ft)
Nüfus  (2010)
- Toplam	500,000
Saat dilimi	UTC+3
- Yaz (DST)	gözlemlenmedi

Kasabanın nüfusu 1950'de yaklaşık 30.000 iken, ülkenin diğer bölgelerinden kaçan Kürtler nedeniyle 1992'ye kadar 350.000'e yükselmiştir. ⓘ

İlk yerleşim yeri, modern şehrin içinden geçen Küçük Habur nehrindeki küçük bir ada üzerinde olabilir. Habur, Zaho'dan batıya doğru akarak Irak ile Türkiye arasındaki sınırı oluşturmakta ve Dicle'ye dökülmektedir. Bölgedeki en önemli nehirler Zeriza, Seerkotik ve yukarıda bahsedilen Küçük Habur'dur. ⓘ

Tarihçe

İngiliz Mandası'nın son yıllarında bölgedeki İngiliz valilere danışmanlık yapan ünlü İngiliz arkeolog ve Arap bilimci Gertrude Bell, Zaho'nun antik Hasaniye kasabasıyla aynı yer olduğuna ikna olmuştu. Ayrıca bölgeye gelen ilk Hıristiyan misyonerlerden biri olan Dominiken keşiş Poldo Soldini'nin 1779 yılında buraya gömüldüğünü de bildirmiştir. Mezarı 1950'lerde hala bir hac ziyareti yeriydi. ⓘ

Kasaba aynı zamanda bugün sadece kulesi kalan Zaho kalesinin ve Zaho mezarlığındaki altıgen bir yapı olan Kubad Paşa kalesinin de bulunduğu yerdir. ⓘ

Zaholu bir Yahudi olan Me'allim Levi'nin aktardığı sözlü geleneğe göre Zaho, 1568 yılında, toprakları kasabanın bulunduğu yerin güneyine kadar uzanan Slivani aşireti tarafından kurulmuştur. Şemdin Ağa'nın ailesi aslen Slivani aşiretinden gelip Zaho'ya yerleşmiş ve Zaho'nun en önde gelen ailesi olmuştur. Şemdin Ağa ailesi 19. yüzyılın sonlarından itibaren "Zaho ve çevresindeki tüm Müslüman, Yahudi ve Hıristiyanları" yönetmiştir. Zaho antik Yunanlılar tarafından biliniyordu. Seyyah William Francis Ainsworth 1844 yılında şu yorumu yapmıştır: "Zaho'nun günümüzdeki görünümü, Xenophon'un zamanında anlatılanlarla dikkate değer bir şekilde örtüşmektedir." ⓘ

Zaho, Kürtlerin kontrolündeki bölgeye ve Kuzey ve Orta Irak'ın büyük bir kısmına hizmet veren malları ve ticari ürünleriyle önemli bir pazar yeridir. Campanile 1818'de yazdığı bir yazıda kasabayı pirinç, yağ, susam, balmumu, mercimek ve birçok meyvenin yanı sıra safranıyla ünlü büyük bir ticaret merkezi olarak tanımlamıştır. ⓘ

Yakın tarih

Zaho'daki müşterek kuvvetler karargahı, 1993 ⓘ

Stratejik konumu ve iş olanaklarının bolluğu nedeniyle Zaho, Irak'ın farklı bölgelerinden ve hatta Suriye ve Türkiye'den çok sayıda işçi ve iş arayanı kendine çekmiştir. Türkiye ile ticaret şu anda ekonominin ana unsurudur. Petrol sondajı 2005 yılında başlamıştır. ⓘ

İslami tarih

İslam tarihinde belki de en çok Emeviler ve Abbasiler arasındaki Zap Savaşı'nın yapıldığı yer olarak hatırlanmaktadır. ⓘ

Nehir bugün Irak'ın Kürdistan Bölgesel Yönetimi bölgesinin yaklaşık siyasi sınırını oluşturmaktadır. Kardeşi Küçük (ya da Aşağı) Zap, İran'ın Kürdistan eyaletinin kuzeybatısında, Piranşehr şehrinin kuzeyinde doğar ve Irak'ın güneybatısına doğru akarak Baiji kasabasının kuzeyinde Dicle'ye katılır. Dukan Barajı, Küçük Zap'ı Dicle Nehri ile birleştiği yerden yaklaşık 150 mil yukarıya taşır. 1954-1959 yılları arasında inşa edilen barajın toplam deşarj kapasitesi 4,300 cm'dir. 1979'da inşa edilen elektrik santrali beş su türbini barındırmakta ve 400 MW elektrik enerjisi sağlamaktadır. ⓘ

1991 yılında Zaho, Kürt isyanına acımasızca karşılık veren Saddam Hüseyin'in Iraklı Kürtleri katletmesini önlemek amacıyla İngiliz ve Amerikalılar tarafından Provide Comfort Operasyonu kapsamında kurulan sığınağın merkeziydi. Şehir sakinlerinin çoğu dağlara kaçmıştı. Amerikan kuvvetleri geldiğinde kasabayı hayalet şehir olarak tanımladılar. ⓘ

27 Şubat 1995'teki Zaho bombalamasında 50'den fazla kişi öldü. ABD Ordusu 1996 yılında Zaho'daki askeri üssünü kapattığında, üsle bağlantısı olan ve misillemeden korkan birkaç bin Kürt tahliye edildi. Birçoğuna ABD'de sığınma hakkı verildi. David McDowall'a göre bu durum ani bir beyin göçüne yol açtı ve Zaho en eğitimli vatandaşlarının çoğunu kaybetti. ⓘ

2008 yılında, Türk Ordusu'nun 1990'larda Irak Hükümeti ile yapılan bir anlaşma uyarınca Zaho Bölgesi'nde dört üs bulundurduğu bildirildi. ⓘ

Süryanilere ait işyerlerini hedef alan 2011 Dohuk ayaklanmaları, kasabadaki Müslüman din adamları tarafından tetiklenmiştir. ⓘ

Hıristiyanlık

Zaho'daki Aziz George Keldani Katedrali. ⓘ

Şehir, üç piskoposluğa bölündüğü on dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar büyük bir Keldani Katolik piskoposluğunun merkeziydi: Amadia, Zakho ve Akra-Zehbar. Zaho'daki Ermeniler, Ermeni soykırımından sonra cemaatlerini kurmuş ve şehirdeki ilk Ermeni kilisesi 1923 yılında açılmıştır. ⓘ

Musevilik

Zaho eskiden sinagogları ve büyük, eski Yahudi cemaatiyle tanınırdı ve "Kürdistan'ın Kudüs'ü" olarak bilinirdi. Yakındaki Habur Nehri kıyıları İncil'de İsrailoğullarının sürgün edildiği yerlerden biri olarak geçmektedir (1. Tarihler, 5:26, 2. Krallar 17:6, 2. Krallar 18:11). ⓘ

Yahudiler atalarının Aramice'sini konuşurlardı ve Yahudi olmayan Kürtlerin konuştuğu Kurmanci dilini de akıcı bir şekilde konuşurlardı. ⓘ

Kürt toplumu öncelikle aşiret toplumuydu. Zaho Yahudileri de Kürt Müslümanlar gibi silah taşırlardı. 1891'de Yahudilere yönelik bir saldırı oldu ve sinagoglardan biri yakıldı. Sorunlar 1892'de yoğunlaştı. ⓘ

Yahudilerin çoğu 1950'lerde İsrail'e göç etti. Zaho Yahudileri diasporadaki en az okuryazar olanlar arasındayken, kahramanları hem Yahudi hem de Müslüman geleneklerinden gelen efsaneleri, destanları ve baladlarıyla bilinen eşsiz ve zengin bir sözlü geleneğe sahiptiler. ⓘ

İklim

Zakho, yazları çok sıcak ve kurak, kışları ise serin ve yüksek yağışlı geçen sıcak-yaz Akdeniz iklimine (Köppen iklim sınıflandırmasında Csa) sahiptir. ⓘ

Zakho için iklim verileri ⓘ
Ay	Jan	Şubat	Mar	Nisan	Mayıs	Haziran	Temmuz	Ağustos	Eylül	Ekim	Kasım	Aralık	Yıl
Ortalama yüksek °C (°F)	10.2 (50.4)	12.2 (54.0)	16.5 (61.7)	21.8 (71.2)	29.1 (84.4)	36.2 (97.2)	40.4 (104.7)	40.0 (104.0)	35.7 (96.3)	27.9 (82.2)	19.4 (66.9)	12.3 (54.1)	25.1 (77.3)
Ortalama düşük °C (°F)	1.9 (35.4)	3.1 (37.6)	6.1 (43.0)	10.1 (50.2)	15.0 (59.0)	20.1 (68.2)	23.7 (74.7)	23.2 (73.8)	19.2 (66.6)	13.7 (56.7)	8.4 (47.1)	3.9 (39.0)	12.4 (54.3)
Ortalama yağış mm (inç)	144 (5.7)	136 (5.4)	129 (5.1)	109 (4.3)	43 (1.7)	0 (0)	0 (0)	0 (0)	1 (0.0)	27 (1.1)	83 (3.3)	127 (5.0)	799 (31.6)
Kaynak:

Simgesel Yapılar

Delal Köprüsü ⓘ

Zaho'nun ünlü simgelerinden biri de taştan yapılmış Delal Köprüsü'dür. ⓘ

Zaho Kalesi şehir merkezinde, Habur'un batı kıyısında yer almaktadır. Badinan Emirliği döneminde valinin evi olarak hizmet vermiş ve Prens Ali Han tarafından genişletilmiştir. Daha eski bir kalenin kalıntıları üzerine inşa edilmiştir. Bugün sadece kalenin kulesi kalmıştır. ⓘ

Sharansh şelalesi ⓘ

Zaho mezarlığındaki Kubad Paşa Kalesi altıgen planlı olup altı penceresi ve bir giriş kapısı bulunmaktadır. ⓘ

Nüfus yer değiştirmeleri

2007 yılında BMMYK, Irak Savaşı'nın bir sonucu olarak Zaho bölgesinde halen 10,000 ülke içinde yerinden edilmiş kişi bulunduğunu bildirmiştir. ⓘ

Spor

Zakho Football Club (Zaho FC) 1987 yılında kurulan, Kürt Bölgesel Yönetimi'nde bir spor kulübüdür. Spor kulübü, sadece en iyi 16 Irak futbol kulübünün oynadığı Irak Premier Lig'de oynamaktadır. Zakho FC'nin 23000 koltuk kapasitesi olan kendi stadyumu bulunmaktadır. ⓘ

Zakho Basketbol Kulübü (Zaho SC), Kürt Bölgesel Yönetimi'nin Zaho merkezli bir takımıdır. 2011 yılında Zaho SC, Erbil'de Duhok SC takımını yenerek Kürdistan Basketbol Süper Kupasını kazandı. ⓘ

Zakho Futbol Stadyumu ⓘ

Önemli kişiler

• Louis Raphaël I Sako (Süryanice: ܠܘܝܣ ܪܘܦܐܝܠ ܩܕܡܝܐ ܣܟܘ, 1 Şubat 2013'ten beri Keldanilerin Babil Patriği ve Keldani Katolik Kilisesi'nin başı. ⓘ

Etimoloji

Asurcada (Neo-Aramice) zafer anlamına gelen "ܙܵܟܼܘܼܬܼܵܐ " (Zağuta) sözcüğünden türemiştir. ⓘ

Bitki örtüsü

Zaho'nun iklim şartları, topoğrafik ve dağlık yapısı nedeniyle, ilde bitki örtüsü olarak bozkır ve orman bulunur. Şehrin kuzeyindeki dağlık bölgede kavak, Söğüt ve Meşe ağaçları bulunur. ⓘ

Ekonomi

Zaho'nun ekonomisini tarım, turizm, alışveriş ve petrol ihracatı oluşturmaktadır. ⓘ

Kültür

Zaho, İslam dini ve geleneksel Kürt kültürü etrafında biçimlenmiştir. Buna karşın, Zaho şehri çeşitlilikler içinde yüksek bir kozmopolit toplum ve canlı bir kültüre sahiptir. İslam etkisi Kürt ve Arap kültürünün mimari, müzik, giyim, mutfak ve yaşam tarzında görülebilmektedir. ⓘ

Zaho mutfağı

Kürt ve Arap mutfağı oldukça tutulmakta olup kentin her yerinde döner lokantalarından Zaho otellerinin lüks lokantalarına kadar her yerde bulunabilmektedir. Hızlı yiyecekler, Arap, Kürt ve Batı mutfakları da oldukça popüler olup geniş miktarda bulunabilmektedir. Kürt mutfağı Araplarla binlerce yıllık etkileşimle günümüze gelmiş gayet zengin ve farklı bir mutfaktır. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar, pirinç ve bulgurdur. Bu nedenle Kürt mutfağı ağır yemeklerden oluşur. Mutfağın temel bileşenleri Kebaplar, lahmacunlar, etli yemekler ve hamurlu tatlılar olup dünyanın her yerinde tanınmakta ve tercih edilmektedir. Fast-Food tarzı Batı kültürünün de arttığı bu devirlerde, fast-food'la yarışabilir hızlı hazırlanabilen bir mutfaktır. ⓘ

Giyim ve kurallar

Zaho'da insanların birçoğu yöresel Kürt kıyafeti ve Arap elbisesi olan kandura giyerler. Bu giyim biçimleri, Zaho'nun çok sıcak ve nemli veya çok soğuk olan iklimine göre değişmektedir. ⓘ

Eğitim

Üniversiteler

Zaho Üniversitesi, Zaho şehrinde bulunan Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nin üniversitelerinden biridir ⓘ