Ahlak
Ahlak (Latince moralitas 'tavır, karakter, uygun davranış'), niyetlerin, kararların ve eylemlerin uygun (doğru) ve uygunsuz (yanlış) olarak ayırt edilenler arasında farklılaştırılmasıdır. Ahlak, belirli bir felsefe, din veya kültürün davranış kurallarından türetilen bir standartlar veya ilkeler bütünü olabileceği gibi, bir kişinin evrensel olması gerektiğine inandığı bir standarttan da türetilebilir. Ahlak, özellikle "iyilik" veya "doğruluk" ile eşanlamlı da olabilir. ⓘ
Ahlak felsefesi, ahlaki ontoloji ve ahlaki epistemoloji gibi soyut konuları inceleyen meta-etik ve deontolojik etik ve sonuçsalcılık gibi daha somut ahlaki karar verme sistemlerini inceleyen normatif etiği içerir. Normatif etik felsefesine örnek olarak Altın Kural verilebilir: "Kişi başkalarının kendisine nasıl davranmasını istiyorsa başkalarına da öyle davranmalıdır." ⓘ
Ahlaksızlık, ahlaka (yani iyi ya da doğru olana) aktif olarak karşı çıkmaktır; ahlaksızlık ise çeşitli şekillerde herhangi bir ahlaki standart ya da ilkeler dizisinin farkında olmamak, bunlara karşı kayıtsız kalmak ya da bunlara inanmamak olarak tanımlanır. ⓘ
Ahlak ya da sağtöre, kelimenin en dar anlamıyla, neyin doğru veya yanlış sayıldığı (sayılması gerektiği) ile ilgilenir. Terim genellikle kültürel, dinî, dünyevi ve felsefi topluluklar tarafından, insanların (öznel olarak) çeşitli davranışlarının yanlış veya doğru oluşunu belirleyen bir yargı ve ilkeler sistemi kavramı ve/veya inancı için kullanılır. ⓘ
Etik
.jpg)
Etik (ahlak felsefesi olarak da bilinir), ahlakla ilgili soruları ele alan felsefe dalıdır. "Etik" kelimesi "genellikle 'ahlak' ile birbirinin yerine kullanılır ve bazen belirli bir geleneğin, grubun veya bireyin ahlaki ilkelerini ifade etmek için daha dar anlamda kullanılır." Benzer şekilde, bazı etik teorileri, özellikle de deontolojik etik, bazen etik ve ahlak arasında ayrım yapar: "İnsanların ahlakı ve etiği aynı anlama gelse de, ahlakı Immanuel Kant'ınki gibi görev, yükümlülük ve davranış ilkeleri gibi kavramlara dayanan sistemlerle sınırlayan, etiği erdem kavramına dayanan pratik akıl yürütmeye yönelik daha Aristotelesçi yaklaşıma saklayan ve genellikle 'ahlaki' düşünceleri diğer pratik düşüncelerden ayırmaktan kaçınan bir kullanım vardır." ⓘ
Çinlilerin etik, ahlak ve hümanizm tartışmaları için bkz. Konfüçyüs, Laozi ve daode ⓘ
Tanımlayıcı ve normatif
Tanımlayıcı anlamıyla "ahlak", kişisel veya kültürel değerlere, davranış kurallarına veya bu davranış kurallarının geçerli olduğu ve bir birey tarafından kabul edildiği bir toplumun sosyal adetlerine atıfta bulunur. Nesnel doğru ya da yanlış iddialarını değil, yalnızca doğru ya da yanlış olarak kabul edilen şeyleri ifade eder. Tanımlayıcı etik, ahlakı bu anlamda inceleyen felsefe dalıdır. ⓘ
Normatif anlamıyla "ahlak", herhangi bir halk ya da kültürün sahip olduğu değerlerden ya da geleneklerden bağımsız olarak, gerçekte doğru ya da yanlış olan her şeye (eğer varsa) atıfta bulunur. Normatif etik, bu anlamda ahlakı inceleyen felsefe dalıdır. ⓘ
Gerçekçilik ve gerçekçilik karşıtlığı
Ahlakın doğası ve kökenlerine ilişkin felsefi teoriler (yani meta-etik teorileri) genel olarak iki sınıfa ayrılır:
- Ahlaki realizm, nesnel ahlaki gerçekleri bildiren doğru ahlaki ifadeler olduğunu savunan teoriler sınıfıdır. Örneğin, sosyal uygunluk güçlerinin bireylerin "ahlaki" kararlarını önemli ölçüde şekillendirdiğini kabul etseler de, bu kültürel normların ve geleneklerin ahlaki açıdan doğru davranışı tanımladığını reddederler. Bu, etik natüralistler tarafından öne sürülen felsefi görüş olabilir, ancak tüm ahlaki realistler bu pozisyonu kabul etmez (örneğin etik natüralistler).
- Öte yandan ahlaki anti-realizm, ahlaki ifadelerin nesnel ahlaki gerçekleri bildirmekte başarısız olduğunu ya da bildirmeye teşebbüs bile etmediğini savunur. Bunun yerine, ahlaki cümlelerin ya nesnel ahlaki gerçeklere ilişkin kategorik olarak yanlış iddialar olduğunu (hata teorisi); ya nesnel gerçeklerden ziyade öznel tutumlara ilişkin iddialar olduğunu (etik öznelcilik); ya da dünyayı tanımlamaya çalışmadığını, bunun yerine bir duygunun ifadesi veya bir emrin verilmesi gibi başka bir şey olduğunu (bilişselcilik) savunurlar. ⓘ
Bilişsel olmayan ve etik öznelciliğin bazı biçimleri, burada kullanılan güçlü anlamda anti-realist olarak kabul edilse de, ahlaki evrenselcilikle eşanlamlı anlamda realist olarak kabul edilir. Örneğin, evrensel kuralcılık, ahlakın zımni zorunluluklar hakkındaki akıl yürütmeden türetildiğini iddia eden bilişsel olmayan evrenselci bir biçimdir ve ilahi emir teorisi ve ideal gözlemci teorisi, ahlakın sırasıyla bir tanrının fermanlarından veya mükemmel rasyonel bir varlığın varsayımsal emirlerinden türetildiğini iddia eden etik öznelciliğin evrenselci biçimleridir. ⓘ
Antropoloji
Pratik Akıl Yürütme ile Ahlak
Pratik akıl ahlaki eylemlilik için gereklidir ancak ahlaki eylemlilik için yeterli bir koşul değildir. Gerçek hayatta çözülmesi gereken meselelerin yeterince ahlaki olabilmesi için hem rasyonelliğe hem de duygulara ihtiyaç vardır. Kişi rasyonaliteyi nihai karara giden bir yol olarak kullanır, ancak sonucun gerçekten ahlaki olabilmesi için çevre ve o anda çevreye yönelik duygular da bir faktör olmalıdır, çünkü ahlak kültüre tabidir. Bir şey ancak kültür bir bütün olarak bunun doğru olduğunu kabul etmişse ahlaki açıdan kabul edilebilir olabilir. Bir kararın ahlaki olabilmesi için pratik akıl ve ilgili duygusal değerlendirmelerin her ikisinin de önemli olduğu düşünülmektedir. ⓘ
Kabile ve bölge
Celia Green kabile ahlakı ile bölgesel ahlak arasında bir ayrım yapmıştır. İkincisini ağırlıklı olarak negatif ve kuralcı olarak nitelendirmektedir: bir kişinin mülkleri ve bakmakla yükümlü olduğu kişiler de dahil olmak üzere zarar verilmemesi ya da müdahale edilmemesi gereken topraklarını tanımlamaktadır. Bu yasakların dışında, bölgesel ahlak müsamahakârdır ve bireyin başkasının topraklarına müdahale etmeyen her türlü davranışına izin verir. Buna karşın kabile ahlakı kuralcıdır ve kolektifin normlarını bireye dayatır. Bu normlar keyfi, kültürel olarak bağımlı ve 'esnek' olacaktır; oysa bölgesel ahlak, Kant'ın 'kategorik zorunluluğu' ve Geisler'in dereceli mutlakiyetçiliği gibi evrensel ve mutlak olan kuralları hedefler. Green, bölgesel ahlakın gelişimini özel mülkiyet kavramının yükselişine ve sözleşmenin statü üzerindeki üstünlüğüne bağlamaktadır. ⓘ
Grup içi ve grup dışı
Bazı gözlemciler, bireylerin "iç-grup" (birey ve aynı gruptan olduğuna inandıkları kişiler) veya "dış-grup" (aynı kurallara göre muamele görme hakkına sahip olmayan kişiler) üyeliğine bağlı olarak insanlara farklı ahlaki kurallar uyguladığını düşünmektedir. Bazı biyologlar, antropologlar ve evrimsel psikologlar bu grup içi/grup dışı ayrımcılığının, grubun hayatta kalmasını sağladığı için evrimleştiğine inanmaktadır. Bu inanç, basit hesaplamalı evrim modelleri ile doğrulanmıştır. Simülasyonlarda bu ayrımcılık hem iç gruba yönelik beklenmedik işbirliğine hem de dış gruba yönelik mantıksız düşmanlığa neden olabilir. Gary R. Johnson ve V.S. Falger, milliyetçilik ve vatanseverliğin bu iç-grup/dış-grup sınırının biçimleri olduğunu ileri sürmüştür. Jonathan Haidt, grup içi kriterine işaret eden deneysel gözlemlerin muhafazakarlar tarafından büyük ölçüde kullanılan, ancak liberaller tarafından çok daha az kullanılan bir ahlaki temel sağladığını belirtmiştir. ⓘ
Grup içi tercih, kişinin genlerinin aktarımı için bireysel düzeyde de faydalıdır. Örneğin, kendi çocuklarını diğer insanların çocuklarından daha fazla tercih eden bir anne, kendi çocuklarına yabancıların çocuklarından daha fazla kaynak ayıracak, böylece çocuklarının hayatta kalma şansını ve kendi geninin devam etme şansını artıracaktır. Bu nedenle, bir popülasyon içinde, bu tür bir kişisel çıkara doğru uygulanan önemli bir seçilim baskısı vardır, öyle ki sonunda tüm ebeveynler kendi çocuklarını (iç grup) diğer çocuklara (dış grup) tercih eder. ⓘ
Kültürlerin karşılaştırılması
Peterson ve Seligman, kültürler, jeo-kültürel alanlar ve bin yıllar boyunca antropolojik bakış açısıyla yaklaşmaktadır. İnceledikleri tüm kültürlerde belirli erdemlerin hakim olduğu sonucuna varmışlardır. Belirledikleri başlıca erdemler arasında bilgelik / bilgi; cesaret; insanlık; adalet; ölçülülük ve aşkınlık yer almaktadır. Bunların her biri çeşitli bölümler içermektedir. Örneğin insanlık sevgi, nezaket ve sosyal zekayı içerir. ⓘ
Bazıları ise ahlakın her zaman mutlak olmadığını, ahlaki meselelerin genellikle kültürel çizgiler boyunca farklılık gösterdiğini iddia etmektedir. 2014 yılında PEW tarafından çeşitli uluslar arasında yapılan bir araştırma, boşanma, evlilik dışı ilişkiler, eşcinsellik, kumar, kürtaj, alkol kullanımı, doğum kontrol hapı kullanımı ve evlilik öncesi seks gibi yaygın olarak ahlakla ilgili konular arasında önemli kültürel farklılıklar olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışmadaki 40 ülkenin her biri, her bir ülkenin yüzde kaçının ortak ahlaki konuların kabul edilebilir, kabul edilemez veya hiç ahlaki konu olmadığına inandığına göre bir yüzde aralığına sahiptir. Ahlaki meselenin önemine ilişkin her bir yüzde, ahlaki meselenin sunulduğu kültüre göre büyük ölçüde değişmektedir. ⓘ
Ahlaki görecelilik olarak bilinen teorinin savunucuları, ahlaki erdemlerin yalnızca belirli bir bakış açısı (örneğin, kültürel topluluk) bağlamında doğru veya yanlış olduğu fikrini benimsemektedir. Başka bir deyişle, bir kültürde ahlaki açıdan kabul edilebilir olan bir şey başka bir kültürde tabu olabilir. Ayrıca, hiçbir ahlaki erdemin doğru ya da yanlış olduğunun nesnel olarak kanıtlanamayacağını iddia ederler. Ahlaki göreceliliği eleştirenler, karşı argüman olarak bebek öldürme, kölelik ya da soykırım gibi tarihsel vahşetlere işaret ederek, bu eylemleri sadece kültürel merceklerle kabul etmenin zorluğuna dikkat çekerler. ⓘ
Yaya Öldü mü? kitabının yazarı Fons Trompenaars, farklı kültürlerin üyelerini çeşitli ahlaki ikilemlerle test etmiştir. Bunlardan biri, bir araba sürücüsünün, arabayı çok hızlı kullanıp bir yayaya çarpmasının sonuçlarından sürücüyü korumak için arabada yolcu olarak bulunan arkadaşına yalan söyletip söyletmeyeceğiydi. Trompenaars, farklı kültürlerin hiç beklentisi olmayandan kesin olana kadar oldukça farklı beklentilere sahip olduğunu bulmuştur. ⓘ
Evrim
Modern ahlakın gelişimi sosyokültürel evrimle yakından bağlantılı bir süreçtir. Bazı evrimsel biyologlar, özellikle de sosyobiyologlar, ahlakın bireysel düzeyde ve ayrıca grup seçilimi yoluyla grup düzeyinde etkili olan evrimsel güçlerin bir ürünü olduğuna inanmaktadır (bunun gerçekte ne ölçüde gerçekleştiği evrim teorisinde tartışmalı bir konudur). Bazı sosyobiyologlar, ahlakı oluşturan davranışların büyük ölçüde hayatta kalma veya üreme faydaları (yani artan evrimsel başarı) sağladıkları için evrimleştiğini iddia etmektedir. İnsanlar sonuç olarak bu ahlaki davranışlara tepki olarak empati veya suçluluk duyguları gibi "toplum yanlısı" duygular geliştirmiştir. ⓘ
Bu anlayışa göre ahlak, insan işbirliğini teşvik eden, kendi kendini devam ettiren ve biyolojik olarak yönlendirilen davranışlar bütünüdür. Biyologlar, karıncalardan fillere kadar tüm sosyal hayvanların, evrimsel uygunluklarını geliştirmek için anlık bencilliklerini kısıtlayarak davranışlarını değiştirdiklerini iddia etmektedir. İnsan ahlakı, diğer hayvanların ahlakına göre daha sofistike ve karmaşık olsa da, esasen bir grubun uyumunu zayıflatabilecek ve dolayısıyla bireylerin zindeliğini azaltabilecek aşırı bireyciliği kısıtlamak üzere evrimleşmiş doğal bir olgudur. ⓘ
Bu görüşe göre, ahlaki kurallar nihayetinde, hayatta kalmaya ve üremeye (kapsayıcı uygunluk) yardımcı oldukları için geçmişte seçilen duygusal içgüdüler ve sezgiler üzerine kuruludur. Örnekler: annelik bağı, yavruların hayatta kalmasını sağladığı için seçilmiştir; erken yaşlardaki yakınlığın karşılıklı cinsel çekimi azalttığı Westermarck etkisi, akraba evliliği gibi genetik olarak riskli davranışların olasılığını azalttığı için enseste karşı tabuların temelini oluşturur. ⓘ
Doğadaki karşılıklılık olgusu, evrimsel biyologlar tarafından insan ahlakını anlamaya başlamanın bir yolu olarak görülmektedir. İşlevi tipik olarak, özellikle gıda miktarı veya kalitesinin öngörülemeyen bir şekilde dalgalandığı bir habitatta yaşayan hayvanlar için temel kaynakların güvenilir bir şekilde tedarik edilmesini sağlamaktır. Örneğin, bazı vampir yarasalar bazı geceler avla beslenemezken, diğerleri fazla miktarda tüketmeyi başarır. Yemek yiyen yarasalar daha sonra kan öğünlerinin bir kısmını kusarak bir türdeşini açlıktan kurtarır. Bu hayvanlar uzun yıllar boyunca birbirine sıkı sıkıya bağlı gruplar halinde yaşadıkları için, bir birey aç kaldığı gecelerde diğer grup üyelerinin iyiliğine karşılık vereceğine güvenebilir (Wilkinson, 1984) ⓘ
Marc Bekoff ve Jessica Pierce (2009), ahlakın karmaşık sosyal gruplar halinde yaşayan tüm memeliler (örneğin kurtlar, çakallar, filler, yunuslar, sıçanlar, şempanzeler) tarafından paylaşılan bir dizi davranışsal kapasite olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ahlakı "sosyal gruplar içindeki karmaşık etkileşimleri geliştiren ve düzenleyen, birbiriyle ilişkili diğerlerini gözeten davranışlar paketi" olarak tanımlamaktadırlar. Bu davranış paketi empati, karşılıklılık, özgecilik, işbirliği ve adalet duygusunu içermektedir. İlgili çalışmalarda, şempanzelerin çok çeşitli bağlamlarda birbirlerine karşı empati gösterdikleri ikna edici bir şekilde ortaya konmuştur. Ayrıca aldatma becerisine ve bizim dedikodu ve itibar yönetimi eğilimlerimize benzer bir sosyal politika düzeyine sahiptirler. ⓘ
Christopher Boehm (1982), hominid evrimi boyunca ahlaki karmaşıklığın artarak gelişmesinin, açık savanaya geçerken ve taş silahlar geliştirirken anlaşmazlıklardan ve yaralanmalardan kaçınma ihtiyacının artmasından kaynaklandığını varsaymıştır. Diğer teoriler ise artan karmaşıklığın basitçe artan grup büyüklüğü ve beyin büyüklüğü ile ve özellikle de zihin teorisi yeteneklerinin gelişimi ile ilişkili olduğu yönündedir. ⓘ
Psikoloji
Modern ahlak psikolojisinde ahlakın kişisel gelişim yoluyla değiştiği kabul edilir. Birçok psikolog, genellikle farklı ahlak aşamalarından geçerek ahlakın gelişimi üzerine teoriler üretmiştir. Lawrence Kohlberg, Jean Piaget ve Elliot Turiel'in ahlaki gelişime bilişsel-gelişimsel yaklaşımları vardır; bu teorisyenlere göre ahlak bir dizi yapıcı aşama veya alanda oluşur. Carol Gilligan tarafından ortaya konan Bakım Etiği yaklaşımında ahlaki gelişim, özellikle ebeveynlikte ama genel olarak sosyal ilişkilerde karşılıklı bağımlılığa dayalı, özenli, karşılıklı duyarlı ilişkiler bağlamında gerçekleşir. Martin Hoffman ve Jonathan Haidt gibi sosyal psikologlar empati gibi biyolojiye dayalı sosyal ve duygusal gelişimi vurgulamaktadır. William Damon ve Mordechai Nisan gibi ahlaki kimlik teorisyenleri, ahlaki bağlılığın ahlaki amaçlarla tanımlanan bir öz kimliğin geliştirilmesinden kaynaklandığını düşünmektedir: bu ahlaki öz kimlik, bu tür amaçları takip etme sorumluluğu duygusuna yol açmaktadır. Psikolojide tarihsel olarak ilgi çekici olan Sigmund Freud gibi psikanalistlerin ahlaki gelişimin süper egonun suçluluk-utançtan kaçınma gibi yönlerinin bir ürünü olduğuna inanan teorileridir. ⓘ
Ahlakı bireysel bir özellik olarak görmeye alternatif olarak, bazı sosyologların yanı sıra sosyal ve söylemsel psikologlar, kişilerin sosyal etkileşim içinde nasıl davrandıklarını inceleyerek ahlakın in-vivo yönlerini araştırmayı kendilerine görev edinmişlerdir. ⓘ
Ahlaki biliş
Ahlaki biliş, ahlaki yargılama ve karar verme ile ahlaki eylemde yer alan bilişsel süreçleri ifade eder. Ahlaki açıdan dikkat çekici bir uyaranın algılanmasından ahlaki bir ikilemle karşılaşıldığında akıl yürütmeye kadar çeşitli alan-genel bilişsel süreçlerden oluşur. Sadece ahlaki bilişe adanmış tek bir bilişsel fakülte olmadığını belirtmek önemli olsa da, alan-genel süreçlerin ahlaki davranışa katkılarını karakterize etmek, ahlakın nasıl işlediğini ve nasıl geliştirilebileceğini anlamak için kritik bir bilimsel çabadır. ⓘ
Bilişsel psikologlar ve sinirbilimciler, kontrollü deneyler yaparak bu bilişsel süreçlerin girdilerini, etkileşimlerini ve bunların ahlaki davranışa nasıl katkıda bulunduğunu araştırmaktadır. Bu deneylerde, içerik veya çalışma belleği yükü gibi diğer değişkenler kontrol edilirken, varsayımsal olarak ahlaki olan ve olmayan uyaranlar birbirleriyle karşılaştırılır. Genellikle, özellikle ahlaki ifadelere veya sahnelere verilen farklı nöral tepkiler, fonksiyonel nörogörüntüleme deneyleri kullanılarak incelenir. ⓘ
Kritik olarak, söz konusu olan belirli bilişsel süreçler, bir kişinin karşılaştığı prototipik duruma bağlıdır. Örneğin, ahlaki bir ikilemle ilgili aktif bir karar gerektiren durumlar aktif muhakeme gerektirebilirken, şok edici bir ahlaki ihlale verilen ani bir tepki hızlı, duygu yüklü süreçleri içerebilir. Bununla birlikte, zihinsel durumları-inançları, niyetleri, arzuları, duyguları kendine ve başkalarına atfedebilme gibi belirli bilişsel beceriler, çok çeşitli prototipik durumların ortak bir özelliğidir. Bu doğrultuda, bir meta-analiz, ahlaki duygu ve ahlaki muhakeme görevleri arasında örtüşen aktivite bulmuş ve her iki görev için de ortak bir sinir ağı olduğunu düşündürmüştür. Ancak bu meta-analizin sonuçları, ahlaki girdinin işlenmesinin görev taleplerinden etkilendiğini de göstermiştir. ⓘ
Video oyunlarında ahlak konusuyla ilgili olarak, bazı akademisyenler oyuncuların video oyunlarında aktör olarak yer almaları nedeniyle, kendi benlik algıları ile hayal gücü açısından oyunun rolü arasında bir mesafe bıraktıklarına inanmaktadır. Bu nedenle, oyuncuların oyundaki karar verme ve ahlaki davranışları, oyuncunun Ahlaki dogmasını temsil etmemektedir. ⓘ
Yakın zamanda ahlaki yargının, üç baskın ahlak teorisinin (erdem etiği, deontoloji ve sonuçsalcılık) ilkeleriyle uyumlu üç farklı bileşenin eşzamanlı değerlendirmelerinden oluştuğu tespit edilmiştir: bir kişinin karakteri (Temsilci-bileşen, A); eylemleri (Eylem-bileşen, D); ve durumda ortaya çıkan sonuçlar (Sonuçlar-bileşen, C). Bu, bir kişinin karşılaştığı durumun çeşitli girdilerinin ahlaki bilişi etkilediği anlamına gelir. ⓘ
Sinirbilim
İnsanlar ahlaki konular hakkında akıl yürütürken sürekli olarak dahil olan beyin alanları, ahlaki sinirbilim literatüründe bildirilen beyin aktivitesi değişikliklerinin çok sayıda nicel büyük ölçekli meta-analizi ile araştırılmıştır. Ahlaki kararların altında yatan sinir ağı, başkalarının niyetlerini temsil etmeye ilişkin ağ (yani zihin teorisi) ve başkalarının (dolaylı olarak deneyimlenen) duygusal durumlarını temsil etmeye ilişkin ağ (yani empati) ile örtüşmektedir. Bu da ahlaki muhakemenin hem olayları başkalarının bakış açısından görmek hem de başkalarının duygularını kavramakla ilişkili olduğu fikrini desteklemektedir. Bu sonuçlar, ahlaki kararların altında yatan nöral ağın muhtemelen alan-global olduğuna (yani, insan beyninde "ahlaki modül" diye bir şey olmayabilir) ve bilişsel ve duygusal alt sistemlere ayrılabilir olabileceğine dair kanıtlar sunmaktadır. ⓘ
Beyin bölgeleri
Ahlaki yargılamanın temel, ortak bir bileşeni, belirli bir sosyal bağlamda ahlaki açıdan göze çarpan içeriği tespit etme kapasitesini içerir. Son araştırmalar, ahlaki içeriğin bu ilk tespitinde belirginlik ağının rol oynadığını ortaya koymuştur. Belirginlik ağı, davranışsal olarak göze çarpan olaylara yanıt verir ve karmaşık ahlaki muhakeme ve karar verme süreçlerinin hizmetinde aşağı akış varsayılan ve ön kontrol ağı etkileşimlerini modüle etmek için kritik olabilir. ⓘ
Ahlaki doğru ve yanlış yargılarının açıkça yapılması ventromedial prefrontal kortekste (VMPC) aktivasyonla çakışırken, örtük ahlaki meseleler içeren durumlara sezgisel tepkiler temporoparietal bağlantı alanını harekete geçirir. ⓘ
VMPC'nin transkraniyal manyetik stimülasyon ile uyarılmasının, insan deneklerin ahlaki bir yargı oluştururken niyeti dikkate alma yeteneğini engellediği gösterilmiştir. Bu araştırmaya göre, TMS katılımcıların herhangi bir ahlaki yargıda bulunma yeteneğini bozmamıştır. Aksine, kasıtlı zararlara ve zarar vermeyenlere ilişkin ahlaki yargılar, RTPJ veya kontrol bölgesine yapılan TMS'den etkilenmemiştir; ancak muhtemelen insanlar kasıtlı zararlara ilişkin ahlaki yargıları, yalnızca eylemin zararlı sonucunu değil, failin niyet ve inançlarını da göz önünde bulundurarak yapmaktadır. Öyleyse kasıtlı zararlara ilişkin ahlaki yargılar neden RTPJ'ye uygulanan TMS'den etkilenmemiştir? Bir olasılık, ahlaki yargıların tipik olarak o anda mevcut olan ahlaki açıdan ilgili bilgilerin ağırlıklı bir fonksiyonunu yansıtmasıdır. Bu görüşe göre, failin inancına ilişkin bilgi mevcut olmadığında veya azaldığında, ortaya çıkan ahlaki yargı basitçe diğer bilgilerin daha yüksek bir ağırlığını yansıtmaktadır. ahlaki olarak ilgili faktörler (örneğin, sonuç). Alternatif olarak, RTPJ'ye yapılan TMS'yi takiben, ahlaki yargılar inancı hesaba katmayan anormal bir işlem yolu ile yapılabilir. Her iki durumda da, inanç bilgisi azaldığında veya mevcut olmadığında, ahlaki yargılar ahlaki açıdan ilgili diğer faktörlere (örn. sonuç) doğru kaymaktadır. Bununla birlikte, kasıtlı zararlar ve kasıtsız zararlar için, sonuç, niyetle aynı ahlaki yargıyı önermektedir. Dolayısıyla, araştırmacılar RTPJ'ye uygulanan TMS'nin hem kasıtlı zararlar hem de zarar verme girişimleri için olumsuz inançların işlenmesini bozduğunu, ancak mevcut tasarımın araştırmacıların bu etkiyi yalnızca nötr sonuçların kendi başlarına sert ahlaki yargılara yol açmadığı zarar verme girişimleri durumunda tespit etmelerine olanak tanıdığını öne sürmektedir. ⓘ
Benzer şekilde VMPC bozukluğu olan kişiler bir eylemi yalnızca sonucuna göre değerlendirecek ve bu eylemin niyetini dikkate alamayacaktır. ⓘ
Ayna nöronlar
Ayna nöronlar, başka bir kişi belirli bir eylemi yaparken gözlemlendiğinde beyinde ateşlenen nöronlardır. Nöronlar, gözlemlenen eylemi taklit ederek ateşlenir ve eylemi gerçekleştiren kişide kaba bir şekilde hareket eden aynı kasların gözlemcide de küçük bir şekilde hareket etmesine neden olur. 1996'da keşfedilmelerinden bu yana ayna nöronlar üzerine yapılan araştırmalar, bu nöronların sadece eylemi anlamada değil, aynı zamanda duygu paylaşımı empatisinde de rol oynayabileceklerini göstermektedir. Bilişsel sinirbilimci Jean Decety, başka bir bireyin yaşadıklarını tanıma ve dolaylı olarak deneyimleme yeteneğinin, sosyal davranışın ve nihayetinde ahlakın evriminde önemli bir adım olduğunu düşünüyor. Empati kuramama psikopatinin tanımlayıcı özelliklerinden biridir ve bu durum Decety'nin görüşünü destekliyor gibi görünmektedir. ⓘ
Genetik
Ahlaki sezgilerin genetik temelleri olabilir. 2022 yılında akademisyenler Michael Zakharin ve Timothy C. Bates tarafından yürütülen ve European Journal of Personality tarafından yayınlanan bir çalışma, ahlaki temellerin önemli genetik temellere sahip olduğunu ortaya koymuştur. Smith ve Hatemi tarafından yürütülen bir başka çalışma da benzer şekilde, ikizler arasındaki ahlaki ikilemlerin cevaplarını inceleyerek ve karşılaştırarak ahlaki kalıtılabilirliği destekleyen önemli kanıtlar bulmuştur. ⓘ
Politika
Eğer ahlak bireysel düzeyde 'nasıl yaşamalıyız' sorusuna verilen bir cevapsa, siyaset de aynı soruya toplumsal düzeyde yanıt vermek olarak görülebilir, ancak siyasi alan ek sorunlar ve zorluklar ortaya çıkarır. Bu nedenle, ahlak ve siyaset alanındaki tutumlar arasında bir ilişki olduğuna dair kanıtlar bulunması şaşırtıcı değildir. Jonathan Haidt ve meslektaşları tarafından kaleme alınan ahlaki temeller teorisi, bu bağlamda liberaller ve muhafazakarlar arasındaki farklılıkları incelemek için kullanılmıştır. Haidt, kendini liberal olarak tanımlayan Amerikalıların özen ve adalete sadakat, saygı ve saflıktan daha fazla değer verme eğiliminde olduğunu bulmuştur. Kendilerini muhafazakâr olarak tanımlayan Amerikalılar ise özen ve adalete daha az, diğer üç değere ise daha fazla değer vermiştir. Her iki grup da genel olarak en yüksek ağırlığı özene verirken, muhafazakârlar en düşük değeri adalete, liberaller ise en düşük değeri saflığa vermiştir. Haidt ayrıca, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki bu bölünmenin kökeninin coğrafi-tarihsel faktörlere dayandığını, muhafazakarlığın en güçlü olduğu yerlerin, kültürel karışımın daha fazla olduğu ve dolayısıyla daha fazla liberalizm gerektiren liman kentlerinin aksine, birbirine sıkı sıkıya bağlı, etnik olarak homojen topluluklar olduğunu varsaymaktadır. ⓘ
Grup ahlakı, paylaşılan kavram ve inançlardan gelişir ve genellikle bir kültür veya topluluk içindeki davranışları düzenlemek için kodlanır. Tanımlanmış çeşitli eylemler ahlaki ya da gayri ahlaki olarak adlandırılır. Ahlaki eylemi seçen bireyler halk arasında "ahlaklı" olarak kabul edilirken, ahlaksız davranışlara düşkün olanlar sosyal olarak dejenere olarak etiketlenebilir. Bir grubun varlığını sürdürmesi, ahlak kurallarına yaygın bir şekilde uyulmasına bağlı olabilir; yeni zorluklar karşısında ahlak kurallarını ayarlayamamak bazen bir topluluğun çöküşüyle ilişkilendirilir (Sistersiyan reformunun manastırcılığı canlandırmadaki işlevi olumlu bir örnektir; Çin'in Avrupa çıkarlarına boyun eğdirilmesinde Dowager İmparatoriçesi'nin rolü olumsuz bir örnektir). Milliyetçi hareketler içinde, içeriği ne olursa olsun, bir ulusun ortak bir ahlakı kabul etmeden hayatta kalamayacağı veya gelişemeyeceği yönünde bir eğilim olmuştur. ⓘ
Siyasi ahlak, ulusal hükümetlerin uluslararası alandaki davranışları ve ev sahibi halktan aldıkları destekle de ilgilidir. Jacy Reese Anthis tarafından kurulan Sentience Enstitüsü, toplumdaki ahlaki ilerlemenin yörüngesini genişleyen bir ahlaki çember çerçevesinde analiz etmektedir. Noam Chomsky şöyle demektedir
... evrensellik ilkesini benimsersek: bir eylem başkaları için doğruysa (ya da yanlışsa), bizim için de doğrudur (ya da yanlıştır). Başkalarına uyguladıkları standartları -aslında daha katı olanları- kendilerine de uygulamak gibi asgari ahlaki düzeye yükselmeyenler, tepkinin uygunluğundan ya da doğru ve yanlıştan, iyi ve kötüden bahsettiklerinde açıkça ciddiye alınamazlar. ⓘ Aslında, ahlaki ilkelerden biri, belki de en temel olanı evrensellik ilkesidir, yani bir şey benim için doğruysa, sizin için de doğrudur; sizin için yanlışsa, benim için de yanlıştır. Bakmaya bile değer her ahlaki kuralın özünde bir şekilde bu vardır.
Din
Din ve ahlak eşanlamlı değildir. Bazıları için bu "neredeyse otomatik bir varsayım" olsa da ahlak dine bağlı değildir. The Westminster Dictionary of Christian Ethics'e göre din ve ahlak "farklı tanımlanmalıdır ve birbirleriyle tanımsal bağlantıları yoktur. Kavramsal ve ilkesel olarak ahlak ve dini değer sistemi iki farklı türde değer sistemi ya da eylem rehberidir." ⓘ
Pozisyonlar
Çok çeşitli ahlaki gelenekler içerisinde dini değer sistemleri, sonuçsalcılık, özgür düşünce, hümanizm, faydacılık ve diğerleri gibi çağdaş seküler çerçevelerle birlikte var olmaktadır. Pek çok türde dini değer sistemi bulunmaktadır. İslam, Musevilik, Hristiyanlık gibi modern tek tanrılı dinler ve bir dereceye kadar Sihizm ve Zerdüştlük gibi diğerleri, doğru ve yanlışı kendi kutsal kitaplarında belirtilen ve ilgili inanç içindeki dini liderler tarafından yorumlanan yasa ve kurallara göre tanımlar. Panteistten nonteiste uzanan diğer dinler daha az mutlak olma eğilimindedir. Örneğin Budizm'de bir eylemin doğru mu yoksa yanlış mı olduğunu belirlemek için bireyin niyeti ve koşullar Liyakat şeklinde hesaba katılmalıdır. Dini geleneklerin değerleri arasındaki bir başka eşitsizliğe de Barbara Stoler Miller dikkat çekmekte ve Hinduizm'de "pratikte doğru ve yanlışa sosyal rütbe, akrabalık ve yaşam evreleri kategorilerine göre karar verildiğini" belirtmektedir. Evrensellik ve eşitlikçilik idealleriyle yetişmiş modern Batılılar için, değerlerin ve yükümlülüklerin bu göreceliliği Hinduizm'in anlaşılması en zor yönüdür". ⓘ
Dinler ahlaki ikilemlerle başa çıkmak için farklı yollar sunar. Örneğin, Hinduizm'de öldürme konusunda mutlak bir yasak yoktur ve bazı durumlarda öldürmenin "kaçınılmaz ve hatta gerekli olabileceğini" kabul eder. Tek tanrılı geleneklerde kürtaj veya boşanma gibi bazı eylemler daha mutlak terimlerle ele alınmaktadır. Din her zaman ahlakla olumlu bir şekilde ilişkilendirilmez. Filozof David Hume, "en büyük suçların birçok durumda batıl bir dindarlık ve bağlılıkla uyumlu olduğu görülmüştür; bu nedenle, kendisi samimi olduğuna inansa bile, dini ibadetlerinin hararetinden veya katılığından bir insanın ahlakı lehine herhangi bir çıkarım yapmak haklı olarak güvensiz kabul edilir" demiştir. ⓘ
Dini değer sistemleri, katliamlar, kadın düşmanlığı ve kölelik gibi çağdaş ahlaka aykırı eylemleri meşrulaştırmak için de kullanılabilir. Örneğin Simon Blackburn, "Hinduizm'i savunanların onun kast sistemiyle ilişkisini savunduğunu ya da açıkladığını, İslam'ı savunanların ise onun sert ceza kanununu ya da kadınlara ve kafirlere karşı tutumunu savunduğunu ya da açıkladığını" belirtmektedir. Hıristiyanlıkla ilgili olarak, "İncil'in çocuklara, zihinsel engellilere, hayvanlara, çevreye, boşanmışlara, inançsızlara, çeşitli cinsel alışkanlıkları olan insanlara ve yaşlı kadınlara karşı sert tutumlar için bize açık çek verdiği şeklinde okunabileceğini" belirtmekte ve İncil'in Yeni Ahit'inde de ahlaki açıdan şüpheli temalara dikkat çekmektedir. Elizabeth Anderson da aynı şekilde "Kutsal Kitap'ın hem iyi hem de kötü öğretiler içerdiğini" ve "ahlaki açıdan tutarsız" olduğunu savunmaktadır. Hıristiyan savunucuları Blackburn'ün görüşlerini ele almakta ve İbranice İncil'deki Yahudi yasalarının ahlaki standartların savunmasızları korumaya, kölelik peşinde koşanlara ölüm cezası vermeye ve kölelere mal değil kişi olarak davranmaya doğru evrildiğini gösterdiği yorumunu yapmaktadır. Paul Kurtz gibi hümanistler, doğaüstü ya da evrenselci bir ilke anlayışına başvurmasak bile, kültürler arasında ahlaki değerleri tanımlayabileceğimize inanmaktadır - dürüstlük, güvenilirlik, yardımseverlik ve adalet gibi değerler. Bu değerler, inananlar ve inanmayanlar arasında ortak bir zemin bulmak için kaynak olabilir. ⓘ
Ampirik analizler
Çeşitli ülkelerde ahlaki değerler üzerine birçok çalışma yapılmıştır ve inanç ile suç arasındaki genel ilişki belirsizdir. Bu konudaki çalışmaların 2001 yılında yapılan bir incelemesine göre "Dinin suç üzerindeki etkisine dair mevcut kanıtlar çeşitli, tartışmalı ve yetersizdir ve şu anda din ile suç arasındaki ampirik ilişkiye dair ikna edici bir cevap bulunmamaktadır." Phil Zuckerman'ın 2005-2006 yıllarında İskandinavya'da 14 ay boyunca yürüttüğü çalışmalara dayanan 2008 tarihli kitabı Tanrısız Toplum, "muhtemelen dünyanın ve muhtemelen dünya tarihinin en az dindar ülkeleri olan" Danimarka ve İsveç'in "dünyadaki en düşük şiddet suçu oranlarına [ve] dünyadaki en düşük yolsuzluk seviyelerine" sahip olduğunu belirtmektedir. ⓘ
Yirminci yüzyıldan bu yana bu konuda düzinelerce çalışma yapılmıştır. Gregory S. Paul tarafından 2005 yılında Journal of Religion and Society'de yayınlanan bir çalışmada, "Genel olarak, bir yaratıcıya inanma ve ibadet etme oranlarının yüksek olması, müreffeh demokrasilerde daha yüksek cinayet, çocuk ve erken yetişkin ölüm oranları, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, genç hamilelik ve kürtaj oranları ile ilişkilidir" ve "Tüm seküler gelişmekte olan demokrasilerde, yüzyıllar süren uzun vadeli bir eğilim, cinayet oranlarının tarihsel olarak en düşük seviyelere indiğini göstermiştir" ifadeleri yer almaktadır. Gary Jensen, Paul'ün çalışmasını geliştirerek ve iyileştirerek dindarlık ve cinayet arasında "karmaşık bir ilişki" olduğu sonucuna varmış ve "dindarlığın bazı boyutları cinayeti teşvik ederken diğer boyutları caydırıcıdır" demiştir. Nisan 2012'de Social Psychological and Personality Science dergisinde yayınlanan ve deneklerin toplum yanlısı duygularını test eden bir araştırmanın sonuçlarına göre, dindar olmayan kişiler daha yüksek puanlar alarak toplum yanlısı davranışlar sergileme konusunda kendi merhametleri tarafından daha fazla motive edildiklerini göstermişlerdir. Dindar insanların hayırsever olmak için merhametten ziyade içsel bir ahlaki yükümlülük duygusuyla daha az motive oldukları bulunmuştur. ⓘ
Ahlak kuralları
İyiye ve doğruya yönelmiş eylemi talep eden kurallardır. Bazı davranışlara üstün değerler yüklenerek yapılması teşvik edilir. Ahlak kuralları bireylerin davranışlarını düzenlemeyi amaçlayan, bunu yaparken de iyi ya da kötü, doğru ya da yanlış davranışın ne olduğu sorusuna cevaplar veren kuralların tümüdür. Kaynağı kişinin kendisidir. Yani dışarıdan bir zorlama olmadan kendiliğinden uygulanır. Fakat Ahlakın nasıl edinildiği ayrı bir tartışma konusudur. ⓘ
A) Subjektif (Öznel) Ahlak: Ahlakın doğuştan edinildiği, kişinin yaratılışından kaynaklandığı öne sürülür. Bu nedenle kişinin kendisine yaptığı telkinlerle oluşur. Vicdan önemli ve belirleyici bir kavram olarak görülür. ⓘ
- Vicdan: İnsanın iyiyi veya kötüyü ayırt etmesini sağlayan, doğruyu veya yanlışı bulduran içsel güç ve yetenektir. Mecazen içsel bir mahkemedir. Özellikle hakimlerin (yargıçların) vicdani kanaatleriyle ve bağımsız olarak yani baskı altında kalmadan, kimseden tavsiye ve telkin almadan karar vermeleri gerekir. Arapça’da sözcüğün kökeninde “bulmak” manası vardır. (“Bulunç” sözcüğü Anadolu’da bazı yörelerde “Vicdan” anlamında kullanılır.) ⓘ
B) Objektif (Nesnel) Ahlak: Ahlakın sonradan edinildiği, aile, okul, çevre, din gibi kurumlar aracılığıyla toplum tarafından bireye aktarıldığı kabul edilir. Felsefedeki “Tabula Rasa” (Boş Levha) anlayışı savunulur. Bu anlayışa göre insan zihni boş bir levha (tablo) gibidir. Doğumda insan zihni boştur ve sonradan toplumsal etkileşimle doldurulur. Bu nedenle Objektif Ahlak bireyin diğer insanlara nasıl davranacağını belirler. ⓘ
Dış kaynaklar
- Altruism: Myth or Reality? :Şablon:En
- The Definition of Morality 21 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. :Şablon:En
- Boston College's Morality Lab 9 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. :Şablon:En ⓘ