Menengiç
| Pistacia terebinthus ⓘ | |
|---|---|
| |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Eudicots |
| Klad: | Rosids |
| Sipariş: | Sapindales |
| Aile: | Anacardiaceae |
| Cins: | Pistacia |
| Türler: | P. terebinthus
|
| Binom adı | |
| Pistacia terebinthus L.
| |
| Eşanlamlılar | |
| |
_2601.jpg)
Terebinth /ˈtɛrəˌbɪnθ/ ve terebentin ağacı olarak da adlandırılan Pistacia terebinthus, Fas ve Portekiz'in batı bölgelerinden Yunanistan'a ve Türkiye'nin batı ve güneydoğusuna kadar Akdeniz bölgesine özgü, Pistacia cinsinden yaprak döken bir ağaç türüdür. Bir zamanlar Akdeniz'in doğu kıyılarında (Suriye, Lübnan ve İsrail'de) yetişen terebinthler ayrı bir tür olan Pistacia palaestina olarak kabul edilirdi, ancak bunlar artık P. terebinthus'un sinonimi olarak kabul edilmektedir. ⓘ
| Menengiç ⓘ | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
İkili adlandırma
| ||||||||||||||
Pistacia terebinthus
L. |
Menengiç (Çitlembik) (Pistacia terebinthus), sakız ağacıgiller (Anacardiaceae) familyasından bir ağaç türü. ⓘ
Tanımlama
Sümbül, kajugiller (Anacardiaceae) familyasına ait yaprak döken çiçekli bir bitkidir; küçük bir ağaç veya büyük bir çalı olup 10 m (33 ft) boyuna kadar büyür. Yapraklar bileşik, 10-20 cm (3,9-7,9 inç) uzunluğunda, beş ila on bir karşılıklı parlak oval yaprakçıklı tek iğneli, yaprakçıklar 2-6 cm (0,79-2,36 inç) uzunluğunda ve 1-3 cm (0,39-1,18 inç) genişliğindedir. Çiçekler kırmızımsı-mor renktedir ve erken ilkbaharda yeni yapraklarla birlikte ortaya çıkar. Meyve 5-7 mm (0,20-0,28 inç) uzunluğunda, olgunlaştığında kırmızıdan siyaha dönen küçük, küresel çekirdeklerden oluşur. Bitkinin tüm kısımları güçlü reçineli bir kokuya sahiptir. ⓘ
Serebent dioik bir ağaçtır, yani erkek ve dişi örnekler olarak bulunur. Yaşayabilir bir popülasyon için her iki cinsiyetin de mevcut olması gerekir. Dikdörtgen yaprak parlak yeşil, kösele gibi, 10 cm (3,9 inç) uzunluğunda veya daha fazla, üç ila dokuz yaprakçıklıdır. Yapraklar alternatif, kösele ve bileşik paripinnat (terminal yaprakçık yok), üç veya altı koyu yeşil yaprakçıklıdır. Genellikle sakız ağacının yapraklarından daha büyük ve yuvarlaktır, keçiboynuzu ağacının yapraklarını andırır. Çiçekler mordan yeşile kadar değişir, meyve bezelye büyüklüğündedir ve olgunlaşma derecesine bağlı olarak kırmızıdan kahverengiye döner. Tüm bitki güçlü bir koku yayar: acı, reçineli veya tıbbi. Vejetatif dönemde, böcekler tarafından ısırılan yaprak ve yaprakçıklarda keçi boynuzu şeklinde (bitkinin İspanyolca'daki yaygın adı olan "cornicabra" adını aldığı) "safralar" oluşur. Bu tür tohum ve sürgünlerle çoğalır. Safra keselerinin varlığıyla gölgelenmiş olsa da, diğer türlerin ortadan kaldırıldığı bozulmuş alanlarda hayatta kalabilen çok güçlü ve dayanıklı bir ağaçtır. Pistacia terebinthus, temas bölgelerinde sıklıkla melezleştiği Pistacia lentiscus ile akrabadır. Pistacia terebinthus dağlarda ve iç kesimlerde daha bol bulunurken, sakız ağacı genellikle denizin Akdeniz etkisinin iklimi ılımanlaştırdığı bölgelerde daha sık görülür. Sakız ağacı Pistacia terebinthus'un büyüklüğüne ulaşmaz, ancak melezleri ayırt etmek çok zordur. Sakız ağacının yaprakçıklarında kanatlı saplar vardır, yani saplar yassı ve yan yüzgeçlidir, oysa Pistacia terebinthus'ta bu saplar basittir. Akdeniz'in batı kıyılarında, Kanarya Adaları'nda ve Orta Doğu'da P. terebinthus, P. atlantica ile karıştırılabilir. ⓘ
Türkiye'de 2–3 m boylarında çalı veya 10 m'ye kadar boylanabilen ağaç formlarında görülebilmektedir. Karşılıklı dizilmiş bileşik yapraklar 5-11 parlak yaprakçıktan oluşur ve reçine kokusu verir. Kırmızımsı mor renkli çiçekler Mart ve Nisan aylarında görülür. Mürekkep meyve, küçük ve küre biçiminde olup olgunlaşınca yeşil ve maviye dönüşür. Tohumlar Eylül-Ekim aylarında olgunlaşır. ⓘ
Habitat
Sümbül, 600 m (2.000 ft) yüksekliğe kadar nispeten nemli alanları tercih eder. Akdeniz yaz kuraklığını ve sakızdan daha yoğun donu destekler. Bitki garrigue ve makiliklerde yaygındır. Yaprak döken meşe ağacında görülür. Çok aromatik olan gri bir gövdesi vardır ve çalı olarak yetiştirildiğinde birden fazla gövdeye veya sapa sahip olabilir. Genellikle 5 m (16 ft) yüksekliğe ulaşır, ancak nadir durumlarda 10 m'ye (33 ft) ulaşabilir. P. terebinthus, çoğunlukla tropikal türlerden oluşan yaklaşık 600 türlük bir aile olan Anacardiaceae'nin Avrupa türlerinden biridir. Deniz seviyesinden 1.500 m (4.900 ft) yüksekliğe kadar bulunabilir. P. terebinthus sakız ağacına göre daha fazla nem ister ve soğuğa karşı daha dayanıklıdır. Kireç ve biraz tuza toleranslı, güneşli ve ortalama topraklara ihtiyaç duyar, genellikle deniz kenarında, derin vadilerde, tuz gölleri ve akarsuların yakınında yetişir. ⓘ
Tarihçe
Miken tarihçisi John Chadwick, serebentin Linear B tabletlerinin bazılarında ki-ta-no olarak adlandırılan bitki olduğuna inanmaktadır. "Kritanos'un terebentin ağacının bir başka adı olduğunu ve Miken yazımının bu sözcüğün değişik bir biçimini temsil edebileceğini gösteren eski bir sözlük" bulan İspanyol bilim adamı J.L. Melena'nın çalışmalarına atıfta bulunur. ⓘ
Latince ismin altında Antik Yunanca τερέβινθος ismi yatmaktadır ve bu ismin altında da karakteristik ünsüz kompleksi νθ ile işaretlenmiş Yunan öncesi Pelasgian bir kelime yatmaktadır. ⓘ
Virgil'in Aeneid, 10. Kitap, 136. satırında Oricum'dan gelen serebentten bahsedilir; burada Ascanius savaşta "Orician serebentine ustaca işlenmiş fildişine" ("inclusum[...] Oricia terebintho [...] ebur") benzetilir. ⓘ
Robin Lane Fox, Büyük İskender'de serebentten şöyle bahseder: "Bir Pers kralı tahta geçtiğinde, Kral Kiros'un mezarının bulunduğu Pasargadae'ye gider ve incir, ekşi süt ve serebent yapraklarından oluşan ritüel bir yemek yemek için kaba deri bir üniforma giyerdi." ⓘ
İbranice Kutsal Yazılar'da (ya da Eski Ahit'te) sedir ağacından bahsedilir; burada İbranice elah (çoğulu elot) kelimesi kullanılır, ancak bu kelime bazen 'meşe' olarak tercüme edilir. Çevirmenlerin hangi çevirinin doğru olduğundan emin olmadıkları açıktır [...], yine de en yüzeysel gözlem dışında herhangi biri için ikisi çok farklı ağaçlardır. (İbranice alon sözcüğü 'meşe' anlamına gelir ve sözcükler birbiriyle ilişkili olabilir). ⓘ
Terebinth sözcüğü Yaratılış'ın birbirini izleyen üç bölümünde (12:6, 13:18, 14:13, 18:1) Avram'ın (daha sonra İbrahim) kamp kurduğu "Amorlu Mam're'nin Terebinth'leri" olarak adlandırılan yerlere atıfta bulunur. Burada, İngilizce'deki geleneksel çeviri "Mamre meşeleri "dir. ⓘ
Ayrıca Yakup'un Beytel'e gitmeden önce ailesine Şekem'deki savaştan ganimet olarak alınan putları kaldırmalarını emrettiği Yaratılış 35. bölümde de bulunur. ⓘ
Yeşaya'da da ağaçlarla ilgili putperestliğe atıfta bulunulmaktadır, ancak Septuagint ve Vulgate'de sözcük el'in çoğulu olarak 'putlar' olarak çevrilmiştir).
Çünkü zevk aldığınız terebentlerden utanacaksınız.
- Yeşaya 1:29 ⓘ
İbranice Kutsal Yazılar'da bir sedir ağacına (elah) ilişkin en iyi bilinen açık referans, Davut'un Golyat'la savaştığı Elah Vadisi ya da 'Sedir Vadisi'dir (עמק האלה) (1 Samuel 17:2, 17:19). ⓘ
Daha sonra 2 Samuel 18:9'da Davut'un asi oğlu Avşalom sedir ağacında yakalanır ve Davut'un ordusundan Yoav'ın adamları tarafından öldürülür. ⓘ
Hakimler'de en azından birkaç gönderme vardır: 4. bölüm (Hobavoğulları'ndan Kenitli Heber'e atfen), 6. bölüm (Gidyon'u ziyarete gelen Rab'bin meleğine atfen -çoğu versiyonda 'meşe' kullanılır) ve 9. bölüm (Şekem'deki sütunun sedir ağacıyla Abimelek'in taçlandırılmasına atfen -yine çoğu versiyonda 'meşe' kullanılır). Avimelek'in bir meşe tarafından taçlandırılmasıyla ilgili bu referans aslında Kermes meşesiyle (Quercus coccifera) yakından ilişkili olan Filistin meşesine atıfta bulunmaktadır. İbranice Filistin meşesi ile sedir ağacını birbirinden ayırır. Hoşea 4:13'te Hoşea'nın İsrail'in sahte tanrılara kurban keserek yaptığı ruhsal zinadan ve Hoşea 14'te nasıl tövbe edilip affedileceğinden bahsederken de bu meşeden söz edilir. ⓘ
Kullanım Alanları
"Terebentin" ilk olarak günümüzde Chian, Chios veya Cyprian terebentini olarak adlandırılan terebinth ağaçlarının (P. terebinthus ve P. atlantica gibi akraba türler) eksudatına uygulanmış ve daha sonra kozalaklı ağaçların ham terebentinine (oleoresin) ve terebentin yağına (uçucu yağ) aktarılmıştır. Terebentin kelimesi (Eski Fransızca ve Latince yoluyla) Yunanca τερεβινθίνη (terebinthínē) kelimesinden türemiştir, bu kelime Yunanca τερεβίνθινος (terebínthinos) sıfatının dişil halidir (Yunanca reçine kelimesinin dişil haliyle birlikte) ve sümbül ağacının adı olan Yunanca τερέβινθος (terébinthos) isminden türemiştir. Bununla birlikte, terebinth terebentinin ana kaynağı, reçine miktarı sınırlı olan P. terebinthus yerine bol miktarda reçine üreten P. atlantica'dır. ⓘ
Meyveleri Kıbrıs'ta özel bir köy ekmeğinin pişirilmesinde kullanılır. Bitkinin tsikoudia olarak adlandırıldığı Girit'te, yine tsikoudia olarak adlandırılan yerel prina brendi çeşidini tatlandırmak için kullanılır. Kuzey Sporadlar'da sürgünler sebze olarak kullanılır (tsitsíravla olarak adlandırılır). Bitki tanen ve reçineli maddeler bakımından zengindir ve klasik Yunanistan'da aromatik ve tıbbi özellikleri için kullanılmıştır. Kabuğundan hafif tatlı kokulu bir sakız üretilebilir ve bitkide sıklıkla bulunan safralar derinin tabaklanmasında kullanılır. Bu safralardan bir triterpen elde edilmiştir. Türkiye'de menengiç ya da bıttım olarak bilinir. Kavrulmuş meyvesinden kahve benzeri bir içecek olan Kürt kahvesi ya da menengiç kahvesi, yağından ise sabun yapılır. Zagros Dağları'nın etekleri ve Orta Tunç Çağı Celile'si gibi bölgelerdeki birçok bulgunun kanıtladığı gibi, serebent reçinesi tüm antik Yakın Doğu'da şarap koruyucusu olarak kullanılmıştır. ⓘ
Meyveleri çerez veya böreklerde iç malzemesi olarak tüketilir. Ayrıca meyvelerinden menengiç kahvesi, yağından sabun(bıttım sabunu) yapılır. ⓘ
Galeri
Ekolojik özellikleri
Drenajı iyi, hafif, kuru ve sıcak toprakları tercih eder. En iyi gelişmeyi alkali topraklarda yapar. Fazla boylanmaz ve yavaş büyür. Işık isteği yüksektir. İki evciklidir. ⓘ
Üretimi
Tohum ve çelikle üretilir. Çelikle üretimde henüz olgunlaşmış yarı odunsu çelikler Temmuz ayında alınarak çoğaltılır. ⓘ
Dağılımı
Türkiye'deki sıcak bölgelerde özellikle Ege,Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu'nun kırsal kesimlerinde yetişir. ⓘ
İsimler
Menengiç yörelere göre çitlenbik, çıtlık, çitemik, bıttım gibi farklı isimlerle anılır. Örneğin Adana'nın Kozan ilçesinde Çıtımık olarak adlandırılır. Antalya'nın Akseki ve Manavgat ilçelerinde çöğre veya sakızlak adıyla anılır. Burdur'un Bucak ilçesinde çıtlık denilir. Kürtçede ise Kezwan, Zazaca ise Kozun, Kızınîr ve Qıznaw olarak adlandırılmaktadır. ⓘ