Yağ
Yağ, esas olarak hidrokarbonlardan oluşan ve hem hidrofobik (suyla karışmaz, kelimenin tam anlamıyla "sudan korkan") hem de lipofilik (diğer yağlarla karışır, kelimenin tam anlamıyla "yağ seven") olan polar olmayan herhangi bir kimyasal maddedir. Yağlar genellikle yanıcı ve yüzey aktiftir. Yağların çoğu oda sıcaklığında sıvı halde bulunan doymamış lipitlerdir. ⓘ
Yağın genel tanımı, yapı, özellikler ve kullanımlar açısından başka türlü ilgisiz olabilecek kimyasal bileşik sınıflarını içerir. Yağlar hayvansal, bitkisel veya petrokimyasal kökenli olabilir ve uçucu veya uçucu olmayabilir. Gıda (örn. zeytinyağı), yakıt (örn. kalorifer yakıtı), tıbbi amaçlar (örn. mineral yağ), yağlama (örn. motor yağı) ve birçok boya, plastik ve diğer malzemelerin üretiminde kullanılırlar. Özel olarak hazırlanmış yağlar bazı dini törenlerde ve ritüellerde arındırıcı maddeler olarak kullanılır. ⓘ
Yağ, oda sıcaklığında yüksek viskoziteye sahip, yüksek miktarda karbon ve hidrojen içeren, suyla karışmayan ancak diğer yağlarla kolayca karışabilen maddelerdir. Yağlar yiyecek, yakıt, boya, makine sanayii dâhil birçok değişik amaçla kullanılırlar. ⓘ
Etimoloji
İlk olarak İngilizce 1176'da görülen oil kelimesi Eski Fransızca oile, Latince oleum'dan, o da Yunanca ἔλαιον (elaion), "zeytinyağı, yağ" ve ἐλαία (elaia), "zeytin ağacı", "zeytin meyvesi" kelimelerinden gelmektedir. Kelimenin tespit edilen en eski biçimleri Lineer B hece yazısıyla yazılmış Miken Yunancası 𐀁𐀨𐀺, e-ra-wo ve 𐀁𐁉𐀺, e-rai-wo'dur. ⓘ
Türler
Organik yağlar
Organik yağlar, doğal metabolik süreçler yoluyla bitkiler, hayvanlar ve diğer organizmalar tarafından dikkate değer bir çeşitlilikte üretilir. Lipid, canlılar tarafından üretilen yağlarda sıklıkla bulunan yağ asitleri, steroidler ve benzeri kimyasallar için kullanılan bilimsel terimdir; yağ ise kimyasalların genel bir karışımını ifade eder. Organik yağlar, proteinler, mumlar (normal sıcaklıklarda katı olan yağ benzeri özelliklere sahip bileşikler sınıfı) ve alkaloidler dahil olmak üzere lipitlerden başka kimyasallar da içerebilir. ⓘ
Lipidler bir organizma tarafından yapılış şekline, kimyasal yapılarına ve yağlara kıyasla suda sınırlı çözünürlüklerine göre sınıflandırılabilir. Yüksek karbon ve hidrojen içeriğine sahiptirler ve diğer organik bileşiklere ve minerallere kıyasla oksijen bakımından önemli ölçüde eksiktirler; nispeten polar olmayan moleküller olma eğilimindedirler, ancak fosfolipidler ve steroidlerde olduğu gibi hem polar hem de polar olmayan bölgeler içerebilirler. ⓘ
Organik yağlar bitkiler ve hayvanlar dâhil çeşitli canlı ve organizmaların çeşitli organik süreçlerden geçirilmeleri sonucu elde edilir. Kimyasal açıdan yağ sözcüğü muğlak bir kavramdır. Bilimsel açıdan daha doğru olan sözcük lipit sözcüğüdür. Yağ, mum, kolesterol, steroid, yakıt gibi birçok madde bilimsel açıdan lipit sayılırlar. Lipitleri diğer maddelerden ayıran en önemli unsur suyla karışmamaları ve diğer lipitlerle kolayca karışmalarıdır. Lipitler yüksek oranda hidrojen ve karbon içerdikleri hâlde diğer organik maddelere göre çok daha az oranda oksijen içerirler. ⓘ
Mineral yağlar
Ham petrol veya petrol ve rafine edilmiş bileşenleri, toplu olarak petrokimyasallar olarak adlandırılır, modern ekonomide çok önemli kaynaklardır. Ham petrol, jeokimyasal süreçlerin petrole dönüştürdüğü zooplankton ve alg gibi eski fosilleşmiş organik maddelerden kaynaklanır. "Mineral petrol" adı yanlış bir isimlendirmedir, zira petrolün kaynağı mineraller değildir; antik bitkiler ve hayvanlardır. Mineral yağ organiktir. Ancak, organik kökeni uzak olduğu için (ve keşfedildiği sırada bilinmiyordu) ve kayaların, yeraltı tuzaklarının ve kumların çevresinde elde edildiği için "organik petrol" yerine "mineral petrol" olarak sınıflandırılır. Mineral yağ aynı zamanda ham petrolün birkaç özel damıtılmış halini de ifade eder. ⓘ
Uygulamalar
Yemek pişirme
Bitkisel ve hayvansal yağlar yemeklerin vazgeçilmez bir parçasıdır. Örneğin kızartma yöntemi yiyeceklerin yüksek sıcaklığa getirilmiş yağların içinde pişirilme işlemidir. Fırında pişirilen yiyeceklerin tepsiye yapışmaması için tepsinin önce yağlanması önerilir. Tencere içinde suyla pişirilen yiyeceklere dahi damak zevkini arttırmak için yağ eklenir. Ayrıca tereyağı zeytinyağı ve margarin gibi yağlar kahvaltılık olarak kullanılırlar. ⓘ
- Geleneksel hayvan yağları: tereyağı (sütten), donyağı (kuyruk yağı)
- Geleneksel bitki yağları: zeytinyağı (zeytin), susam yağı (şırlağan), melemir yağı (pelemir/melemir bitkisinden), çiçek yağı (ayçiçeği), pamuk yağı, mısırözü yağı, ızgın yağı (ızgın Eruca cappadocica bitkisinden), fındık yağı (Karadeniz Bölgesi'nde). ⓘ
Kozmetik ürünler
Yağlar saça parlak bir görünüm kazandırmak, dolaşmaları ve pürüzleri önlemek ve saçı stabilize ederek uzamasını teşvik etmek için uygulanır. Bkz. saç kremi. ⓘ
Din
Yağ, tarih boyunca dini bir araç olarak kullanılmıştır. Genellikle ruhsal açıdan arındırıcı bir madde olarak kabul edilir ve meshetme amacıyla kullanılır. Özel bir örnek olarak, kutsal meshetme yağı Yahudilik ve Hristiyanlık için önemli bir ritüel sıvı olmuştur. ⓘ
Boyama
Ressamların kullandığı yağlı boya, renkli pigmentlerin yağ ortamı içinde emülsiyon hâline getirilmesi sonucu üretilir. Yağlı boya içindeki yağın kuruması uzun zaman aldığı için resimlerde uzun bir süre düzeltme yapma imkânı vardır. Ayrıca binaların boyanması için kullanılan yağlı boyalar ve vernikler de aynı amaçla kullanılır. ⓘ
Isı transferi
Yağlar, örneğin elektrik transformatörlerinde yağ soğutmada soğutucu olarak kullanılır. Isı transfer yağları hem soğutucu olarak (bkz. yağ soğutma), hem ısıtma için (örn. yağ ısıtıcılarında) hem de diğer ısı transferi uygulamalarında kullanılır. ⓘ
Yağlama
Polar olmadıkları için yağlar diğer maddelere kolayca yapışmazlar. Bu da onları çeşitli mühendislik amaçları için yağlayıcı olarak kullanışlı hale getirir. Mineral yağlar, biyolojik yağlara kıyasla makine yağlayıcısı olarak daha yaygın şekilde kullanılmaktadır. Saatleri yağlamak için balina yağı tercih edilir, çünkü buharlaşmaz ve toz bırakmaz, ancak 1980 yılında ABD'de kullanımı yasaklanmıştır. ⓘ
Balinalardan elde edilen ispermeçet yağının, donma sıcaklığının son derece düşük olması nedeniyle Hubble Uzay Teleskobu ve Voyager sondası gibi NASA projelerinde hala kullanıldığı uzun süredir devam eden bir efsanedir. Spermaceti aslında bir yağ değil, çoğunlukla balmumu esterlerinden oluşan bir karışımdır ve NASA'nın balina yağı kullandığına dair hiçbir kanıt yoktur. ⓘ
Yakıt
Bazı yağlar sıvı veya aerosol formunda yanarak ışık ve ısı üretir, bu ısı doğrudan kullanılabilir veya elektrik ya da mekanik iş gibi diğer enerji türlerine dönüştürülebilir. Birçok akaryakıtı elde etmek için ham petrol yerden pompalanır ve petrol tankeri veya boru hattı ile bir petrol rafinerisine gönderilir. Burada ham petrol dizel yakıta (petrodizel), etana (ve diğer kısa zincirli alkanlara), fuel oillere (ticari yakıtların en ağırı, gemilerde/fırınlarda kullanılır), benzine (petrol), jet yakıtına, kerosene, benzene (tarihsel olarak) ve sıvılaştırılmış petrol gazına dönüştürülür. 42 ABD galonluk (35 imp gal; 160 L) bir ham petrol varilinden yaklaşık 10 ABD galonu (8,3 imp gal; 38 L) dizel, 4 ABD galonu (3,3 imp gal; 15 L) jet yakıtı, 19 ABD galonu (16 imp gal; 72 L) benzin, 7 ABD galonu (5. 8 imp gal; 26 L) diğer ürünler, ağır fuel oil ve sıvılaştırılmış petrol gazları arasında bölünmüş 3 ABD galonu (2,5 imp gal; 11 L) ve 2 ABD galonu (1,7 imp gal; 7,6 L) ısıtma yağı. Bir varil ham petrolün çeşitli ürünlere dönüştürülmesiyle toplam üretim 45 ABD galonuna (37 imp gal; 170 L) çıkmaktadır. ⓘ
18. ve 19. yüzyıllarda lambalar için yaygın olarak balina yağı kullanılırken, bu yağın yerini doğal gaz ve ardından elektrik almıştır. ⓘ
Kimyasal hammadde
Ham petrol, çok çeşitli hidrokarbon bileşenlerine rafine edilebilir. Petrokimyasallar, ham petrolün rafine edilmiş bileşenleri ve bunlardan yapılan kimyasal ürünlerdir. Deterjan, gübre, ilaç, boya, plastik, sentetik elyaf ve sentetik kauçuk olarak kullanılırlar. ⓘ
Organik yağlar, özellikle yeşil kimyada bir diğer önemli kimyasal hammaddedir. ⓘ
Kullanım alanları
Yakıtlar
Yağlar atmosferde yakıldıkları takdirde kolayca ısıya dönüştükleri için enerji kaynağı olarak kullanılır. Bu enerji binaların ısıtılması için kullanılabileceği gibi, termoelektrik santrallerinde elektrik üretilmesi amacıyla da kullanılabilir. İçten yanmalı motorlarda kullanılan benzin ve mazot yağ çeşitleri arasındadır. Ayrıca gaz yağı gibi yağlar özellikle elektrik kullanımının yaygınlaşmasından önceki dönemlerde lambalarda ışık üretilmesi için kullanılmıştır. ⓘ
Yağlama
Yağlar, kutupsuz bir kimyasal yapıya sahip olmaları nedeniyle kolayca katı maddelere yapışma özelliğine sahiptirler. O yüzden makine elemanlarında sürtünme ve aşınmayı azaltma amacıyla kullanılırlar. Otomobillerde kullanılan motor yağlarının işlevi budur. ⓘ
Mum
Mumlar parafin gibi katı yağlardan yapılırlar. İnsanlık tarihi boyunca yakılarak ışık kaynağı olarak kullanılmışlardır. ⓘ