Hipofiz
| Hipofiz bezi ⓘ | |
|---|---|
 Beynin tabanında yer alan hipofiz bezi, sfenoid kemiğin sella turcica adı verilen kemikli bir yapısı tarafından korunur. | |
 Yetişkin bir maymunun hipofizinden geçen medyan sagittal. Yarı diyagramatik. | |
| Detaylar | |
| Öncül | Rathke kesesi de dahil olmak üzere nöral ve oral ektoderm |
| Arter | superior hipofizer arter, infundibular arter, prekiazmal arter, inferior hipofizer arter, kapsüler arter, inferior kavernöz sinüs arteri |
| Tanımlayıcılar | |
| Latince | hipofiz, glandula pituitaria |
| Nöroanatominin anatomik terimleri [Vikiveri'de düzenle] | |
Omurgalı anatomisinde, hipofiz bezi veya hipofiz, yaklaşık bir bezelye büyüklüğünde ve insanlarda ortalama 0,5 gram (0,018 oz) ağırlığında bir endokrin bezdir. Beynin tabanındaki hipotalamusun alt kısmından çıkan bir çıkıntıdır. Hipofiz, orta kraniyal fossanın ortasındaki sfenoid kemiğin hipofizyal fossasına dayanır ve bir dural kıvrım (diaphragma sellae) ile kaplı küçük bir kemik boşluğu (sella turcica) ile çevrilidir. Ön hipofiz (veya adenohipofiz) stres, büyüme, üreme ve emzirme gibi çeşitli fizyolojik süreçleri düzenleyen bezin bir lobudur. Ara lob melanosit uyarıcı hormonu sentezler ve salgılar. Arka hipofiz (veya nörohipofiz), hipofiz sapı (infundibular sap veya infundibulum olarak da adlandırılır) adı verilen küçük bir tüp aracılığıyla medyan eminens ile hipotalamusa işlevsel olarak bağlı olan bezin bir lobudur. ⓘ
Hipofiz bezinden salgılanan hormonlar büyüme, kan basıncı, enerji yönetimi, cinsel organların tüm işlevleri, tiroid bezleri ve metabolizmanın yanı sıra hamilelik, doğum, emzirme, böbreklerde su/tuz konsantrasyonu, ısı düzenlemesi ve ağrı kesmenin bazı yönlerini kontrol etmeye yardımcı olur. ⓘ
| Tanımlayıcılar |
|---|
Hipofiz bezi, düzenleme amaçlı homeostatik ve stimulasyon amaçlı trofik hormonlar salgılamaktadır. Fonksiyonu hipotalamus uyarımı aracılığı ile olmaktadır. ⓘ
Yapı
İnsanlarda hipofiz bezi oval şekildedir ve sella turcica adı verilen koruyucu bir kemik muhafaza içinde yer alan bezelye büyüklüğünde bir bezdir. İki lobdan oluşur: ön ve arka lob ile iki bölgeyi birleştiren ara lob. Birçok hayvanda bu üç lob birbirinden farklıdır. Ara lob avaskülerdir ve insanlarda neredeyse hiç yoktur. Ara lob birçok hayvan türünde, özellikle de hipofiz gelişimi ve işlevini incelemek için yaygın olarak kullanılan kemirgenlerde, farelerde ve sıçanlarda mevcuttur. Tüm hayvanlarda etli, glandüler ön hipofiz, hipotalamusun bir uzantısı olan arka hipofizin nöral yapısından farklıdır. ⓘ
Hipofiz bezinin yüksekliği 5,3 ila 7,0 mm arasında değişmektedir. Hipofiz bezinin hacmi 200 ila 440 mm3 arasında değişir. ⓘ
Anterior
Ön hipofiz, oral ektodermin (Rathke kesesi) bir invajinasyonundan ortaya çıkar. Bu durum nöroektodermden köken alan arka hipofiz ile tezat oluşturur. ⓘ
Ön hipofizin endokrin hücreleri, infundibular kan damarlarına giden hipotalamik kapillerlerdeki parvoselüler nörosekretuar hücreler tarafından salınan düzenleyici hormonlar tarafından kontrol edilir ve bu da ön hipofizdeki ikinci bir kapiller yatağa yol açar. Bu vasküler ilişki hipotalamo-hipofizer portal sistemi oluşturur. İkinci kapiller yataktan dışarı yayılan hipotalamik salgılatıcı hormonlar daha sonra ön hipofiz endokrin hücrelerine bağlanarak hormon salınımlarını yukarı veya aşağı doğru düzenler. ⓘ
Hipofizin ön lobu, bezin ~%80'ini oluşturan pars tuberalis (pars glandularis) ve pars distalis (pars glandularis) olarak ikiye ayrılabilir. Pars intermedia (ara lob) pars distalis ve pars tuberalis arasında yer alır ve diğer türlerde daha gelişmiş olmasına rağmen insanda ilkeldir. Rathke kesesi olarak bilinen farinksin (stomal kısım) dorsal duvarındaki bir çöküntüden gelişir. ⓘ
Ön hipofiz, hormon sentezleyen ve salgılayan birkaç farklı tipte hücre içerir. Genellikle ön hipofizde oluşan her ana hormon için bir hücre tipi vardır. Ayırt edici hormona bağlanan yüksek afiniteli antikorlara bağlı özel boyalarla en az 5 hücre tipi ayırt edilebilir. ⓘ
| S.No. | Hücre tipi | Salgılanan hormon | Hücre tipi yüzdesi ⓘ |
|---|---|---|---|
| 1. | Somatotroplar | insan büyüme hormonu (hGH) | 30-50% |
| 2. | Kortikotroplar | adrenokortikotropin (ACTH) | 20% |
| 3. | Tirotroplar | tiroid uyarıcı hormon (TSH) | 3–5% |
| 4. | Gonadotroplar | gonadotropik hormon, yani hem lüteinizan hormon (LH) hem de folikül uyarıcı hormon (FSH) | 3–5% |
| 5. | Laktotroplar | prolaktin (PRL) | 3–5% |
Arka
Arka lob, üçüncü ventrikül tabanından hipotalamusun bir uzantısı olarak gelişir. Arka hipofiz hormonları hipotalamustaki hücre gövdeleri tarafından sentezlenir. Hipotalamusta bulunan supraoptik ve paraventriküler çekirdeklerin magnoselüler nörosekretuar hücreleri, aksonlarını infundibulumdan aşağıya arka hipofizdeki terminallere yansıtır. Bu basit düzenleme, hipotalamustan gelişmeyen komşu ön hipofizden keskin bir şekilde farklıdır. ⓘ
Hipofiz hormonlarının hem ön hem de arka loblar tarafından salınması, farklı şekillerde de olsa hipotalamusun kontrolü altındadır. ⓘ
Fonksiyonlar
Anterior
Ön hipofiz hormonları sentezler ve salgılar. Bahsedilen tüm salgılatıcı hormonlar (-RH), salgılatıcı faktörler (-RF) olarak da adlandırılabilir. ⓘ
Somatotroplar:
- 'Büyüme hormonu' (GH) ve somatotropin olarak da adlandırılan insan büyüme hormonu (HGH), hipotalamik büyüme hormonu salgılatıcı hormonun (GHRH) etkisi altında salınır ve hipotalamik somatostatin tarafından inhibe edilir. ⓘ
Kortikotroplar:
- Öncül proopiomelanokortin proteininden ayrılır ve adrenokortikotropik hormon (ACTH) ve beta-endorfin içerir ve melanosit uyarıcı hormon hipotalamik kortikotropin salgılatıcı hormonun (CRH) etkisi altında salınır. ⓘ
Tirotroplar:
- Tiroid uyarıcı hormon (TSH), hipotalamik tirotropin salgılatıcı hormonun (TRH) etkisi altında salınır ve somatostatin tarafından inhibe edilir. ⓘ
Gonadotroplar:
- Lüteinizan hormon (LH).
- Folikül uyarıcı hormon (FSH), her ikisi de Gonadotropin salgılatıcı Hormon (GnRH) etkisi altında salınır ⓘ
Laktotroplar:
- Prolaktin (PRL), hipotalamik TRH, oksitosin, vazopressin, vazoaktif intestinal peptid, anjiyotensin II, nöropeptid Y, galanin, P maddesi, bombesin benzeri peptidler (gastrin salgılatıcı peptid, nöromedin B ve C) ve nörotensin tarafından tutarsız bir şekilde uyarılır ve hipotalamik dopamin tarafından inhibe edilir. ⓘ
Bu hormonlar hipotalamusun etkisi altında ön hipofizden salınır. Hipotalamik hormonlar, hipotalamik-hipofizyal portal sistem adı verilen özel bir kapiller sistem aracılığıyla ön loba salgılanır. ⓘ
Ayrıca folikülostellat hücreler adı verilen endokrin olmayan bir hücre popülasyonu da vardır. ⓘ
Ara madde
Ara lob aşağıdaki önemli endokrin hormonu sentezler ve salgılar:
- Melanosit uyarıcı hormon (MSH). Bu aynı zamanda ön lobda da üretilir. Ara lobda üretildiğinde, MSH'ler bazen "intermedinler" olarak adlandırılır. ⓘ
Arka
Arka hipofiz aşağıdaki önemli endokrin hormonları depolar ve salgılar (ancak sentezlemez): Magnoselüler nöronlar:
- Antidiüretik hormon (ADH, vazopressin ve arginin vazopressin AVP olarak da bilinir), çoğunluğu hipotalamustaki supraoptik çekirdekten salınır.
- Oksitosin, büyük kısmı hipotalamustaki paraventriküler çekirdekten salınır. Oksitosin, pozitif bir geri bildirim döngüsü yaratan az sayıdaki hormondan biridir. Örneğin, uterus kasılmaları arka hipofizden oksitosin salınımını uyarır, bu da uterus kasılmalarını artırır. Bu pozitif geri bildirim döngüsü doğum eylemi boyunca devam eder. ⓘ
Hormonlar
Hipofiz bezinden salgılanan hormonlar aşağıdaki vücut süreçlerini kontrol etmeye yardımcı olur:
- Büyüme (GH)
- Kan basıncı
- Rahim kasılmalarının uyarılması da dahil olmak üzere hamilelik ve doğumun bazı yönleri
- Anne sütü üretimi
- Her iki cinsiyette cinsel organ fonksiyonları
- Tiroid bezi fonksiyonu
- Gıdanın metabolik olarak enerjiye dönüşümü
- Vücutta su ve osmolarite regülasyonu
- Böbrekler tarafından suyun geri emiliminin kontrolü yoluyla su dengesi
- Sıcaklık düzenlemesi
- Ağrı kesici ⓘ
Hipofiz bezi hormonlarının etki gösterdiği fonksiyonlar şunlardır; ⓘ
Klinik önemi
Hipofiz bezini ilgilendiren hastalıklardan bazıları şunlardır:
- Vazopressin eksikliğinden kaynaklanan merkezi diyabet insipidus
- Sırasıyla çocuklukta ve yetişkinlerde aşırı büyüme hormonunun neden olduğu devlik ve akromegali
- Tiroid uyarıcı hormon eksikliğinden kaynaklanan hipotiroidizm
- Hiperpituitarizm, normalde hipofiz bezi tarafından üretilen bir veya daha fazla hormonun artmış (hiper) salgılanması
- Hipopitüitarizm, normalde hipofiz bezi tarafından üretilen bir veya daha fazla hormonun salgılanmasının azalması (hipo)
- Panhipopitüitarizm Hipofiz hormonlarının çoğunun salgılanmasında azalma
- Hipofiz tümörleri
- Hipofiz adenomları, hipofiz bezinde meydana gelen kanserli olmayan tümörler ⓘ
Hipofiz bezinin tüm işlevleri, ilişkili hormonların aşırı veya az üretilmesinden olumsuz etkilenebilir. ⓘ
Hipofiz bezi, hipotalamik-hipofiz-adrenal eksen (HPA ekseni) aracılığıyla stres tepkisine aracılık etmek için önemlidir. Kritik olarak, ergenlik döneminde hipofiz bezi büyümesi, çocuklukta kötü muamele veya maternal disforik davranış gibi erken yaşam stresi ile değiştirilebilir. ⓘ
Yaş, cinsiyet ve BMI kontrol edildikten sonra, daha büyük DHEA ve DHEA-S miktarlarının daha büyük hipofiz hacmiyle bağlantılı olma eğiliminde olduğu gösterilmiştir. Ayrıca, hipofiz bezi hacmi ile Sosyal Anksiyete alt ölçek puanları arasında bir korelasyon tespit edilmiş ve bu da aracılığın araştırılması için bir temel oluşturmuştur. Yine yaş, cinsiyet ve BMI kontrol edildiğinde, DHEA ve DHEA-S'nin daha büyük hipofiz bezi hacmini öngördüğü ve bunun da artan sosyal kaygı dereceleriyle ilişkili olduğu bulunmuştur. Bu araştırma, hipofiz bezi hacminin daha yüksek DHEA(S) seviyeleri (nispeten erken adrenarş ile ilişkili) ile sosyal kaygı ile ilişkili özellikler arasındaki bağlantıya aracılık ettiğine dair kanıtlar sunmaktadır. Erken adrenarşik gelişim gösteren çocuklar, daha geç adrenarşik gelişim gösteren çocuklara kıyasla daha büyük hipofiz bezi hacmine sahip olma eğilimindedir. ⓘ
Tarihçe
Etimoloji
Hipofiz bezi
Yunan hekim Galen, hipofiz bezinden yalnızca (Antik Yunanca) ἀδήν, bez adını kullanarak bahsetmiştir. Hipofiz bezini, burun mukusunun atılması için bir dizi salgı organının bir parçası olarak tanımlamıştır. Anatomist Andreas Vesalius ἀδήν'i glans, in quam pituita destillat, "sümüğün (pituita) damladığı bez" olarak çevirmiştir. Bu 'tanımlayıcı' ismin yanı sıra Vesalius, İngilizce hipofiz bezi isminin türetildiği glandula pituitaria'yı da kullanmıştır. ⓘ
Glandula pituitaria ifadesi halen resmi Latince Terminologia Anatomica isimlendirmesinde hipofizin yanında resmi eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. On yedinci yüzyılda hipofiz bezinin burun mukusu üretme işlevi olduğu iddiası çürütülmüştür. Glandula pituitaria ve onun İngilizce karşılığı olan pituitary gland ifadesi ancak tarihsel bir bakış açısıyla haklı çıkarılabilir. Bu eşanlamlının dahil edilmesi, yalnızca ana terim olan hipofizin çok daha az popüler bir terim olduğuna dikkat çekilerek gerekçelendirilmiştir. ⓘ
Hipofiz
Anatomist Samuel Thomas von Sömmerring hipofiz adını bulmuştur. Bu isim ὑπό ('altında') ve φύειν ('büyümek') sözcüklerinden oluşur. Daha sonraki Yunancada ὑπόφυσις Yunan hekimler tarafından farklı bir şekilde büyüme olarak kullanılır. Sömmering de eşdeğer ifadeyi appendix cerebri olarak kullanmış ve appendix'i uzantı olarak ifade etmiştir. Çeşitli dillerde, Almanca'da Hirnanhang ve Hollandaca'da hersenaanhangsel terimleri appendix cerebri'den türetilmiştir. ⓘ
Diğer hayvanlar
Hipofiz bezi tüm omurgalılarda bulunur, ancak yapısı farklı gruplar arasında değişiklik gösterir. ⓘ
Hipofizin yukarıda açıklanan bölünmesi memeliler için tipiktir ve aynı zamanda tüm tetrapodlar için de değişen derecelerde doğrudur. Bununla birlikte, sadece memelilerde arka hipofiz kompakt bir şekle sahiptir. Akciğerli balıklarda, ön hipofizin üzerinde uzanan nispeten düz bir doku tabakasıdır, ancak amfibilerde, sürüngenlerde ve kuşlarda giderek daha iyi gelişir. Ara lob genel olarak hiçbir türde iyi gelişmemiştir ve kuşlarda tamamen yoktur. ⓘ
Akciğerli balıklar dışında balıklarda hipofizin yapısı genellikle diğer hayvanlardan farklıdır. Genel olarak, ara lob iyi gelişmiş olma eğilimindedir ve boyut olarak ön hipofizin geri kalanına eşit olabilir. Arka lob tipik olarak hipofiz sapının tabanında bir doku tabakası oluşturur ve çoğu durumda hemen altında yer alan ön hipofiz dokusuna düzensiz parmak benzeri çıkıntılar gönderir. Ön hipofiz tipik olarak daha ön rostral kısım ve arka proksimal kısım olmak üzere iki bölgeye ayrılır, ancak ikisi arasındaki sınır genellikle net bir şekilde işaretlenmez. Elasmobranşlarda ön hipofizin altında ek bir ventral lob bulunur. ⓘ
Tüm balıklar arasında en ilkel olan lampreylerdeki düzenleme, hipofizin atasal omurgalılarda başlangıçta nasıl geliştiğini gösterebilir. Burada, arka hipofiz beynin tabanında basit düz bir doku tabakasıdır ve hipofiz sapı yoktur. Rathke'nin kesesi burun açıklıklarına yakın, dışarıya açık kalır. Kese ile yakından ilişkili olarak, ara loba ve ön hipofizin rostral ve proksimal kısımlarına karşılık gelen üç farklı glandüler doku kümesi vardır. Bu çeşitli kısımlar meningial membranlarla ayrılmıştır, bu da diğer omurgalıların hipofizinin bir çift ayrı ama ilişkili bezin füzyonundan oluşmuş olabileceğini düşündürmektedir. ⓘ
Armadilloların çoğunda ayrıca arka hipofize çok benzeyen, ancak kuyrukta bulunan ve omurilikle ilişkili bir nöral salgı bezi bulunur. Bunun osmoregülasyonda bir işlevi olabilir. ⓘ
Ahtapot beyninde de hipofize benzer bir yapı vardır. ⓘ
Ara lob
İnsanlarda ilkel olmasına rağmen (ve genellikle ön hipofizin bir parçası olarak kabul edilir), ön ve arka hipofiz arasında bulunan ara lob birçok hayvan için önemlidir. Örneğin, balıklarda fizyolojik renk değişimini kontrol ettiğine inanılmaktadır. Yetişkin insanlarda, ön ve arka hipofiz arasındaki ince bir hücre tabakasıdır. Ara lob melanosit uyarıcı hormon (MSH) üretir, ancak bu işlev genellikle (kesin olmayan bir şekilde) ön hipofize atfedilir. ⓘ
Ara lob genel olarak tetrapodlarda iyi gelişmemiştir ve kuşlarda tamamen yoktur. ⓘ
Hipofiz bezinin insan beynindeki yeri
Hipofiz ve epifiz bezleri
Beyin tabanının arterleri.
Medyan sagittal düzlemde kesilmiş bir beynin mezal yüzü.
Hipofiz
Hipofiz bezi
Serebrum. Alttan görünüm. Derin diseksiyon. ⓘ
Patoloji
Hipofiz bezindeki bozuklukların yol açtığı rahatsızlıklar:
| Durum | Sapma | Hormon ⓘ |
| Akromegali | aşırı üretim | Büyüme hormonu |
| Büyüme hormunu eksikliği | üretim bozulması | Büyüme hormonu |
| Antidiüretik hormon bozuklukları | aşırı üretim | vasopressin |
| Diabetes insipidus | üretim azalması | vasopressin |
| Sheehan sendromu | üretim azalması | prolaktin |
| Pituiter adenom | aşırı üretim | herhangi pitüiter hormon |
| Hipopituitarizm | üretim azalması | herhangi pitüiter hormon |