Kervansaray
Kervansaray, kervanların ticaret yolları üzerinde kurulan konak yeridir. Kervansaraylar ilk defa milattan önce 5. yüzyılın başlarında doğru Ahameniş İmparatorluğu tarafından yaptırılmıştır. Önceleri askeri savunma için düşünülmüş, zamanla artan ticaret ve dini ihtiyaçları karşılaması için genişletilmiştir. Selçuklu devrinde ticari yol ağı üzerinde kervanların akşamları güvenli bir şekilde konaklamaları ve ihtiyaçlarını görmeleri için sultan hanı da denilen kervansaraylar yapılmıştır. Büyük ticaret yolları üzerinde kurulmuş olan Selçuklu kervansaraylarının aralarındaki uzaklıklar, deve yürüyüşü ile günde dokuz saat, yani 40 kilometre esas tutularak saptanmıştır. Çevrelerindeki yüksek duvarlarla korunan ve barış zamanlarında pazaryeri olarak da iş gören bu kervansaraylar savaşta kale olarak da kullanılırdı. Selçuklu kervansarayları üç genel tipe uygun olarak yapılmışlardır. Bunlar, yazlık denilen avlulu, kışlık denilen kapalı ve her iki türün birleştirilmesinden oluşan karma tiplerdir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde şehirlerdeki hanlar ticaret ve konaklamak için yapılmış gelir getirici vakıf yapılarıdır. ⓘ
Kervansaray (ya da kervansaray; /kærəˈvænsəˌraɪ/), yolcuların (kervancıların) dinlenip günün yorgunluğunu atabilecekleri bir yol kenarı hanıdır. Kervansaraylar, başta İpek Yolu olmak üzere Asya, Kuzey Afrika ve Güneydoğu Avrupa'yı kapsayan ticaret yolları ağı boyunca ticaret, bilgi ve insan akışını desteklemiştir. Birçoğu kırsal kesimde kırsal yollar boyunca konumlanmış olsa da, kervansarayların kentsel versiyonları da tarihsel olarak İslam dünyasındaki şehirlerde yaygındı, ancak genellikle han, wikala veya funduq gibi başka isimlerle anılıyorlardı. ⓘ
Terimler ve etimoloji
Kervansaray
کاروانسرای kārvānsarāy, Farsça kārvān "kervan" sözcüğünün sarāy "saray", "kapalı avlulu bina" sözcüğü ile birleşmesinden oluşan birleşik sözcük varyantıdır. Burada "kervan", uzun mesafeli yolculuk yapan bir grup tüccar, hacı veya diğer gezginler anlamına gelir. Kelime ayrıca kervansaray, kervansaray, kervanseray, kervansara ve kervansaray olarak da çevrilir. Bilimsel kaynaklarda, genellikle han veya pansiyona benzer çok sayıda ilgili ticari bina türü için bir şemsiye terim olarak kullanılırken, bu tür binaların gerçek örnekleri bölgeye ve yerel dile bağlı olarak çeşitli isimlere sahipti. Bununla birlikte, bu terim genellikle şehir surlarının dışındaki yollar boyunca inşa edilen kırsal hanlar için tercih edilmiştir.
Khan
Han (خان) kelimesi Orta Farsça hʾn (xān, "ev") kelimesinden türemiştir. Bir kasaba ya da şehir içinde inşa edilmiş bir "şehir kervansarayı" ya da genel olarak kırsalda ve çöl yolları boyunca inşa edilenler de dahil olmak üzere herhangi bir kervansarayı ifade edebilir. Türkçe'de bu kelime han olarak çevrilmektedir. Aynı kelime Osmanlı fethiyle gelen Boşnakça ve Bulgarcada da kullanılmıştır. Türkçe ve Farsçanın yanı sıra, bu terim Arapçada da yaygın olarak kullanılmıştır ve bu tür yapıların örneklerine Orta Doğu'da Emeviler döneminden itibaren rastlanmaktadır. Han terimi Romence'de de Osmanlıca'dan uyarlanarak kullanılmaktadır. ⓘ
Funduq
Funduq (Arapça: فندق; bazen Fransızca transliterasyondan foundouk veya fondouk olarak da yazılır) terimi Fas ve Batı Kuzey Afrika'daki tarihi hanlar için sıklıkla kullanılır. Kelime Yunanca pandocheion'dan gelir, lit: "herkesi ağırlamak", dolayısıyla 'han' anlamına gelir, Arapça'da funduq (فندق), İbranice'de pundak (פונדק), Venedik'te fundaco, Cenova'da fondaco ve İspanyolca'da alhóndiga veya fonda (funduq, İspanyolca fonda teriminin kökenidir). Bu bölgenin şehirlerinde bu tür binalar sıklıkla zanaatkâr atölyeleri için konut olarak da kullanılmıştır. ⓘ
Wikala
Arapça wikala (وكالة) kelimesi, bazen wakala veya wekala olarak da yazılır, tarihi Kahire'de tüccarları ve mallarını barındıran ve ticaret, depolama, işlemler ve diğer ticari faaliyetler için bir merkez olarak hizmet veren kentsel bir kervansaray için sıklıkla kullanılan bir terimdir. Wikala kelimesi Arapça'da kabaca "acente" anlamına gelir, bu durumda bir ticaret acentesi, ithal mallarla ilgilenmek için burada bulunabilecek gümrük ofislerine de bir referans olabilir. Han terimi de Mısır'da bu tür binalar için sıklıkla kullanılmıştır. ⓘ
Tarihçe
Kervansaraylar sadece İpek Yolu boyunca değil, aynı zamanda Herodot'a göre Sardeis'ten Susa'ya uzanan 2.500 kilometre (1.600 mil) uzunluğundaki antik bir otoyol olan Ahameniş İmparatorluğu Kraliyet Yolu boyunca da yaygın bir özellikti: "Şimdi söz konusu yolun gerçek hesabı şudur: Tüm uzunluğu boyunca kraliyet istasyonları ve mükemmel kervansaraylar vardır; ve baştan sona, meskûn bir bölgeden geçer ve tehlikeden uzaktır." Hint alt kıtasında, özellikle Babür Delhi ve Bengal Subah bölgesinde Grand Trunk Road boyunca başka önemli kentsel kervansaraylar da inşa edilmiştir. ⓘ
İslami dönemin büyük bölümünde (7. yüzyıl ve sonrası) kervansaraylar hem kırsal kesimde hem de Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Osmanlı Avrupası'ndaki yoğun şehir merkezlerinde yaygın bir yapı tipiydi. Selçuklu İmparatorluğu'nda 12. ve 13. yüzyıllarda çok sayıda kervansaray veya han inşa edilmiş olup, bunların pek çok örneği bugün Türkiye'de (örneğin Aksaray'daki büyük Sultan Hanı) ve İran'da (örneğin Horasan'daki Ribat-ı Şeraf) ayakta kalmıştır. Kervansarayların kentsel versiyonları da İslam dünyasının bu farklı bölgelerindeki şehirlerde önemli ekonomik faaliyet merkezleri haline gelmiş, genellikle ana çarşı alanlarının yakınında yoğunlaşmış, Şam, Halep, Kahire, İstanbul, Fes vb. tarihi bölgelerde birçok örneği hala ayakta kalmıştır. ⓘ
14. yüzyılda yaşamış Müslüman bir gezgin olan İbn Battuta, Çin bölgesindeki kervansarayların işlevini tarif etmiştir:
Çin, gezginler için en güvenli ve en iyi ülkedir. Bir adam büyük bir servetle dokuz ay boyunca tek başına seyahat eder ve korkacak hiçbir şeyi yoktur. Bunun nedeni, ülkelerindeki her posta istasyonunda, atlı ve yaya bir toplulukla orada yaşayan bir yöneticiye sahip olan funduq olmasıdır. Gün batımından ya da akşam karanlığından sonra müdür sekreteriyle birlikte funduğa gelir ve geceyi orada geçirecek olan tüm yolcuların isimlerini yazar, mühürler ve funduğun kapısını kilitler. Sabahleyin kendisi ve sekreteri gelip herkesi isimleriyle çağırır ve kayıt altına alır. Yolcularla birlikte onları bir sonraki posta istasyonuna götürmesi için birini gönderir ve vakıf müdüründen hepsinin vardığını onaylayan bir belge getirir. Eğer bunu yapmazsa onlardan sorumlu olur. Sin al-Sin'den Han Baliq'e kadar ülkelerindeki her posta istasyonunda uygulanan prosedür budur. İçlerinde yolcunun erzak olarak ihtiyaç duyduğu her şey, özellikle de tavuk ve kaz vardır. Aralarında koyun nadirdir.
- İbn Battuta ⓘ
Müslüman dünyasının birçok yerinde kervansaraylar aynı zamanda hayırsever veya dini işlevleri veya binaları finanse etmek için kullanılan gelirler de sağlamıştır. Bu gelirler ve işlevler, belirli binalara ve gelirlere İslam hukuku kapsamında garanti altına alınan ölümlü vakıf statüsü veren korumalı bir anlaşma olan vakıf aracılığıyla yönetiliyordu. Örneğin, Osmanlı ve Memlük imparatorluklarındaki birçok büyük dini külliye ya bir kervansaray binası içeriyordu (İstanbul'daki Süleymaniye Camii külliyesinde olduğu gibi) ya da bölgedeki bir kervansaraydan gelir elde ediyordu (Kahire'deki Wikala al-Ghuri gibi, yakındaki Sultan al-Ghuri külliyesine gelir sağlamak için inşa edilmişti). ⓘ
Arap edebiyatında kervansaray
Arap coğrafyacı Mukaddasi, MS 985 yılında, o zamanlar Suriye topografyası altında yer alan Filistin Vilayeti'ndeki pansiyonlar ya da yolcu hanları hakkında şunları yazmıştır "Kervansaraylardan (Fanduk) alınan vergiler hariç, Suriye'de vergiler ağır değildir; ancak burada vergiler baskıcıdır..." Burada kastedilen, ithalatçıların ve yük hayvanlarının genellikle bu yerlerde dinlenmek için durdukları mal ve ticari malların ithalatından devlet memurları tarafından alınan vergi ve harçlardır. Bu malların vergilerinin tam olarak ödenmesini sağlamak için her kapıya muhafızlar yerleştirilir ve buradan elde edilen gelirler Mısır Fatımi Krallığı'na aktarılırdı. ⓘ
Mimari
.jpg)
Tipik olarak bir kervansaray, deve gibi büyük ya da ağır yüklü hayvanların girebileceği genişlikte tek bir kapısı olan, kare ya da dikdörtgen duvarlı bir binaydı. Avlu neredeyse her zaman gökyüzüne açıktı ve muhafazanın iç duvarları, tüccarları ve hizmetkârlarını, hayvanları ve malları barındırmak için bir dizi özdeş hayvan ahırı, bölme, niş veya oda ile donatılmıştı. ⓘ
Kervansaraylarda insan ve hayvanların tüketimi, yıkanması ve abdest ve gusül gibi ritüel arınma işlemleri için su bulunurdu. Bazen ayrıntılı hamamları (hamamlar) ya da çeşme veya sebil/sebil gibi diğer eklentileri vardı. Ayrıca hayvanlar için yem bulundururlar ve yolcular için yeni malzemeler alabilecekleri dükkânları vardı. Ayrıca bazı dükkânlar gezgin tüccarlardan mal satın alırdı. Birçok kervansarayda, Türkiye'deki Selçuklu ve Osmanlı kervansaraylarındaki yüksek örnekler gibi küçük camiler de bulunurdu. ⓘ
Kahire'de, Burci Memluk döneminden başlayarak, wikalalar (şehir kervansarayları) genellikle birkaç katlıydı ve genellikle üst katlarda yer alan ve alt katlarda tüccarların konakladığı düşük gelirli kiralık bir apartman kompleksi olan bir rab içeriyordu. Kalabalık bir şehirde sınırlı alanın en iyi şekilde kullanılmasının yanı sıra, bu durum binaya vakıf sistemi aracılığıyla yönetilen iki gelir kaynağı da sağlıyordu. ⓘ
Önemli kervansaraylar
Alfabetik olarak, artikel (al-, el-, vb.) dikkate alınmadan.
- Abbasi Hotel, İsfahan, İran
- Ağzıkara Han, Ağzıkarahan (Aksaray İli), Türkiye
- Akbari Sarai, Lahor, Pakistan
- Büyük Han, Lefkoşa, Kıbrıs
- Büyük Valide Han, İstanbul, Türkiye
- Büyük Yeni Han, İstanbul, Türkiye
- Sa'd al-Saltaneh Kervansarayı, Kazvin, İran
- Corral del Carbón, Granada, İspanya
- Elbasan Han, Korçë, Arnavutluk
- Funduq Nejjarine, Fes, Fas
- Funduq Sagha, Fes, Fas
- Funduq Shamma'in, Fes, Fas
- Funduq Staouniyyin, Fes, Fas
- Garghabazar Kervansarayı, Harabağ, Azerbaycan
- Kapan Han, Üsküp, Kuzey Makedonya
- Han Es'ad Paşa, Şam, Suriye
- Khan Jaqmaq, Şam, Suriye
- Khan el-Khalili, Kahire, Mısır
- Han Süleyman Paşa, Şam, Suriye
- Han al-Tujjar, Tabor Dağı, İsrail
- Khan al-Tujjar, Nablus, Batı Şeria
- Khan Tuman, Şam, Suriye
- Han el-Umdan, Akka, İsrail
- Koza Han, Bursa, Türkiye
- Kürkçü Han, İstanbul, Türkiye
- Kuršumli An, Üsküp, Kuzey Makedonya
- Manuc's Inn, Bükreş, Romanya
- Morića Han, Saraybosna, Bosna Hersek
- Multani Kervansarayı, Bakü, Azerbaycan
- Mughal Sarai, Surat, Gujarat, Hindistan
- Nampally Sarai, Nampally, Haydarabad, Hindistan
- Orbelian'ın Kervansarayı, Ermenistan
- Rabati Malik, Özbekistan
- Shaki Caravanserai, Shaki, Azerbaycan
- Stari Han, Kremna, Užice, Sırbistan
- Suli An, Üsküp, Kuzey Makedonya
- Sultan Han, Sultanhanı (Aksaray Province), Türkiye
- Sultan Han, Sultanhanı (Kayseri Province), Türkiye
- Wikala al-Ghuri, Kahire, Mısır
- Wikala Qaytbay (El-Ezher'de), Kahire, Mısır
- Wikala Qaytbay (Bab al-Nasr'da), Kahire, Mısır
- Zeinodin Caravanserai, Zein-o-din, Yezd, İran ⓘ
Galeri
Felluce Kervansarayı kullanımda, yaklaşık 1914, Irak
1850 yılında İsrail'de Tabor Dağı yakınlarındaki Han al-Tujjar'ın çizimi
Akka, İsrail'deki Han el-Umdan
Han el-Vezir, Halep, Suriye
Orbelian Kervansarayı'nın İçinde, Ermenistan
Kazvin, İran'daki Sa'd al-Saltaneh Kervansarayı'nın İç Mekanı
İran'ın İsfahan kentindeki Şah Abbas Kervansarayı, şimdiki Abbasi Oteli. Görünüm avludan (sahn).
Neyestānak, İran'da terk edilmiş kervansaray
Şeki, Azerbaycan'da 18. yüzyıldan kalma kervansaray
Multani Kervansarayı, Bakü, Azerbaycan
Mürşidabad, Hindistan'daki Kervansaray Camii; Bengal Nawab Mürşid Quli Han tarafından yaptırılmıştır
1823 yılında Babür Prensi Şah Şüca tarafından yaptırılan Bangladeş, Dakka'daki Bara Katra ya da Büyük Kervansaray'ın gravürü
1817 yılında Babür genel valisi Shaista Khan tarafından yaptırılan Bangladeş, Dakka'daki Choto Katra kervansarayının krokisi
Anderkilla in Chittagong, Bangladeş
Kahire'deki El-Ezher Camii'nin güneyinde yer alan 1477 tarihli Sultan Kaytbay Vikalası'nın giriş kapısı
Taş Rabat, Kırgızistan'da bir İpek Yolu kervansarayının kalıntıları ⓘ
.jpg)
.jpg)
Selçuklu kervansarayları
Sınıflandırma
Kervansaraylarda "açık" ve "kapalı" bölümlerin varlığı ölçüt olarak kullanılmış, buna göre de; ⓘ
- Yalnızca kapalı kısmı olan "hol" hanlar,
- Hem açık, hem kapalı kısmı olan hanlar,
- Yalnızca açık kısmı olan "açık bölüm" hanlar olarak üç grupta sınıflanmıştır. ⓘ
Bu gruplamadan ayrı olarak iç içe iki plandan oluşan "eşodaklı" hanlar da, farklı bir tip olarak tanımlanmıştır. ⓘ
İşlev ağırlıklı tipolojiye göre ise kervansaraylar; yalnız barınak kısmı olan hanlar, barınak ve servisleri olan hanlar olarak iki temel gruba ayrılmaktadır. ⓘ
Anadolu kervansaraylarında mescitler, avlu önyüzünde ya da avlu ortasında fevkani köşk mescit olarak görülmektedir. Mescidi avlu ortasında olan kervansaraylar, Konya – Nevşehir yolu üzerindeki Ağzıkara Han, Kayseri - Sivas yolu üzerindeki Tuzhisarı Sultan Han, Konya - Aksaray yolundaki Sultan Han ve Afyon - Konya yolu üzerindeki Sultandağı Sahip Ata Hanı olmak üzere dört adettir. ⓘ
Ticaret yolları
Doğu-batı ticaret yolu
Birincisi, Ayas ya da Antalya veya Alâîyye'den başlayan ve Konya’da odaklanarak Orta Anadolu üzerinden Aksaray - Kayseri - Sivas - Erzincan - Erzen–i Rûm - Erciş - Iğdır yoluyla Tebriz’e uzanan doğubatı ticaret yoludur. ⓘ
Kuzey-güney ticaret yolu
İkincisi, ise Antalya veya Alâîyye ya da Ayas başlangıç olmak üzere Konya - Aksaray - Kayseri üzerinden Sivas’ta düğümlenerek Erzincan - Erzen-i Rûm yoluyla Tebriz veya Tokat - Amasya yoluyla Sinop ya da Samsun limanlarına ulaşan kuzey-güney ticaret yoludur. ⓘ
Kervansaraylar ağı
Selçuklu Hanedanı, kuzeyde Sinop ve Samsun ile güneyde Alâîyye (Alanya) ve Antalya limanları arasında ulaşım bağlantısını kurmak yoluyla Güney Rusya - Suriye - Mezopotamya ve Orta Asya - Hindistan - İran - Avrupa yönünde uzanan kuzey-güney ve doğu-batı milletlerarası ticaret yolunu Anadolu coğrafyasına çekebilmek için İran - İslâm ve Orta Asya - Türk devlet geleneğinden gelen miras kapsamında, Sultan ya da yüksek devlet görevlileri tarafından milletlerarası ticaret yolları üzerinde vakıf olarak yaptırılan tüccar kervanlarının konaklama-güvenlik-sağlık gibi gereksinimlerinin karşılanması için sosyal–ekonomik ve askeri işlevli bir kervansaraylar ağı kurmuşlardır. ⓘ
Aksaray-Konya
Aksaray'dan batıya Konya'ya doğru yol üzerinde bulunan kervansaraylar;
- Sultan Han
- Obruk Han
- Zazadin Hanı ⓘ
Aksaray-şamil dağı
Aksaray'dan doğuya Kayseri'ye doğru yol üzerinde bulunan kervansaraylar;
- Saruhan Kervansaray ⓘ
Afyonkarahisar-Eğirdir
Afyonkarahisar’dan güneye Eğirdir'e doğru yol üzerinde bulunan kervansaraylar;
- Ertokuş Han ⓘ
Denizli-Eğirdir
Denizli'den doğuya Eğirdir'e doğru yol üzerinde bulunan kervansaraylar;
- Ak Han
- Hanabad Kervansarayı ⓘ
Antalya-Eğirdir
Antalya'dan kuzeye Eğirdir'e doğru yol üzerinde bulunan kervansaraylar;
- Evdir Han
- Kırkgöz Han
- Susuz Han
- İncir Han
- Eğirdir Han ⓘ
Alanya'dan batıya Antalya'ya doğru yol üzerinde bulunan kervansaraylar;
- Şarafsa Han
- Alara Han
- Karga Han
- Yıldız Han ⓘ
Osmanlı kervansarayları
Rüstem Paşa Kervansarayı
Rüstem Paşa Kervansarayı, Erzurum'da bulunan 16. yüzyıl Osmanlı yapısı bir kervansaraydır. “Rüstem Paşa Bedesteni” veya “ Taş Han” olarak da adlandırılır. ⓘ
Köprülü Mehmet Paşa Kervansarayı
Bilecik ilinin Vezirhan Beldesindedir. 17. yüzyıl başlarında Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa yaptırmıştır. ⓘ