Melankoli
Melankoli veya melankoli (Yunanca: µέλαινα χολή melaina chole, siyah safra anlamına gelir), Avrupa'da antik, ortaçağ ve premodern tıpta bulunan ve belirgin şekilde depresif ruh hali, bedensel şikayetler ve bazen halüsinasyon ve sanrılarla karakterize bir durumu tanımlayan bir kavramdır. ⓘ
Melankoli, dört huy ile eşleşen dört mizaçtan biri olarak kabul edilirdi. 18. yüzyıla kadar doktorlar ve diğer akademisyenler melankolik durumları, genellikle dalakla bağlantılı olan ve "kara safra" olarak bilinen kavramsal bir sıvının fazlalığı olarak algılanan ortak nedenlerine göre sınıflandırmışlardır. ⓘ
18. yüzyılın sonları ile 19. yüzyılın sonları arasında melankoli yaygın bir tıbbi teşhisti ve bir duygudurum bozukluğu olarak modern depresyon kavramları nihayetinde bu tarihsel bağlamdan ortaya çıktı. ⓘ
Tarihsel tıpta ilgili kavramlar şunlardır: lugubriousness, Latince lugere, "yas tutmak"; moroseness, Latince morosus, "öz irade veya titiz alışkanlık"; wistfulness, eski İngilizce whist; ve saturnineness, Latince Sāturnīnus, "Satürn gezegeninin etkisi altında". ⓘ
Kara sevda, melankoli ya da mâl-i hülyâ (Yunanca Grekçe: μελαγχολία - melankolia, "üzüntü" < Eski Yunanca μέλας (melas), "kara, siyah", + χολή (kholi) kara safra), günümüzde yaygın olarak kişinin az hareketli ve normalden daha heyecansız bir hayat tarzını sürdürdüğü depresyondan kaynaklanan bir duygudurum bozukluğu anlamında kullanılır. ⓘ
Tarihçe
Erken tarihçe
.jpg)
"Melankoli" adı eski tıbbın dört huy inancından gelmektedir: hastalık ya da rahatsızlık dört temel vücut sıvısı ya da huyundan bir ya da daha fazlasındaki dengesizlikten kaynaklanmaktadır. Kişilik tipleri de benzer şekilde belirli bir kişideki baskın mizaca göre belirlenirdi. Hipokrat'a ve sonraki geleneğe göre melankoliye kara safranın fazlalığı neden oluyordu, dolayısıyla Eski Yunanca μέλας (melas), "karanlık, siyah" ve χολή (kholé), "safra "dan gelen "kara safra" anlamına gelen isim; bünyesi kara safra baskınlığına eğilimli olan bir kişi melankolik bir eğilime sahipti. Mizah teorisinin karmaşık detaylandırılmasında, Dört Element'ten toprak, sonbahar mevsimi, kaynak organ olarak dalak ve ilgili nitelikler olarak soğuk ve kuru ile ilişkilendirildi. Astrolojide Satürn'ün etkisini gösteriyordu, dolayısıyla ilgili sıfat satürnindi. ⓘ
Melankoli, MÖ 5. ve 4. yüzyıllarda belirli zihinsel ve fiziksel semptomları olan ayrı bir hastalık olarak tanımlanmıştır. Hipokrat, Aforizmalar adlı eserinde tüm "korkuları ve umutsuzlukları, eğer uzun sürerlerse" melankolinin semptomları olarak nitelendirmiştir. Hipokrat'ın bahsettiği diğer semptomlar şunlardır: iştahsızlık, abulia, uykusuzluk, sinirlilik, ajitasyon. Hipokrat'ın melankoliye ilişkin klinik tanımı, çağdaş depresif sendromlar nozografisiyle önemli ölçüde örtüşmektedir (DSM'nin Major Depresif tanı kriterlerinde yer alan 9 semptomdan 6'sı). ⓘ
Antik Roma'da Galen, Hipokrat tarafından listelenen semptomlara "sabit sanrıları" da eklemiştir. Galen ayrıca melankolinin kansere neden olduğuna inanıyordu. Kapadokyalı Aretaeus ise melankolinin hem bir ıstırap hali hem de bir sanrı içerdiğine inanıyordu. ⓘ
10. yüzyılda İranlı hekim Al-Akhawayni Bokhari melankoliyi kara safranın beyin üzerindeki etkisinden kaynaklanan kronik bir hastalık olarak tanımlamıştır. Melankolinin ilk klinik belirtilerini "açıklanamayan bir korkudan muzdarip olma, sorulara cevap verememe veya yanlış cevaplar verme, kendi kendine gülme ve kendi kendine ağlama ve anlamsız konuşma, ancak ateş yok" olarak tanımlamıştır. ⓘ
Orta Çağ Avrupa'sında, sürekli üzüntüyü anlamaya yönelik humoral, somatik paradigma, hakim dini perspektif karşısında önceliğini kaybetti. Üzüntü bir ahlaksızlık (Evagrius Ponticus'un Yunan ahlaksızlık listesinde λύπη, Gregorius Magnus'un 7 ahlaksızlık listesinde tristitia vel acidia) haline geldi. Bir hasta hastalıktan kurtulamadığında, melankolinin şeytani ele geçirilmenin bir sonucu olduğu düşünülüyordu. ⓘ
Johan Huizinga, Fransız ve Burgonya saray kültürü üzerine yaptığı çalışmada, "Orta Çağ'ın sonlarına doğru insanların ruhlarında kasvetli bir melankolinin ağır bastığını" belirtmiştir. Kroniklerde, şiirlerde, vaazlarda, hatta hukuki belgelerde, muazzam bir hüzün, bir umutsuzluk notası ve zamanın sonuna yaklaşırken modaya uygun bir acı çekme ve delirme duygusu, hem saray şairlerini hem de vakanüvisleri sarar: Huizinga, Eustache Deschamps'ın baladlarında, "aynı kasvetli temanın monoton ve kasvetli varyasyonlarında", Georges Chastellain'in Burgonya kroniğine yazdığı önsözde ve Jean Meschinot'nun on beşinci yüzyıl sonlarındaki şiirlerinde örnekler aktarır. Düşünme ve hayal gücünün işleyişine dair fikirler merencolie teriminde harmanlanmıştır ve Huizinga'ya göre çağdaşları için "zihnin tüm ciddi meşguliyetlerini hüzünle özdeşleştirme eğilimini" somutlaştırmaktadır. ⓘ
Ressamlar, Vasari ve diğer yazarlar tarafından, işlerinin doğası gereği melankoliye özellikle yatkın olarak görülmüşlerdir; bu durum bazen artan duyarlılık ve fantezi kullanımında sanatları için iyi etkiler yaratmıştır. Vasari'nin bu şekilde nitelendirdiği çağdaşları arasında Pontormo ve Parmigianino da vardı, ancak Vasari bu terimi, belki de çok ciddi olmasa da, kendisi için kullanan Michelangelo için kullanmaz. Albrecht Dürer'in ünlü bir alegorik gravürünün başlığı Melencolia I'dir. Bu gravür, melankoliyi ille de depresif bir hastalık olarak değil, ilhamın gelmesini bekleme hali olarak tasvir ettiği şeklinde yorumlanmıştır. Diğer alegorik sembollerin yanı sıra, resimde sihirli bir kare ve kesik bir eşkenar dörtgen de yer almaktadır. Bu resim James Thomson'ın The City of Dreadful Night (Korkunç Gece Şehri) adlı eserindeki bir pasaja ve birkaç yıl sonra Edward Dowden'ın bir sonesine ilham kaynağı olmuştur. ⓘ
Melankolinin en kapsamlı ele alınışı Robert Burton'a aittir; Melankolinin Anatomisi (1621) adlı eserinde konuyu hem edebi hem de tıbbi bir perspektiften ele alır. Onun melankoli kavramı, farklı türlere ayırdığı tüm akıl hastalıklarını içerir. Burton, 17. yüzyılda müzik ve dansın akıl hastalığının tedavisinde kritik öneme sahip olduğunu yazmıştır.
Ama ilahi müziği övmek için söylenecek her şeyi bir kenara bırakarak, kendimi asıl konumuzla sınırlayacağım: müziğin diğer birçok hastalığı defetme gücünün yanı sıra, umutsuzluğa ve melankoliye karşı egemen bir ilaçtır ve şeytanın kendisini bile uzaklaştırır. Philostratus'ta Rodoslu bir kemancı olan Canus, Apollonius piposuyla ne yapabileceğini merak ettiğinde ona, "Melankolik bir adamı neşelendireceğini ve neşeli olanın eskisinden çok daha neşeli, bir aşığı daha aşık, dindar bir adamı daha dindar yapacağını" söyledi. Thebaili İsmenias'ın, Sentor Chiron'un, bu ve diğer birçok hastalığı sadece müzikle iyileştirdiği söylenir: Bodine'e göre, şimdi Aziz Vitus'un Bedlam dansından rahatsız olanlara yaptıkları gibi. ⓘ
Diderot ve d'Alembert'in Encyclopédie'sinde, melankolinin nedenlerinin Mani'ye neden olanlara benzer olduğu belirtilir: "keder, ruhun acıları, tutkular ve tatmin edilmeyen tüm aşk ve cinsel iştahlar." ⓘ
İngiliz kültürel hareketi
.jpg)
16. yüzyılın sonları ve 17. yüzyılın başlarında İngiltere'de ilginç bir kültürel ve edebi melankoli kültü ortaya çıktı. Sanat tarihçisi Roy Strong, 1964 yılında Apollo'da yayımlanan etkili bir makalesinde, bu moda melankolinin kökenlerini, ortaçağın melankoli kavramının yerine yeni bir şey koyan popüler Neoplatonist ve hümanist Marsilio Ficino'nun (1433-1499) düşüncelerine dayandırmıştır:
Ficino, o zamana kadar tüm huyların en felaketi olarak kabul edilen şeyi bir deha işaretine dönüştürdü. Melankoli tutumunun kısa süre içinde sanatsal ya da entelektüel iddiaları olan herkes için vazgeçilmez bir yardımcı haline gelmesi şaşırtıcı değildir. ⓘ
Melankolinin Anatomisi (The Anatomy of Melancholy, What it is: Tüm Türleri, Nedenleri, Belirtileri, Öngörüleri ve Çeşitli Tedavileriyle... Philosophically, Medicinally, Historically, Opened and Cut Up) ilk kez 1621 yılında yayımlanmıştır ve modanın belirleyici bir edebi anıtı olmaya devam etmektedir. Melankolik bir mizaca sahip olduğunu geniş bir şekilde ifade eden bir diğer önemli İngiliz yazar da Religio Medici (1643) adlı eserinde Sir Thomas Browne'dur. ⓘ
Edward Young'ın boş manzum uzun şiiri Night-Thoughts (The Complaint: or, Night-Thoughts on Life, Death, & Immortality) 1742 ve 1745 yılları arasında dokuz bölüm (ya da "gece") halinde yayınlanmış ve birçok dilde oldukça popüler olmuştur. İngiltere, Fransa ve Almanya'daki erken dönem romantikler üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. William Blake daha sonraki bir baskıyı resimlemek üzere görevlendirilmiştir. ⓘ
Görsel sanatlarda, bu moda entelektüel melankoli, dönemin portre çalışmalarında sıkça görülür; "kollarını kavuşturmuş ve şapkasını gözlerinin üzerine indirmiş aşık ve başını ellerinin üzerine koymuş oturan bilgin" şeklinde poz veren kişiler, Burton's Anatomy'nin 1638 baskısının önsözünde yer alan ve o zamana kadar bu tür karakterleri gösteren betimlemelerden alınmıştır. Bu portreler genellikle doğanın "ruhani tefekkür için en uygun arka planı" sağladığı kapıların dışında ya da kasvetli bir iç mekanda çekilmiştir. ⓘ
Müzikte, Elizabeth sonrası melankoli kültü, sloganı Semper Dowland, semper dolens ("Her zaman Dowland, her zaman yas") olan John Dowland ile ilişkilendirilir. Çağdaşları tarafından "huysuz" olarak bilinen melankolik adam, Shakespeare'in Prens Hamlet'i "Melankolik Danimarkalı" ile özetlenmiştir. ⓘ
Aynı isim altında olmasa da benzer bir fenomen, Goethe'nin Genç Werther'in Acıları gibi eserleriyle Alman Sturm und Drang hareketi sırasında veya John Keats'in Melankoli Üzerine Kaside gibi eserleriyle Romantizm'de veya Arnold Böcklin'in Ölüler Adası gibi eserleriyle Sembolizm'de ortaya çıkmıştır. 20. yüzyılda, modernizmin karşı kültürünün çoğu, benzer bir yabancılaşma ve "anomi" adı verilen amaçsızlık duygusuyla beslendi; ölümle ilgili daha önceki sanatsal meşguliyet, memento mori başlığı altına girdi. Ortaçağ'daki acedia (İngilizce'de acedie) ve Romantik Weltschmerz, büyük olasılıkla entelektüelleri etkileyen benzer kavramlardı. ⓘ
Modern çağrışımlar
18. ve 19. yüzyıllarda "melankoli" kavramı neredeyse yalnızca anormal inançlarla ilgili hale gelmiş, depresyon ve diğer duygusal semptomlarla olan bağını yitirmiştir. ⓘ
Melankoli, "hali vakti yerinde, yerleşik ve çalışkan olanların önceki yüzyıllarda olduğundan daha fazla on sekizinci yüzyılda yerleştirilmeye yatkın oldukları" bir kategoriydi. ⓘ
20. yüzyılda "melankoli" anormal inançlara olan bağlılığını kaybetti ve yaygın kullanımda tamamen depresyonla eşanlamlı hale geldi. Sigmund Freud 1918 yılında Yas ve Melankoli üzerine bir makale yayınlamıştır. 20. yüzyılın başlarında, bazıları ileri yaştaki insanları etkileyen düşük ruh hali bozukluğu olan involüsyonel melankoli adında farklı bir durum olduğuna inanıyordu. ⓘ
1996 yılında Gordon Parker ve Dusan Hadzi-Pavlovic "melankoliyi" belirli bir hareket ve ruh hali bozukluğu olarak tanımladılar. Bu terimi "endojen depresyon" (çevresel etkilerden ziyade içsel güçlerden kaynaklandığı iddia edilen) kavramına eklemişlerdir. ⓘ
2006 yılında Michael Alan Taylor ve Max Fink de melankoliyi, depresif ruh hali derecelendirme ölçekleriyle tanımlanabilen ve anormal kortizol metabolizmasının mevcut olmasıyla doğrulanan sistemik bir bozukluk olarak tanımlamıştır. Depresif ruh hali, anormal motor fonksiyonlar ve anormal vejetatif belirtilerle karakterize olduğunu düşünmüşler ve gecikmiş depresyon, psikotik depresyon ve postpartum depresyon dahil olmak üzere çeşitli formlarını tanımlamışlardır. ⓘ
Tıbbi tanı sınıflandırması amacıyla, "melankoli" ve "melankolik" terimleri, majör depresyonda mevcut olabilecek bazı özellikleri belirtmek için hala kullanılmaktadır (örneğin, ICD-11 ve DSM-5'te):
- Kişinin kendini sık sık umutsuz, kimsesiz, çaresiz veya boş hissettiği ağır depresif ruh hali
- yaygın anhedoni - normalde keyifli olan çoğu aktiviteye karşı ilgi veya zevk kaybı
- normalde zevk veren uyaranlara (yemek veya eğlence gibi) veya durumlara (arkadaşlarla veya aileyle sıcak, şefkatli etkileşimler gibi) duygusal tepki vermeme (ruh hali kısa süreliğine bile olsa aydınlanmıyor)
- terminal insomnia - istenmeyen erken sabah uyanışı (normalden iki veya daha fazla saat önce)
- belirgin psikomotor retardasyon veya ajitasyon
- belirgin iştah kaybı veya kilo kaybı ⓘ
Mayıs 2020'de BBC Radyo 4, Richard Burton'ın 1621 tarihli "Melankolinin Anatomisi" kitabının perspektifinden depresyona bakan "Melankolinin Yeni Anatomisi" başlıklı on iki bölümlük bir dizi yayınladı. ⓘ
Psikanalizde melankoli
Psikanalitik ekolde melankoli kelimesi ilk olarak Sigmund Freud'un 1917 yılında yayınladığı Yas ve Melankoli (Trauer und Melancholie) makalesinde geçmektedir. ⓘ
Freud'a göre melankoli durumunun oluşabilmesi için süjenin, sırasıyla aşağıdaki beş aşamadan geçmesi gerekmektedir;
- Süjenin, bir sevgi nesnesini (love object) kaybetmesi.
- Kaybedilen sevgi nesnesinin ardından normal bir süreç olarak yaşanan bir yas döneminin (mourning period) başlaması.
- Normal şartlar altında, belirli bir süre sonra bitmesi gereken yas döneminin sona ermemesi nedeniyle yeni bir sevgi nesnesi arayışının başlayamaması.
- Süjenin, yeni bir sevgi nesnesi arayışına girememesi nedeniyle, yeni sevgi nesnesine aktarılamayan libido'nun zorunlu olarak Ego'ya aktarılması ve orada birikmesi.
- Ego'nun kaybedilen sevgi nesnesi ile kendini özdeşleştirmesi. ⓘ
İşleyiş mekanizması
Kişinin, sevgi nesnesini kaybetmesinin ardından yaşadığı yas dönemi normal bir süreç olup, melankoli durumunu yaratan asıl neden; belirli bir süre yaşandıktan sonra bitmesi gereken yas döneminin hiçbir zaman bitmemesidir. Dolayısıyla yas döneminin bitmemesi kaçınılmaz olarak, yeni bir sevgi nesnesi arayışına başlanmasını imkânsız kılacak ve herhangi bir sevgi nesnesine aktarılamayan "libidinal enerji" Ego'da birikecektir. Ego'da gerçekleşen bu içsel birikim en nihayetinde, kaybedilen sevgi nesnesinin Ego tarafından içselleştirilmesi sonucunu doğuracaktır. ⓘ
Öte yandan, yas sağlıklı ve doğal bir süreç olarak değerlendilirken, melankoli patalojik bir içeriğe sahiptir ve süjede genel anlamda disforik bir tablo şeklinde kendini gösterir. Süje, çoğu zaman içinde bulunduğu durumun farkına varamaz. ⓘ