Orchidaceae
| Orkidegiller | |
|---|---|
| |
| Ernst Haeckel'in Kunstformen der Natur adlı eserinden renkli levha, 1906 | |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Monokotlar |
| Sipariş: | Kuşkonmazgiller |
| Aile: | Orkidegiller Juss. |
| Tür cinsi | |
| Orchis Tourn. ex L.
| |
| Alt aileler | |
| |
| |
| Orchidaceae familyasının dağılım aralığı | |
Genellikle orkide ailesi olarak adlandırılan Orchidaceae (/ɔːrkəˈdeɪʃiː/ or-kə-DAY-shee), genellikle renkli ve hoş kokulu çiçekleri olan çeşitli ve yaygın bir çiçekli bitki ailesidir. ⓘ
Asteraceae ile birlikte, çiçekli bitkilerin en büyük iki ailesinden biridir. Orchidaceae, yaklaşık 763 cinse dağılmış, şu anda kabul edilen yaklaşık 28.000 türe sahiptir. Hangi familyanın daha büyük olduğu hala tartışma konusudur, çünkü bu devasa familyaların üyeleri hakkındaki doğrulanmış veriler sürekli olarak değişmektedir. Ne olursa olsun, orkide türlerinin sayısı neredeyse kemikli balıkların sayısına eşit, kuş türlerinin sayısının iki katından fazla ve memeli türlerinin sayısının yaklaşık dört katıdır. ⓘ
Familya, tüm tohumlu bitki türlerinin yaklaşık %6-11'ini kapsar. En büyük cinsler Bulbophyllum (2.000 tür), Epidendrum (1.500 tür), Dendrobium (1.400 tür) ve Pleurothallis'tir (1.000 tür). Ayrıca Vanilya (vanilya bitkisinin cinsi), Orchis cinsi ve Phalaenopsis ve Cattleya gibi yaygın olarak yetiştirilen birçok bitkiyi de içerir. Dahası, tropik türlerin 19. yüzyılda kültüre alınmasından bu yana, bahçecilik uzmanları 100.000'den fazla melez ve çeşit üretmiştir. ⓘ
| Orchidaceae | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Ernst Haeckel, 1906 | |||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | |||||||||||
| |||||||||||
| Tip cins | |||||||||||
|
Orchis Tourn. ex L. | |||||||||||
|
| |||||||||||
Orchidaceae Asparagales takımına bağlı bir bitki familyasıdır. ⓘ
Açıklama
Orkideler, bazı çok belirgin türetilmiş özellikleri veya sinapomorfileri paylaştıkları için diğer bitkilerden kolayca ayırt edilirler. Bunlar arasında: çiçeğin iki taraflı simetrisi (zigomorfizm), birçok resupinate çiçek, neredeyse her zaman oldukça değiştirilmiş bir taç yaprağı (labellum), kaynaşmış stamenler ve karpeller ve son derece küçük tohumlar sayılabilir. ⓘ
Gövde ve kökler
Tüm orkideler, kalıcı odunsu bir yapıya sahip olmayan çok yıllık bitkilerdir. İki modele göre büyüyebilirler:
- Monopodial: Gövde tek bir tomurcuktan büyür, her yıl tepeden yapraklar eklenir ve gövde buna bağlı olarak uzar. Vanda ve Vanilya'da olduğu gibi monopodial büyüyen orkidelerin gövdesi birkaç metre uzunluğa ulaşabilir.
- Sempodiyal: Sympodial orkidelerin bir ön (en yeni büyüme) ve bir arka (en eski büyüme) kısmı vardır. Bitki, belirli bir boyuta kadar büyüyen, çiçek açan ve daha sonra büyümeyi durduran ve değiştirilen bir dizi bitişik sürgün üretir. Sempodiyal orkideler, desteklerinin yüzeyini takip ederek dikey olarak değil yatay olarak büyür. Büyüme, Cattleya'da olduğu gibi, kendi yaprakları ve kökleri olan, bir önceki yılın yapraklarından veya yanlarından filizlenen yeni uçların gelişmesiyle devam eder. Yeni bir uç gelişirken, rizom büyümesine 'göz' adı verilen gelişmemiş bir tomurcuktan yeniden başlayabilir ve böylece dallanabilir. Sempodiyal orkideler, toprağın üstünde ya da hemen altında sürünen bir köksap tarafından birleştirilen görünür yalancı ampullere sahip olabilir. ⓘ
Karasal orkideler rizomlu olabilir veya korm veya yumru oluşturabilir. Karasal orkidelerin kök kapakları pürüzsüz ve beyazdır. ⓘ
Orchis ve Ophrys gibi bazı sempodial karasal orkidelerin iki yeraltı yumrulu kökü vardır. Biri kış dönemleri için besin rezervi olarak kullanılır ve görünür büyümenin geliştiği diğerinin gelişimini sağlar. ⓘ
Sıcak ve sürekli nemli iklimlerde, birçok karasal orkidenin yalancı ampullere ihtiyacı yoktur. ⓘ
Epifitik orkideler, yani bir destek üzerinde yetişenler, bazen birkaç metre uzunluğunda olabilen modifiye hava köklerine sahiptir. Köklerin eski kısımlarında, velamen adı verilen değiştirilmiş süngerimsi bir epidermis nemi emme işlevine sahiptir. Ölü hücrelerden oluşur ve gümüşi gri, beyaz veya kahverengi bir görünüme sahip olabilir. Bazı orkidelerde velamen, geçiş hücrelerinin yakınında tilozom adı verilen süngerimsi ve lifli cisimler içerir. ⓘ
Kök epidermisinin hücreleri, desteklerine sıkıca tutunmalarını sağlamak için kökün eksenine dik bir açıyla büyür. Epifitik orkideler için besinler esas olarak mineral toz, organik detritus, hayvan dışkıları ve destek yüzeyleri arasında toplanan diğer maddelerden gelir. ⓘ
Sempodial epifitlerin gövdesinin tabanı veya bazı türlerde esasen gövdenin tamamı, daha kuru dönemler için besin ve su içeren bir yalancı gövde oluşturmak üzere kalınlaşabilir. ⓘ
Yalancı gövde, uzunlamasına olukları olan pürüzsüz bir yüzeye sahiptir ve genellikle konik veya dikdörtgen olmak üzere farklı şekillere sahip olabilir. Boyutu çok değişkendir; Bulbophyllum'un bazı küçük türlerinde iki milimetreden uzun değilken, dünyanın en büyük orkidesi olan Grammatophyllum speciosum'da (dev orkide) üç metreye ulaşabilir. Bazı Dendrobium türlerinin tüm uzunluğu boyunca kısa, yuvarlak yaprakları olan uzun, bastona benzer yalancı gövdeleri vardır; diğer bazı orkidelerin ise tamamen yaprakların içinde yer alan gizli veya son derece küçük yalancı gövdeleri vardır. ⓘ
Yaşlanmayla birlikte yalancı gövde yapraklarını döker ve hareketsiz hale gelir. Bu aşamada genellikle sırt soğanı olarak adlandırılır. Arka soğanlar bitki için hala besin kaynağıdır, ancak daha sonra genellikle yalancı soğanlar devreye girerek arka soğanda biriken son rezervleri kullanır ve sonunda o da ölür. Bir yalancı soğancık tipik olarak yaklaşık beş yıl yaşar. Gözle görülür yalancı soğanı olmayan orkidelerin de sempodiyal bir bitkinin bireysel bir bileşeni olan büyümelere sahip olduğu söylenir. ⓘ
Yapraklar
Çoğu tek çenekli gibi, orkideler de genellikle paralel damarlı basit yapraklara sahiptir, ancak bazı Vanilloideae ağsı damarlara sahiptir. Yapraklar oval, mızrak şeklinde ya da orbikülat olabilir ve her bir bitkide boyutları çok değişkendir. Özellikleri genellikle tanı koydurucudur. Normalde gövde üzerinde dönüşümlüdürler, genellikle merkez boyunca uzunlamasına katlanırlar ("plicate") ve stipülleri yoktur. Orkide yaprakları genellikle damar demeti kılıflarında stegmata adı verilen silisli cisimlere sahiptir (Orchidoideae'de bulunmaz) ve liflidir. ⓘ
Yaprakların yapısı bitkinin özel habitatına karşılık gelir. Tipik olarak güneş ışığı alan veya zaman zaman çok kuru olabilen alanlarda yetişen türler kalın, kösele yapraklara sahiptir ve laminalar gerekli su kaynaklarını korumak için mumsu bir kütikül ile kaplıdır. Gölgeyi seven türler ise uzun, ince yapraklara sahiptir. ⓘ
Çoğu orkidenin yaprakları çok yıllıktır, yani birkaç yıl yaşarken, diğerleri, özellikle Catasetum'da olduğu gibi sarmaşık yapraklı olanlar, her yıl yapraklarını döker ve yeni yalancı ampullerle birlikte yeni yapraklar geliştirir. ⓘ
Bazı orkidelerin yaprakları süs olarak kabul edilir. Yarı karasal ya da kayaya sarılan ("litofit") bir orkide olan Macodes sanderiana'nın yaprakları açık yeşil bir zemin üzerinde parlak gümüş ve altın damarlar gösterir. Psychopsis limminghei'nin kordat yaprakları açık kahverengimsi yeşildir ve çiçek pigmentleri tarafından yaratılan bordo-mavi işaretlere sahiptir. Tropikal ve subtropikal Asya'dan gelen lady's slippers (Paphiopedilum) yapraklarındaki çekici beneklilik, klorofilin eşit olmayan dağılımından kaynaklanır. Ayrıca, Phalaenopsis schilleriana koyu yeşil ve açık yeşil benekli yaprakları olan pastel pembe bir orkidedir. Mücevher orkidesi (Ludisia discolor) beyaz çiçeklerinden çok renkli yaprakları için yetiştirilir. ⓘ
Dendrophylax lindenii (hayalet orkide), Aphyllorchis ve Taeniophyllum gibi bazı orkideler fotosentez için yeşil köklerine bağlıdır ve tüm heterotrofik türler gibi normal gelişmiş yapraklardan yoksundur. ⓘ
Corallorhiza cinsi orkideler (mercan kökü orkideleri) yapraklardan tamamen yoksundur ve bunun yerine köklerini olgun ağaçların köklerinin etrafına sarar ve şeker toplamak için özel mantarlar kullanır. ⓘ
Çiçekler
Orkide çiçeklerinin üç çanak yaprağı, üç taç yaprağı ve üç odacıklı bir yumurtalığı vardır. Üç çanak yaprak ve taç yapraklardan ikisi genellikle birbirine benzer, ancak bir taç yaprak genellikle bir "dudak" veya labellum oluşturarak oldukça değişmiştir. Çoğu orkide cinsinde çiçek geliştikçe, labellum sütunun altında kalacak şekilde resupinasyon adı verilen 180°'lik bir bükülme geçirir. Labellum, böcekleri çekme işlevi görür ve resupinasyon çiçeklerinde aynı zamanda bir iniş sahnesi veya bazen bir tuzak görevi görür.
.jpg)
.jpg)
Bir orkide çiçeğinin üreme kısımları, stamenlerin ve stilin tek bir yapı olan sütunu oluşturmak üzere birleşmesi bakımından benzersizdir. Binlerce polen tanesi tek tek salınmak yerine, kolonun tepesine yakın yapışkan bir diske tutturulmuş polinia adı verilen bir veya iki demet halinde bulunur. Polinia'nın hemen altında stigma adı verilen ikinci, daha büyük bir yapışkan plaka bulunur. ⓘ
Üreme
Tozlaşma
Orkidelerin çapraz tozlaşmayı sağlamak için geliştirdikleri karmaşık mekanizmalar Charles Darwin tarafından araştırılmış ve Fertilisation of Orchids (1862) adlı eserde anlatılmıştır. Orkideler son derece özelleşmiş tozlaşma sistemleri geliştirmiştir, bu nedenle tozlaşma şansı genellikle azdır, bu nedenle orkide çiçekleri genellikle çok uzun süreler boyunca alıcı olarak kalır ve tozlaşmamış çiçekleri yetiştiricilikte uzun ömürlü hale getirir. Çoğu orkide poleni tek bir kütle halinde verir. Tozlaşma her başarılı olduğunda, binlerce yumurta döllenebilir. ⓘ
Tozlayıcılar genellikle labellumun şekli ve renkleri tarafından görsel olarak çekilir. Bununla birlikte, bazı Bulbophyllum türleri erkek meyve sineklerini (Bactrocera ve Zeugodacus spp.) yalnızca aynı anda çiçek ödülü olarak işlev gören bir çiçek kimyasalı (örneğin metil öjenol, ahududu ketonu veya zingeron) yoluyla tozlaşmayı gerçekleştirmek için çeker. Çiçekler çekici kokular üretebilir. Çoğu türde bulunmamasına rağmen, nektar labellumun bir çıkıntısında (yukarıdaki resimde 8) veya çanak yaprakların ucunda ya da Asparagales arasında en tipik konum olan yumurtalığın septasında üretilebilir. ⓘ
Polinya üreten orkidelerde tozlaşma aşağıdaki sıralamanın bir varyantı olarak gerçekleşir: tozlayıcı çiçeğe girdiğinde, hemen vücuduna, genellikle baş veya karın bölgesine yapışan bir viscidium'a dokunur. Çiçekten ayrılırken, polinumu anterden dışarı çeker, çünkü polinum viscidium'a kaudikül veya stipe ile bağlıdır. Daha sonra kaudikül bükülür ve polinyum ileri ve aşağı doğru hareket eder. Tozlayıcı aynı türden başka bir çiçeğe girdiğinde, polinyum öyle bir pozisyon almıştır ki ikinci çiçeğin stigmasına, rostellumun hemen altına yapışarak onu tozlaştırır. Bahçecilikte yapay orkide tozlaşması, polen ebeveyninden kürdan gibi küçük bir aletle poliniyumun çıkarılması ve tohum ebeveynine aktarılmasıyla sağlanır. ⓘ
Bazı orkideler, özellikle tozlaştırıcıların nadir olduğu soğuk bölgelerde, çoğunlukla ya da tamamen kendi kendine tozlaşmaya dayanır. Çiçek herhangi bir tozlayıcı tarafından ziyaret edilmemişse kaudiküller kuruyabilir ve polinya doğrudan stigmanın üzerine düşer. Aksi takdirde, anter dönebilir ve daha sonra çiçeğin stigma boşluğuna girebilir (Holcoglossum amesianum'da olduğu gibi). ⓘ
Terlik orkidesi Paphiopedilum parishii kendi kendini dölleyerek çoğalır. Bu, anter katı halden sıvı hale geçtiğinde ve herhangi bir tozlaştırıcı madde veya çiçek düzeneğinin yardımı olmadan doğrudan stigma yüzeyine temas ettiğinde gerçekleşir. ⓘ
Cypripedioideae'nin labellumu dürtme bonesi şeklindedir ve ziyaretçi böcekleri yakalama işlevine sahiptir. Tek çıkış, ziyaretçinin üzerine polen bırakan anterlere çıkar. ⓘ
Avrasya cinsi Ophrys gibi son derece özelleşmiş bazı orkidelerde, labellum, alıcı bir dişiyi taklit ederek erkek böcekleri çeken bir renk, şekil ve kokuya sahip olacak şekilde uyarlanmıştır. Böcek çiçeklerle çiftleşmeye çalışırken tozlaşma gerçekleşir. ⓘ
Birçok neotropikal orkide, feromonal cezbedici maddeleri sentezlemek için ihtiyaç duydukları uçucu kimyasalları toplamak üzere çiçekleri ziyaret eden erkek orkide arıları tarafından tozlaştırılır. Euglossa imperialis veya Eulaema meriana gibi türlerin erkeklerinin, dişileri çekmek ve çiftleşmek için feromon sentezlemek üzere sineol gibi aromatik bileşikler aramak için periyodik olarak bölgelerini terk ettikleri gözlemlenmiştir. Her orkide türü, uygun çapraz tozlaşmayı sağlamak için polinini farklı bir arı türünün farklı bir vücut kısmına yerleştirir. ⓘ
Avustralya'da tamamen yeraltında yetişen nadir bir aklorofilli saprofitik orkide olan Rhizanthella slateri asla ışığa maruz kalmaz ve tozlaşmak için karıncalara ve diğer karasal böceklere bağlıdır. ⓘ
Darwin tarafından kısaca bahsedilen bir cins olan Catasetum, bir böcek bir setaya dokunduğunda viskoz polinini patlayıcı bir güçle fırlatır ve tozlaştırıcıyı çiçekten düşürür. ⓘ
Tozlaşmadan sonra çanak yapraklar ve taç yapraklar solar ve solgunlaşır, ancak genellikle yumurtalığa bağlı kalırlar. ⓘ
2011 yılında Bulbophyllum nocturnum'un gece çiçek açtığı keşfedilmiştir. ⓘ
Eşeysiz üreme
Phalaenopsis, Dendrobium ve Vanda cinslerinde olduğu gibi bazı türler, bu noktada büyüme hormonlarının birikmesi yoluyla gövde boyunca düğümlerden birinden oluşan sürgünler veya bitki yavruları üretir. Bu sürgünler keiki olarak bilinir. ⓘ
Meyveler ve tohumlar
Yumurtalık tipik olarak üç veya altı uzunlamasına yarıkla açılan ve her iki ucu da kapalı kalan bir kapsüle dönüşür. ⓘ
Tohumlar genellikle neredeyse mikroskobiktir ve çok sayıdadır, bazı türlerde kapsül başına bir milyondan fazladır. Olgunlaştıktan sonra toz parçacıkları veya sporlar gibi havaya uçarlar. Çoğu orkide türünün tohumlarında endosperm bulunmaz ve çimlenmeleri için gerekli besinleri sağlayan çeşitli mikorizal bazidiomiset mantarlarla simbiyotik ilişkilere girmeleri gerekir, bu nedenle neredeyse tüm orkide türleri çimlenme sırasında mikoheterotrofiktir ve yaşam döngülerini tamamlamak için mantarlara bağımlıdır. Sadece bir avuç orkide türü mikoriza olmadan çimlenebilen tohuma sahiptir, yani Disa cinsi içindeki hidroklorik tohumlu türler. ⓘ
Bir tohumun uygun bir mantarla karşılaşma şansı çok az olduğundan, salınan tüm tohumların yalnızca çok küçük bir kısmı yetişkin bitkilere dönüşür. Yetiştiricilikte çimlenme tipik olarak haftalar alır. ⓘ
Orkide tohumlarını yapay bir besin ortamında çimlendirmek için bahçecilik teknikleri geliştirilmiş, çimlenme için mantar gereksinimi ortadan kaldırılmış ve süs orkidelerinin çoğaltılmasına büyük ölçüde yardımcı olunmuştur. Orkidelerin yapay koşullarda ekilmesi için kullanılan olağan ortam, bir karbonhidrat enerji kaynağı ile birleştirilmiş agar jeldir. Karbonhidrat kaynağı ayrı şekerlerin kombinasyonları olabileceği gibi muz, ananas, şeftali, hatta domates püresi veya hindistan cevizi suyu gibi diğer kaynaklardan da elde edilebilir. Agar besiyeri hazırlandıktan sonra test tüplerine veya kavanozlara dökülür ve ardından besiyerini sterilize etmek için otoklavlanır (veya düdüklü tencerede pişirilir). Pişirildikten sonra besiyeri soğudukça jelleşmeye başlar. ⓘ
Taksonomi
Yeni çalışmalar türler ve tür grupları arasındaki ilişkileri netleştirmeye devam ettikçe, bu familyanın taksonomisi sürekli bir değişim içindedir ve çeşitli derecelerde daha fazla taksonun tanınmasına izin vermektedir. Orchidaceae şu anda 2009 APG III sistemi tarafından Asparagales takımına yerleştirilmiştir. ⓘ
Beş alt familya tanınmaktadır. Aşağıdaki kladogram 1998 APG sistemine göre yapılmıştır. Çoğu botanikçinin o zamana kadar benimsediği görüşü temsil etmektedir. Morfolojik çalışmalarla desteklenmiş, ancak moleküler filogenetik çalışmalarda hiçbir zaman güçlü bir destek görmemiştir. ⓘ
ⓘ
| |||||||||||||||||||||||||
2015 yılında yapılan bir filogenetik çalışma, 7 genden 9 kb plastid ve nükleer DNA kullanarak orkide ağacının aşağıdaki topolojisi için güçlü istatistiksel destek göstermiştir; bu topoloji aynı yıl yapılan bir filogenomik çalışma ile de doğrulanmıştır. ⓘ
ⓘ
| |||||||||||||||||||||||||
Evrim
Nature bilim dergisinde yer alan bir araştırma, orkidelerin kökeninin tahmin edilenden çok daha eskilere dayandığı varsayımında bulundu. Nesli tükenmiş bir iğnesiz arı türü olan Proplebeia dominicana, yaklaşık 15-20 milyon yıl öncesine ait Miyosen kehribarında sıkışmış halde bulundu. Arı, kanatlarında daha önce bilinmeyen bir orkide taksonu olan Meliorchis caribea'nın polenlerini taşıyordu. Bu bulgu, bugüne kadar fosilleşmiş orkidelerin ilk kanıtıdır ve böceklerin o zamanlar orkidelerin aktif tozlayıcıları olduğunu göstermektedir. Bu soyu tükenmiş orkide, M. caribea, günümüzde yaşayan Cranichideae kabilesi, Goodyerinae alt kabilesi (Orchidoideae alt familyası) içine yerleştirilmiştir. Daha da eski bir orkide türü olan Succinanthera baltica, Poinar & Rasmussen (2017) tarafından Eosen Baltık amberinden tanımlanmıştır. ⓘ
Genetik dizileme, orkidelerin daha önce, 76 ila 84 milyon yıl önce Geç Kretase döneminde ortaya çıkmış olabileceğini göstermektedir. Mark W. Chase ve arkadaşlarına (2001) göre, Orchidaceae'nin genel biyocoğrafyası ve filogenetik desenleri daha da eski olduklarını ve kabaca 100 milyon yıl geriye gidebileceklerini göstermektedir. ⓘ
Moleküler saat yöntemi kullanılarak, orkide ailesinin ana dallarının yaşını belirlemek mümkün olmuştur. Bu aynı zamanda Vanilloideae alt familyasının monandrous orkidelerin bazal ikileminde bir dal olduğunu ve ailenin evriminde çok erken evrimleşmiş olması gerektiğini doğruladı. Bu alt familya tropikal Amerika'dan tropikal Asya, Yeni Gine ve Batı Afrika'ya kadar tropikal ve subtropikal bölgelerde dünya çapında görüldüğünden ve kıtalar yaklaşık 100 milyon yıl önce bölünmeye başladığından, bu bölünmeden sonra önemli biyotik değişimler meydana gelmiş olmalıdır (Vanilya'nın yaşı 60 ila 70 milyon yıl olarak tahmin edildiğinden). ⓘ
Genom çoğalması bu taksonun farklılaşmasından önce meydana gelmiştir. ⓘ
Taksonomi
Orchidaceae familyasına bağlı 135 cins, 59 tür, 7 alttür ve 51 melez tür tanımlıdır:
- Cinsler
- Anoectochilus
- Aplectrum
- Arethusa
- Arundina
- Basiphyllaea
- Beloglottis
- Bletia
- Bletilla
- Brachionidium
- Brassavola
- Brassia
- Broughtonia
- Bulbophyllum
- Calanthe
- Calopogon
- Calypso
- Camaridium
- Campylocentrum
- Catasetum
- Cattleya
- Caularthron
- Cephalanthera
- Cleistes
- Cleistesiopsis
- Cochleanthes
- Coelia
- Coelogyne
- Comparettia
- Corallorhiza
- Corymborkis
- Cranichis
- Cyclopogon
- Cymbidium
- Cypripedium
- Cyrtochilum
- Cyrtopodium
- Dactylorhiza
- Deiregyne
- Dendrobium
- Dendrophylax
- Dichaea
- Dichromanthus
- Didymoplexis
- Dilomilis
- Domingoa
- Elleanthus
- Eltroplectris
- Encyclia
- Epidendrum
- Epipactis
- Erythrodes
- Eulophia
- Eurystyles
- Galeandra
- Galearis
- Geodorum
- Goodyera
- Govenia
- Gymnadenia
- Gymnadeniopsis
- Habenaria
- Hapalorchis
- Helleriella
- Hexalectris
- Ionopsis
- Isochilus
- Isotria
- Jacquiniella
- Koellensteinia
- Laelia
- Leochilus
- Lepanthes
- Lepanthopsis
- Liparis
- Lycaste
- Macradenia
- Malaxis
- Masdevallia
- Maxillaria
- Mesadenus
- Microchilus
- Miltonia
- Miltoniopsis
- Mormolyca
- Neottia
- Nervilia
- Nidema
- Oeceoclades
- Oncidium
- Ophrys
- Orchis
- Ornithidium
- Paphiopedilum
- Pelexia
- Phaius
- Phalaenopsis
- Platanthera
- Platythelys
- Pleurothallis
- Pogonia
- Polystachya
- Ponthieva
- Prescottia
- Prosthechea
- Pseudorchis
- Psilochilus
- Psychilis
- Psychopsis
- Pteroglossaspis
- Pycnantha
- Renanthera
- Restrepiella
- Sacoila
- Scaphyglottis
- Schiedeella
- Sobralia
- Sotoa
- Spathoglottis
- Spiranthes
- Stanhopea
- Stelis
- Stenorrhynchos
- Sudamerlycaste
- Tetramicra
- Tipularia
- Tolumnia
- Trichocentrum
- Trichosalpinx
- Triphora
- Tropidia
- Vanda
- Vanilla
- Wullschlaegelia
- Xylobium
- Zeuxine ⓘ
Yaklaşık 800 cins orkide vardır. Aşağıdakiler orkide ailesinin en önemli cinsleri arasındadır:
- Aa
- Abdominea
- Acampe
- Acanthophippium
- Aceratorchis
- Acianthus
- Acineta
- Acrorchis
- Ada
- Aerangis
- Aeranthes
- Aerides
- Aganisia
- Agrostophyllum
- Anacamptis
- Ancistrochilus
- Angraecum
- Anguloa
- Ansellia
- Aorchis
- Aplectrum
- Arachnis
- Arethusa
- Armodorum
- Ascocenda
- Ascocentrum
- Ascoglossum
- Australorchis
- Auxopus
- Baptistonia
- Barkeria
- Barlia
- Bartholina
- Beloglottis
- Biermannia
- Bletilla
- Brassavola
- Brassia
- Bulbophyllum
- Calanthe
- Calypso
- Catasetum
- Cattleya
- Chiloschista
- Cirrhopetalum
- Cleisostoma
- Clowesia
- Coelogyne
- Coryanthes
- Cycnoches
- Cymbidium
- Cyrtopodium
- Cypripedium
- Dactylorhiza
- Dendrobium
- Disa
- Drakula
- Encyclia
- Epidendrum
- Epipaktis
- Eria
- Eulophia
- Gastrochilus
- Gongora
- Goodyera
- Grammatophyllum
- Gymnadenia
- Habenaria
- Herschelia
- Ionopsis
- Laelia
- Lepanthes
- Liparis
- Ludisia
- Lycaste
- Masdevallia
- Maxillaria
- Meliorchis
- Mexipedium
- Miltonia
- Mormodes
- Odontoglossum
- Oeceoclades
- Oncidium
- Ophrys
- Orchis
- Paphiopedilum
- Papilionanthe
- Paraphalaenopsis
- Peristeria
- Phaius
- Phalaenopsis
- Pholidota
- Phragmipedium
- Platanthera
- Platystele
- Pleione
- Pleurothallis
- Pomatocalpa
- Promenaea
- Pterostylis
- Renanthera
- Renantherella
- Restrepia
- Restrepiella
- Rhynchostylis
- Roezliella
- Saccolabium
- Sarcochilus
- Satyrium
- Seidenfadenia
- Selenipedium
- Serapias
- Sobralia
- Sophronitis
- Spiranthes
- Stanhopea
- Stelis
- Thrixspermum
- Tolumnia
- Trias
- Trichocentrum
- Trichoglottis
- Vanda
- Vanilya
- Yoania
- Zeuxine
- Zygopetalum ⓘ
Etimoloji
Tip cinsi (yani familyanın adını aldığı cins) Orchis'tir. Cins adı, bazı Orchis türlerindeki ikiz yumruların şekli nedeniyle, kelimenin tam anlamıyla "testis" anlamına gelen Antik Yunanca ὄρχις (órkhis) kelimesinden gelmektedir. "Orkide" terimi 1845 yılında John Lindley tarafından School Botany'de Orchidaceae'nin kısaltılmış bir şekli olarak kullanılmıştır. ⓘ
Orta İngilizce'de bazı orkideler için testis anlamına gelen "bollock" ve bitki anlamına gelen "wort" kelimelerinden yola çıkılarak "bollockwort" ismi kullanılmıştır. ⓘ
Melezler
Orkide türleri yetiştiricilikte kolayca hibritleşir ve bu da karmaşık isimlendirmeye sahip çok sayıda hibritin ortaya çıkmasına neden olur. Melezleme cinsler arasında mümkündür ve bu nedenle birçok kültür orkidesi nothogenera içine yerleştirilir. Örneğin, Brassocattleya nothogenusu Brassavola ve Cattleya cinslerinden türlerin tüm melezleri için kullanılır. En az üç cinse dayanan nothogenera, -ara son ekiyle bir kişinin adına dayanan isimlere sahip olabilir, örneğin Colmanara = Miltonia × Odontoglossum × Oncidium. (Son ek dört cinsten itibaren zorunludur.) ⓘ
Orkide ailesindeki kültür melezleri de tür adı yerine grex isimlendirmesi kullanılarak adlandırıldıkları için özeldir. Örneğin, Brassavola nodosa ve Brassavola acaulis arasındaki melezler Brassavola Guiseppi greksine yerleştirilir. Grex'in adı (bu örnekte "Guiseppi") tırnak işareti olmadan italik olmayan bir yazı tipiyle yazılır. ⓘ
Kısaltmalar
Orkide ailesinin benzersiz bir özelliği olarak, cins ve nothogenera isimleri için geçerli olan bir kısaltma sistemi mevcuttur. Bu sistem Kraliyet Bahçe Bitkileri Derneği tarafından sürdürülmektedir. Bu kısaltmalar en az bir karakterden oluşur, ancak daha uzun olabilir. Cins isimleri için kullanılan normal tek harfli kısaltmaların aksine, orkide kısaltmaları (notho)cinsi benzersiz bir şekilde belirler. Yetiştiricilikte yaygın olarak kullanılırlar. Örnek olarak Phalaenopsis için Phal, Vanda için V ve Cleisostoma için Cleis verilebilir. ⓘ
Dağılım
Orchidaceae kozmopolittir, buzullar dışında neredeyse her habitatta görülür. Dünyanın en zengin orkide cins ve tür çeşitliliği tropik bölgelerde bulunur, ancak Kuzey Kutup Dairesi'nin üzerinde, güney Patagonya'da ve 54° güneydeki Macquarie Adası'nda iki Nematoceras türü de bulunur. ⓘ
Aşağıdaki liste dağılımlarına kabaca bir genel bakış sunmaktadır:
- Okyanusya: 50 ila 70 cins
- Kuzey Amerika: 20 ila 26 cins
- Tropikal Amerika: 212 ila 250 cins
- Tropikal Asya: 260 ila 300 cins
- Tropikal Afrika: 230 ila 270 cins
- Avrupa ve ılıman Asya: 40 ila 60 cins ⓘ
Ekoloji
Orkidelerin çoğunluğu tropik ve subtropik bölgelerde ağaçlara veya çalılara tutunarak büyüyen çok yıllık epifitlerdir. Angraecum sororium gibi türler litofittir, kayalarda veya çok kayalık topraklarda yetişir. Diğer orkideler (ılıman Orchidaceae'nin çoğunluğu dahil) karasaldır ve otlaklar veya orman gibi habitat alanlarında bulunabilir. ⓘ
Neottia ve Corallorhiza gibi bazı orkideler klorofilden yoksundur, bu nedenle fotosentez yapamazlar. Bunun yerine, bu türler orkide mikorizası oluşumu yoluyla toprak mantarlarını parazitleyerek enerji ve besin elde ederler. Söz konusu mantarlar arasında ağaçlar ve diğer odunsu bitkilerle ektomikoriza oluşturanlar, Armillaria gibi parazitler ve saprotroflar bulunur. Bu orkideler miko-heterotrof olarak bilinir, ancak daha önce (yanlış olarak) organik maddeyi parçalayarak besin elde ettiklerine inanıldığı için saprofit olarak tanımlanmışlardır. Sadece birkaç tür aklorofilli holoparazit olsa da, tüm orkideler çimlenme ve fide büyümesi sırasında miko-heterotrofiktir ve fotosentetik yetişkin bitkiler bile mikorizal mantarlarından karbon elde etmeye devam edebilir. ⓘ
Kullanım Alanları
Parfümeri
Orkidelerin kokusu, parfümcüler tarafından (headspace teknolojisi ve gaz-sıvı kromatografisi/kütle spektrometresi kullanılarak) potansiyel koku kimyasallarını belirlemek için sıklıkla analiz edilir. ⓘ
Bahçe Bitkileri
Orkidelerin bir diğer önemli kullanım alanı ise çiçeklerinden keyif almak için yetiştirilmeleridir. Yetiştirilen orkidelerin çoğu tropikal veya subtropikaldir, ancak piyasada daha soğuk iklimlerde yetişen pek çok orkide bulunabilir. Fidanlıklarda bulunan ılıman türler arasında Ophrys apifera (arı orkidesi), Gymnadenia conopsea (kokulu orkide), Anacamptis pyramidalis (piramidal orkide) ve Dactylorhiza fuchsii (yaygın benekli orkide) bulunmaktadır. ⓘ
Her türden orkide, hem türlerin hem de melezlerin koleksiyoncuları tarafından da sıklıkla aranmıştır. Dünya çapında yüzlerce topluluk ve kulüp kurulmuştur. Bunlar küçük, yerel kulüpler olabileceği gibi, Amerikan Orkide Derneği gibi daha büyük, ulusal kuruluşlar da olabilir. Her ikisi de orkidelerin yetiştirilmesini ve toplanmasını teşvik etmeye hizmet eder, ancak bazıları koruma veya araştırmaya odaklanarak daha da ileri gider. ⓘ
"Botanik orkide" terimi, "çiçekçi" orkide kategorisine uymayan birkaç cinse ait küçük çiçekli, tropikal orkideleri gevşek bir şekilde ifade eder. Bu cinslerden birkaçı çok sayıda tür içerir. Pleurothallis ve Bulbophyllum gibi bazıları sırasıyla yaklaşık 1700 ve 2000 tür içerir ve genellikle vejetatif olarak son derece çeşitlidir. Terimin birincil kullanımı, yetiştirdikleri sıra dışı türleri tanımlamak isteyen orkide hobicileri arasındadır, ancak doğal olarak oluşan orkide türlerini bahçecilikle oluşturulan melezlerden ayırt etmek için de kullanılır. ⓘ
Yeni orkideler Royal Horticultural Society tarafından tutulan International Orchid Register'a kaydedilir. ⓘ
Gıda
Bir orkide cinsi olan Vanilya'nın (özellikle Vanilla planifolia) kurutulmuş tohum kabukları, fırıncılıkta, parfüm üretiminde ve aromaterapide tatlandırıcı olarak ticari öneme sahiptir. ⓘ
Karasal orkidelerin [özellikle Orchis mascula (erken mor orkide)] yeraltı yumruları toz haline getirilir ve sıcak içecek salep veya Türk sakızlı dondurması dondurma gibi yemeklerde kullanılır. Salep isminin Arapça ḥasyu al-tha'lab, "tilki testisleri" ifadesinden geldiği iddia edilmiştir, ancak ismin doğrudan Arapça saḥlab isminden gelmesi daha muhtemel görünmektedir. Görünüş olarak testislere benzerliği doğal olarak salebin afrodizyak olarak kabul edilmesini açıklamaktadır. ⓘ
Jumellea fragrans'ın kurutulmuş yaprakları Reunion Adası'nda romu tatlandırmak için kullanılır. ⓘ
Gastrodia grubunun bazı saprofitik orkide türleri patates benzeri yumrular üretir ve Avustralya'daki yerli halklar tarafından gıda olarak tüketilmiştir ve özellikle Gastrodia sesamoides başarılı bir şekilde yetiştirilebilir. Bu bitkilerin yabani meşcereleri, Avustralya'daki Ku-ring-gai Chase Ulusal Parkı gibi erken Aborjin yerleşimleriyle aynı alanlarda hala bulunabilir. Aborijin halkları, yeraltındaki bitkileri koku yoluyla tespit ettikten sonra bandicoot'ların yumruları aramak için kazdıkları yerleri gözlemleyerek bitkilerin habitattaki yerlerini tespit etmişlerdir. ⓘ
Kültürel sembolizm
Orkidelerin sembolik değerleri olan birçok çağrışımı vardır. Örneğin orkide Çin'in Shaoxing kentinin şehir çiçeğidir. Cattleya mossiae Venezuela'nın, Cattleya trianae ise Kolombiya'nın ulusal çiçeğidir. Vanda Miss Joaquim Singapur'un, Guarianthe skinneri Kosta Rika'nın ve Rhyncholaelia digbyana Honduras'ın ulusal çiçeğidir. Prosthechea cochleata Belize'nin ulusal çiçeğidir ve burada siyah orkide olarak bilinir. Lycaste skinneri'nin Guatemala'nın ulusal çiçeği olan ve genellikle Monja Blanca (Beyaz Rahibe) olarak bilinen beyaz bir çeşidi (alba) vardır. Panama'nın ulusal çiçeği Kutsal Ruh orkidesi (Peristeria elata) ya da 'flor del Espiritu Santo'dur. Rhynchostylis retusa, Kopou Phul olarak bilinen Hindistan'ın Assam eyaletinin devlet çiçeğidir. ⓘ
Akdeniz'e özgü orkideler Roma'daki Ara Pacis'te tasvir edilmiştir; bu şimdiye kadar antik sanatta bilinen tek orkide örneği ve Avrupa sanatındaki en eski orkide örneğidir. ⓘ
- Bazı çeşitler
Cattleya Bayan Mahler 'Mem. Fred Tompkins'
Cattleya Kraliçe Sirikit 'Elmas Taç'
Cattleya Hawaii Düğün Şarkısı 'Virgin'
Rhyncholaeliocattleya Chia Lin
Cattleya Hawaiian Variable 'Prasan'
Cattlianthe Barbara Belle
Cattleya Beaumesnil 'Parme'
Cattlianthe Çikolata Damlası x Cattleya Pão de Açúcar
Cattleya mossiae 'İmparatoriçe Frederick'
'Hermine'
Cattleya Küçük Melek
Cattleya Marjorie Hausermann 'York'
'Miva Breeze Alize'
Rhyncholaeliocattleya 'Nobile's carnival'
Cattleya Pernel George Barnett 'Yankee Clipper'
Cattlianthe Portia ⓘ
.jpg)
Koruma
Neredeyse tüm orkideler Nesli Tehlike Altında Olan Türlerin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme (CITES) Ek II'de yer almaktadır; bu da uluslararası ticaretin (parçaları/türevleri de dahil olmak üzere) CITES izin sistemi tarafından düzenlendiği anlamına gelmektedir. Paphiopedilum sp. gibi daha az sayıda orkide CITES Ek I'de listelenmiştir, bu da yabani kaynaklı örneklerin ticari uluslararası ticaretinin yasak olduğu ve diğer tüm ticaretin sıkı bir şekilde kontrol edildiği anlamına gelir. ⓘ
Koruma aracı olarak destekli göç
2006 yılında Longtan Barajı, Hongshui Nehri üzerinde, Yachang Orkide Doğa Koruma Alanı yakınlarında inşa edilmiştir. Düşük rakımlarda (deniz seviyesinden 350-400 m yükseklikte) yabani orkidelerin sular altında kalması tehdidine yanıt olarak, 16 cins ve 29 türden tehlike altındaki 1000 orkide bitkisi daha yüksek rakımlara (deniz seviyesinden yaklaşık 1000 m yükseklik) taşınmıştır. Yer değiştirmeden sonra düşük ve yüksek rakımlı türlerin 5 yıllık hayatta kalma süreleri arasında önemli bir fark görülmemiş ve nakil şokuna bağlı ölüm oranı sadece %10 olmuştur. Buradan, destekli göçün iklim değişikliği nedeniyle tehlike altında olan orkide türleri için uygulanabilir bir koruma aracı olabileceği sonucuna varılmıştır. ⓘ
Galeri
Platanthera chlorantha
Orchis simia
Orchis purpurea
Orchis pallens
Orchis provincialis
Orchis mascula
Orchis anatolica
Cephalanthera rubra
Cephalanthera longifolia
Cephalanthera epipactoides
Ophrys × homeri
Ophrys sphegodes catalcana
Ophrys umbilicata
Ophrys oestrifera
Ophrys speculum
Ophrys fusca
Ophrys bombyliflora
Ophrys lutea galilaea
Ophrys apifera
Anacamptis papilionacea
Anacamptis morio
Anacamptis laxiflora
Anacamptis coriophora
Anacamptis pyramidalis
Limodorum abortivum var. rubrum
Limodorum abortivum
Neotinea tridentata
Himantoglossum caprinum
Serapias vomeracea
Cymbidium
Dockrillia teretifolia
Corallorhyza maculata
Cephalanthera longifolia
Habenaria radiata
Pterostylis coccina
Neuwiedia griffithii
Cypripedium acaule
Ophrys insectifera
Catasetum fimbriatum
Holcoglossum kimballianum
Spiranthes spiralis
Dactylorhiza sambucina
Vanilla planifolia
Bulbophyllum putidum
Cattleya intermedia
Cattleya labiata
Dracula vampira
Odontoglossum grande
Listera ovata
Vanda tricolor var. suavis
Oncidium papilio ⓘ
