Şeyhülislam

Şeyhülislam ⓘ

Şeyhülislam ya da Şeyh'ül-İslam (Osmanlıca: شَيْخُ الإسْلام), dini konularda en yüksek derecede bilgi ve yetkiye sahip olan kimse. ⓘ

Osmanlı Devleti zamanında şeyhülislam dini konularda en yüksek yetkiye sahip devlet görevlisiydi. Gerektiği zaman dini sorunlarla ilgili görüşlerini fetva yayınlayarak açıklardı. Bu fetvalar kanun niteliği taşırlardı. 1920 yılında Ankara'da kurulan Meclis Hükûmetinde bu makam Şer'iye ve Evkaf Vekâleti adıyla "Bakanlık" olarak yer aldı. Cumhuriyetin ilanından kısa bir süre sonra 1924 yılında laiklik ilkesinin kabul edilmesi sonucu bu bakanlık kaldırılmış, yerini Diyanet İşleri Başkanlığına bırakmıştır. ⓘ

II. Abdülhamit döneminde (1891-1907) yılları arasında 16 yıl şeyhülislamlık yapmış olan Cemaleddin Efendi ⓘ

İlk şeyhülislam, Molla Fenârî olup , bu unvan kendisine 1424'te verilmiştir. Son Osmanlı Şeyhülislâmının Mustafa Sabri Efendi olduğu ile ilgili görüşler olsa da, şeyhülislamlık unvanını son taşıyan kişi, Mehmet Nuri Medeni Efendi'dir. Mehmet Nuri Medeni Efendi'nin 1922'de kabinesiyle birlikte istifa etmesi arasındaki 498 yıl boyunca şeyhülislamlık müessesesi sürmüştür. ⓘ

1424-1922 yılları arasında 131 şeyhülislam 175 defa bu makama tayin edilmiştir. Ebussuud Efendi 29 yılla en fazla; Memikzade Mustafa Efendi de 13 saatle en az bu makamda kalan şeyhülislamdır. ⓘ

Arif Paşa tarafından çizilen ve Osmanlı devlet yöneticilerini tasvir eden bir resim (ortada şeyhülislam) ⓘ

131 şeyhülislamın yalnızca 9'u Türk asıllı değildir. (Arap, Bosnalı Gürcü, Çerkes, Arnavut'tur.) Şeyhülislamlar içinde müstesna bilginler, yazarlar, şairler, hattatlar, bestekârlar ve hukukçular vardı. Birçok şeyhülislam verdikleri fetvaları toplayarak hem İslamî ilimler, hem de Osmanlı hukuk tarihi bakımından değerli eserler bırakmışlardır. ⓘ

I. Selim zamanında (1512-1520) şeyhülislamdan Ahmed ibni Kemal Paşaya Müftî-yüs-sekaleyn (insan ve cinlere fetvâ veren) unvanı verilmiştir. I. Süleyman zamanına (1520-1566) kadar şeyhülislamlık tercihinde uyulması zorunlu bir yasa ya da kural yokken, Ebu's-Suud Efendi'nin hazırladığı bir kanunla Rumeli Kazaskerliği'nden sonra terfi edilen bir makam haline getirildi. Pek nadir olarak Anadolu kazaskerlerinden de şeyhülislamlar görüldü. ⓘ

II. Mehmet, kanunnamesinde şeyhülislamı ve padişah hocalarını vezirlerden üstün tutmaktaydı. Bu kanunnameye göre ulemanın reisi kabul edilmekle beraber şeyhülislamın, ilmiye sınıfının başı sayılması 16. asrın ortalarına doğru gerçekleşmiştir. 16. asırda Zenbilli Ali Cemâlî Efendi, İbn-i Kemal Paşazâde ve Ebu's-Suûd Efendi gibi kudretli alimlerin bu makama gelmesiyle şeyhülislamlık daha da önem kazandı. Bilhassa bu üç şahsiyetin Osmanlı Devleti'nin yükselmesinde önemli katkıları olmuştur. ⓘ

Başlangıçta kadıaskerlik ve muallim-i sultanî vazifelerine göre ikinci derecede bulunan şeyhülislamlığın, bilhassa İbn-i Kemal (1525-1533) ve Ebu's-Suud Efendi (1545-1574)'ye geçmesi ile daha bir önem kazandığı ve kadıaskerliğin üstünde bir görev olarak kabul edildiği anlaşılmaktadır. ⓘ

Osmanlılar'da Şeyhülislam, ilmiye sınıfının başı sayılıyordu. Klasik Osmanlı devrinde devlet görevlileri kalemiye, seyfiye ve ilmiye olmak üzere üç sınıfa ayrılıyordu. İlmiye sınıfı, günümüzün Adalet ve Millî Eğitim Bakanlıkları ile Diyanet İşleri Başkanlığı'nın görevlerini üstlenmiş durumdaydı. ⓘ

Şeyhülislam Çelebizade Hüseyin Hüsnü Efendi (1910) ⓘ

Osmanlı tarihinde sadrazam olmak için eğitim aranmazdı ama şeyhülislam olmak hatta bunun ilk basamağı olan kadılık, müftülük ve müderrislik için bile, medreselerin en yükseğini bitirmiş olmak gerekirdi. Bu durum; Osmanlı İmparatorluğu'nun, şeyhülislamlığa verdiği değeri göstermesi açısından oldukça önemlidir. ⓘ

Farklı dillerde Şeyhü'l-İslâm ⓘ

Şeyhü'l-İslâm (Arapça: شيخ الإسلام, romanize edilmiştir: Šayḫ al-Islām; Farsça: شِیخُالاسلام Sheykh-ol-Eslām; Osmanlı Türkçesi: شیخ الاسلام, romanize edilmiştir: Şhaykḫu-l-İslām veya Sheiklı ul-Islam; Türkçe: Şeyhülislam), klasik dönemde İslami ilimlerin önde gelen âlimleri için onurlandırıcı bir unvan olarak kullanılmıştır. İlk olarak Hicri 4. yüzyılın sonlarına doğru Horasan'da ortaya çıkmıştır. İslam'ın orta ve batı topraklarında, fetvaları özellikle etkili olan fakihlere verilen gayriresmi bir unvandı, doğuda ise hükümdarlar tarafından çeşitli resmi roller oynayan ancak genellikle müftü olmayan ulemaya verilmeye başlandı. Bazen, İbn Teymiyye örneğinde olduğu gibi, unvanın kullanımı tartışmalara konu olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nda, erken modern dönemden itibaren bu unvan, devlet tarafından atanan ulema hiyerarşisini denetleyen baş müftüyü belirtmek için kullanılmaya başlandı. Osmanlı Şeyhülislamı (Fransızca yazılışı: cheikh-ul-islam) sultana dini konularda danışmanlık yapmak, hükümet politikalarını meşrulaştırmak ve kadıları atamak gibi bir dizi işlevi yerine getirmiştir. ⓘ

1924'te Halifeliğin kaldırılmasıyla birlikte, zaten düşüşte olan Osmanlı resmi Şeyhülislamlık makamı da ortadan kalkmıştır. Modern zamanlarda başmüftülük görevi çeşitli şekillerde atanan veya seçilen büyük müftüler tarafından yürütülmektedir. ⓘ

Klasik kullanım

Şeyh kelimesiyle başlayan diğer onursal unvanlar gibi şeyhülislam terimi de klasik dönemde ulema ve mutasavvıflar için kullanılıyordu. İlk olarak Hicri 4. yüzyılda (Miladi 10. yüzyıl) Horasan'da ortaya çıkmıştır. Horasan'ın büyük şehirlerinde, herhangi bir zamanda ve yerde yalnızca bir kişi bu unvana sahip olduğu için daha özel çağrışımlara sahip olduğu görülmektedir. Horasan'da bu unvana sahip olanlar en etkili ulema arasındaydı, ancak fetva verdiklerine dair bir kanıt yoktur. ⓘ

İlhanlılar, Delhi Sultanlığı ve Timurlular döneminde bu unvan, genellikle hükümdar tarafından, çeşitli işlevleri yerine getiren ancak genellikle müftü olmayan yüksek rütbeli ulemaya verilmiştir. ⓘ

Keşmir Sultanlığı'nda ise Sultan Sikandar döneminde uygulanmıştır. MS 1393 yılında Keşmir'e gelen Seyyid Muhammed Hamadan'ın etkisi altında Şeyhü'l-İslam makamını kurdu. ⓘ

Suriye ve Mısır'da bu makam nüfuzlu hukukçulara verilirdi ve resmi bir rolden ziyade onursal bir rolü vardı. MS 700/1300'de İslam'ın orta ve batı topraklarında bu terim fetva vermekle ilişkilendirilmeye başlandı. ⓘ

İbn Teymiyye'ye bu unvan destekçileri tarafından verilmiş ancak muhalifleri bu kullanıma karşı çıkmıştır. Örneğin Hanefi âlim Alaeddin el-Buhari, İbn Teymiyye'ye "Şeyhü'l-islam" diyen herkesin küfre girdiğini belirten bir fetva yayınlamıştır. Ancak Şafii âlim İbn Hacer el-Askalani, İbn Teymiyye'nin Şeyhü'l İslam unvanını savunmuş ve kendi sözleriyle şöyle demiştir: "...Onun imam, şeyh, Takiyuddin İbn Teymiye olarak konumu güneşten daha parlaktır. Ve onun Şeyhul İslam unvanı, bugüne kadar kutsal sözlülerden hala sık sık duyuyoruz ve yarın da yaşamaya devam edecek..." şeklindeki sözleri öğrencisi el Sakhawi tarafından kaydedilmiştir. Hanbelî mezhebi âlimi ve İbn Teymiyye'nin takipçisi İbn Kayyim el-Cevziyye (kendisi de çağdaşı tarafından Şeyhul İslam unvanına layık görülmüştür) bu unvanın İbn Teymiyye için kullanılmasını savunmuştur. Bu ikisi, Şam'da yaşadıkları dönemde ve daha sonraki dönemlerde dört mezhebin (Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli) âlimlerinin çoğunluğunun görüşüne karşı çıkmalarıyla bilinirler. ⓘ

Selçuklu ve erken dönem Osmanlı Anadolu'sunda bu unvanın bir şeref unvanı mı yoksa yerel bir müftüyü mü temsil ettiği konusunda ihtilaf vardır. ⓘ

Osmanlı İmparatorluğu'nda

Osmanlı Sultanı ve Halife Abdülhamid döneminde Şeyhülislam Mehmet Cemaleddin Efendi ⓘ

Sünni İslam dünyasının büyük bölümünü 14. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar kontrol eden Osmanlı İmparatorluğu'nda Başmüftü'ye Şeyhülislam (Osmanlı Türkçesi: Şeyḫülislām) unvanı verilirdi. Osmanlılarda ulema arasında katı bir hiyerarşi vardı ve Şeyhülislam en yüksek rütbeye sahipti. Şeyhülislam, önemli şehirlerin kadıları arasından kraliyet beratıyla seçilirdi. Şeyhülislam yeni sultanları onaylama yetkisine sahipti. Ancak sultan onaylandıktan sonra Şeyhülislam'dan daha yüksek bir otoriteye sahip oluyordu. Şeyhülislam, toplum üzerinde otoritesi olan Kuran'ın yazılı yorumları olan fetvalar yayınlardı. Şeyhülislam, Şeriat'ın Kutsal Yasasını temsil ediyordu ve 16. yüzyılda önemi artarak gücünün artmasına neden oldu. Sultan Dördüncü Murad bu dönemde bir Sufi olan Zekeriyazade Yahya Efendi'yi Şeyhülislam olarak atamış ve bu durum şiddetli tepkilere yol açmıştır. Bu atamaya yapılan itiraz, Şeyhülislam'ın sahip olduğu gücün miktarını açıkça ortaya koyuyordu, çünkü insanlar onun yeni fetvalar yayınlayarak altında yaşadıkları gelenekleri ve normları değiştireceğinden endişe ediyorlardı. ⓘ

Şeyhülislamlık makamı 1924 yılında Osmanlı Halifeliği ile aynı zamanda kaldırılmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi 1920'de kurulduktan sonra Şeyhülislamlık makamı Şer'iyye ve Evkaf Vekaleti'ne bağlandı. 1924 yılında Şeyhülislamlık makamı Osmanlı Halifeliği ile aynı anda kaldırılmıştır. Makamın yerini Diyanet İşleri Başkanlığı aldı. Şeyhülislamlık makamının halefi olan Diyanet İşleri Başkanlığı, Sünni İslam konusunda Türkiye'deki en yetkili kurumdur. ⓘ

Onur ödülü alanlar

Aşağıdaki İslam alimlerine "Şeyhü'l-İslam" onursal unvanı verilmiştir:

• Ebu Bekir el-Sıddık (d. MS 573 civarı)
• Ömer İbn el-Hattab (d. MS 583 veya 584)
• Ebu Mansur el-Maturidi (d. Hicri 231)
• Al-Daraqutni (d. Hicri 306)
• El Beyhaki (d. 384 Hicri)
• Ebu İshak el-Şirazi (d. 393 Hicri)
• Ebu Talib el-Mekki (d. 386 Hicri)
• Khwaja Abdullah Ansari (d. 481 Hicri)
• El Cüveyni (d. 419 Hicri)
• Fahreddin Razi (d. 544 Hicri)
• İbn el-Cevzi (d. 509 veya 510 Hicri)
• Al-'Izz ibn 'Abd al-Salam (d. Hicri 577)
• İbn Dakik el-'İd (d. 625 Hicri)
• Al-Nawawi (d. 631 Hicri)
• İbn Teymiyye (v. 661 Hicri)
• Takiyüddin Sübki (d. 683 H.)
• Tacüddin Sübki (d. 727 Hicri)
• İbn Hacer el-Askalani (d. 773 Hicri)
• Zekeriyya el-Ensari (d. 823 Hicri)
• İbn Hacer el-Heytemi (d. 909 Hicri)
• Siracüddin el-Bulkini (d. 724 Hicri)
• Ahmed Zayni Dahlan (d. 1231 veya 1232 Hicri)
• Hussain Ahmed Madani (d. 1296 Hicri) ⓘ

Dış linkler

• T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı ⓘ