Mâlikîlik

Mâlikîlik veya Mâlikî mezhebi (Arapça: اَلْمَذْهَبُ الْمَالِكِي veya الْمَالِكِيَّة) bir İslâm dini fıkıh (İslâm hukuku) mezhebi. Adını kurucusu olan İmam Mâlik'ten alır. ⓘ

İmam Mâlik'in kendi usulüne göre şer'i delillerden çıkardığı hükümlere ve gösterdiği yola Mâlikî Mezhebi denir. Ehl-i Sünnet itikadında olan Müslümanlardan amellerini, yani ibadet ve işlerini bu mezhebin hükümlerine uyarak yapanlara Mâlikî denir. Mâlikî Mezhebi, hayatını Medîne-i Münevvere'de geçirmiş olan İmam Mâlik bin Enes'in görüşleri çerçevesinde ortaya çıkmış fıkhî bir yorumdur. Ehl-i Sünnet'e bağlı dört büyük fıkıh mezhebinden birisidir. Mâlikî Mezhebi İmam Mâlik'in içtihatlarına dayanır. Zaman içerisinde İmam-ı Mâlik'in talebeleri de onun rivayet ettikleri hadisleri ve görüşleri toplayarak benimsemiş ve sistemleşmiştir. Talebeleri de karşılaştıkları meselelerde onun metoduna uygun şekilde fetva verdiler. Böylece Mâlikî Mezhebi ortaya çıktı. ⓘ

Mâlikîlik Mezhebi Fas, Cezayir, Tunus, Sudan gibi bâzı Afrika ülkelerinde yayılarak varlığı günümüze kadar gelmiştir. Daha çok Berberilerin yaşadığı bölgelerde ve Afrika'da yaygındır. ⓘ

Maliki mezhebi, Sünni Müslümanların en büyük gruplarından biridir; taraftar sayısı bakımından Şafii mezhebiyle karşılaştırılabilir, ancak Hanefi mezhebinden daha küçüktür. Maliki doktrinine dayalı şeriat ağırlıklı olarak Kuzey Afrika (kuzey ve doğu Mısır hariç), Batı Afrika, Çad, Sudan, Kuveyt, Bahreyn, Katar, Dubai Emirliği (BAE) ve Suudi Arabistan'ın kuzeydoğu bölgelerinde bulunur. ⓘ

Ortaçağ döneminde Maliki ekolü, İslami İspanya ve Sicilya Emirliği başta olmak üzere Avrupa'nın İslam egemenliği altındaki bölgelerinde de bulunmaktaydı. Maliki öğretisinin 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar önemli bir tarihi merkezi Tunus'taki Ukbe Camii'ndeydi. ⓘ

Tarih

Maliki ekolüne dayalı şeriat (deniz mavisi) Kuzey Afrika, Batı Afrika ve orta doğu Arap yarımadasının bazı bölgelerinde baskın Sünni ekolüdür. ⓘ

Malik ibn Enes'in kendisi de Medineli olmasına rağmen, ekolü Müslüman doğuda takipçileri için şiddetli bir rekabetle karşılaşmış, Şafii, Hanbeli ve Zahiri ekollerinin hepsi Malik'in ekolünden daha fazla başarı elde etmiştir. Ancak sonunda Abbasilerin resmi teveccühünü kazanan Hanefi ekolü oldu. ⓘ

İmam Malik (İmam Eş-Şafii'nin hocasıydı, o da İmam Ahmed ibn Hanbel'in hocasıydı), İmam Ebu Hanife gibi İmam Cafer es-Sadık'ın (İslam Nebisi Muhammed'in soyundan gelen ve 6. Şii İmamı) öğrencisiydi. Dolayısıyla Sünni Fıkhının dört büyük İmamının hepsi doğrudan ya da dolaylı olarak Cafer'e bağlıdır. ⓘ

Malikiler Afrika'da ve bir süreliğine İspanya ve Sicilya'da çok daha başarılı oldular. Emeviler ve onların kalıntıları döneminde Maliki ekolü devletin resmi hukuk kodu olarak desteklendi ve Maliki yargıçlar dini uygulamalar üzerinde serbestçe söz sahibi oldular; bunun karşılığında Malikilerden hükümetin iktidar hakkını desteklemeleri ve meşrulaştırmaları bekleniyordu. İspanya Endülüsü'ndeki bu hâkimiyet Emevilerden Muvahhidlere kadar devam etmiş, bölgedeki İslam hukukuna Malik ve öğrencilerinin görüşleri hâkim olmuştur. Sünnet ve Hadis ya da İslam'daki peygamberlik geleneği, Maliki hukukçuların her ikisine de şüpheyle bakması ve çok azının her ikisinde de bilgili olması nedeniyle daha az rol oynadı. Muvahhidler sonunda yerlerini ağırlıklı olarak Zahiri olan Muvahhidlere bıraktı ve bu noktada Malikiler zaman zaman hoş görülse de resmi olarak gözden düştü. Reconquista ile birlikte İber Yarımadası bütünüyle Müslümanların eline geçti. ⓘ

Endülüs sonunda kaybedilmiş olsa da Maliki mezhebi Kuzey ve Batı Afrika'daki hâkimiyetini bugüne kadar korumayı başarmıştır. Ayrıca bu okul geleneksel olarak Basra Körfezi'ndeki küçük Arap Devletlerinde (Bahreyn, Kuveyt ve Katar) tercih edilen okul olmuştur. Birleşik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan'ın çoğunluğu Hanbeli kanunlarını takip ederken, ülkenin Doğu Eyaleti yüzyıllardır Maliki'nin kalesi olarak bilinmektedir. ⓘ

Başlangıçta mistik uygulamalara düşman olan Malikiler, Sufi gelenekleri Kuzey ve Batı Afrika'da yaygınlaştıkça bu geleneklerle bir arada yaşamayı öğrenmişlerdir. Günümüzde pek çok Müslüman hem Maliki hukukuna hem de bir Sufi tarikatına bağlıdır. ⓘ

İlkeler

Maliki okulunun şeriat kaynakları hiyerarşik olarak aşağıdaki gibi önceliklendirilmiştir: Kur'an ve ardından güvenilir Hadisler (Muhammed'in sözleri, gelenekleri ve eylemleri); Eğer bu kaynaklar bir konuda muğlaksa, o zaman Amel (Medine halkının gelenek ve uygulamaları), ardından Sahabenin (Muhammed'in ashabı) icması, sonra Sahabeden bir kişinin görüşü, Kıyas (analoji), Istıslah (İslam'ın ve Müslümanların çıkarı ve refahı) ve son olarak Urf (hiyerarşik olarak daha yüksek Şeriat kaynaklarıyla çelişmiyorsa Müslüman dünyasındaki insanların örfü). ⓘ

Mâlikî ekolü temel olarak Malik ibn Enes'in eserinden, özellikle de Muvatta olarak da bilinen İmam Malik'in Muvatta'ından türetilmiştir. Muvatta, Sahih Hadislere dayanır, Malik ibn Enes'in şerhini içerir, ancak o kadar eksiksizdir ki Maliki ekolünde kendi başına sağlam bir hadis olarak kabul edilir. Mâlik, Medine halkının uygulamalarına ve bu uygulamaların rivayet edilen hadislerle uyumlu veya çelişkili olduğu yerlere yer vermiştir. Çünkü Mâlik, Medinelilerin (ilk üç neslin) uygulamalarını, sahih de olsa münferit hadislerden daha üstün bir "yaşayan" sünnet delili olarak görmüştür. Bununla birlikte Mâlik, kaynaklarına başvurduğunda onları doğrulama konusunda özellikle titiz davranmış ve nispeten küçük bir hadis koleksiyonu olan el-Muvattah (ya da Doğru Yol) adlı eserini kaleme almıştır. Sahabenin görüşünü kullanmada Maliki yaklaşımının örneği, Muvatta'da İmam Malik'in ceylan eti tüketme yasasıyla ilgili davaların hükmü üzerine kaydedilmiştir. Bu gelenek Zübeyr ibn el-Avvam'ın görüşünden alınmıştır. Malik ayrıca, kendi mezhebine uygun olarak çeşitli konularda hüküm verirken rehberlik etmesi için "yaşayan sünnet" (yaşayan gelenek) kaynağı olarak az Zübeyr'in günlük uygulamasını da dahil etmiştir. ⓘ

Kayravan Ulu Camii (Ukbe Camii veya Ukbe Camii olarak da adlandırılır) 9. yüzyıldan beri Maliki ekolünün en önemli merkezlerinden biri olma ününe sahiptir. Kayravan Ulu Camii Tunus'un Kayravan şehrinde yer almaktadır. ⓘ

İkinci kaynak olan el-Müdevvene, Mâlik'in uzun süredir öğrencisi olan İbn Kâsım ve onun müctehid öğrencisi Sahnun'un ortak çalışmasıdır. Müdevvene, İbn Kâsım'ın Mâlik'ten ders alırken tuttuğu notlardan ve İbn Kâsım'ın Mâlik'ten alıntılar yaptığı, not bulunmayan yerlerde ise Mâlik'ten öğrendiği ilkelere dayanarak kendi hukuki muhakemesini ortaya koyduğu, Sehnûn tarafından sorulan hukuki sorulara verdiği cevaplardan oluşur. Bu iki kitap, yani Muvatta ve Müdevvene, Mâlik'in diğer önde gelen öğrencilerinden alınan diğer temel kitaplarla birlikte, daha sonraki Mâlikî mezhebinin temelini oluşturacak olan Muhtasar Halîl'de yer bulacaktır. ⓘ

Maliki mezhebi Hanefi mezhebine en yakın mezheptir ve aralarındaki fark mahiyetten ziyade derece farkıdır. Bununla birlikte, Hanefi ekolünün aksine, Maliki ekolü kıyasa çok fazla ağırlık vermez, ancak Kur'an ve Sahih Hadislerin açık bir rehberlik sağlamadığı yerlerde istislah (kamu yararı) ilkelerini kullanarak hükümlerini pragmatizmden türetir. ⓘ

Diğer ekollerden önemli farklılıklar

Maliki ekolü, diğer Sünni hukuk ekollerinden en çok hükümlerin türetilmesinde kullandığı kaynaklar bakımından ayrılır. Tüm Sünni şeriat ekolleri gibi Maliki ekolü de birincil kaynak olarak Kur'an'ı, ardından da hadis olarak aktarılan Muhammed'in sözlerini, geleneklerini ve uygulamalarını kullanır. Mâlikî ekolünde söz konusu gelenek yalnızca hadislerde kaydedilenleri değil, aynı zamanda dört raşid halifenin -özellikle Ömer'in- hukuki hükümlerini de içerir. ⓘ

Malik bin Enes'in kendisi de Sünni hukukçuların çoğunluğuyla birlikte bağlayıcı icma ve kıyasî akıl yürütmeyi kabul etmiştir. İcma, yalnızca genel olarak Müslümanların ilk neslinden veya Medineli birinci, ikinci veya üçüncü nesillerden alınmışsa geçerli bir hukuk kaynağı olarak kabul edilirken, kıyas yalnızca diğer kaynaklarda bir cevap bulunamadığında son çare olarak geçerli kabul edilmiştir. ⓘ

Önemli Mâlikîler

• İbn Abdülhakem (ö. 829), Mısır'da Maliki ekolünü geliştiren Mısırlı alimlerden biri
• Asbagh ibn al-Faraj (ö. 840), Mısırlı bilgin
• Yahya el-Laithi (ö. 848), Endülüslü alim, Endülüs'te Maliki ekolünü tanıttı
• Sahnun (H. 160/776-77 - H. 240/854-55), Sünnî hukukçu ve Mâlikî hukukunun en önemli eserlerinden biri olan Müdevvene'nin yazarı
• Abdülmelik b. Habîb (H. 174/790-241/853), İmâm Mâlik'in doğrudan öğrencilerinin önde gelenlerindendir. İmâm Mâlik ve öğrencilerinin görüşlerini, Mâlikî hukukunun en önemli eserlerinden biri olan ve Endülüs ve Mağrib'de Mâlikî hukuku üzerine temel otorite kitap olan el-Vâdıhah'ta toplamıştır.
• İbn Ebi Zeyd (310/922-386/996), Tunuslu Sünnî hukukçu ve Mâlikî hukuku alanında standart bir eser olan Risâle'nin yazarı
• Yusuf ibn abd el-Berr (978-1071), Endülüslü âlim
• İbn Taşfin (1061-1106), Almoravid hanedanının önde gelen liderlerinden biri
• Kadı Eyyad (ö. 1149), Maliki fıkhında büyük bir imam ve kadı
• İbn Rüşd (Averroes) (1126-1198), filozof ve bilgin
• El-Kurtubi (1214-1273)
• Shihab al-Din al-Qarafi (1228-1285), Mısır'da yaşamış Faslı hukukçu ve yazar
• Halil ibn İshak el-Cündi (ö. yaklaşık 1365), Mısırlı hukukçu, Muhtasar'ın yazarı
• İbn Battuta (24 Şubat 1304 - 1377), kaşif
• İbn Haldûn (1332/AH 732-1406/AH 808), âlim, tarihçi ve Mukaddime'nin yazarı
• Ebu İshak el-Şatibi (ö. 1388), Endülüslü ünlü Maliki hukukçu
• Sidi Boushaki (ö. 1453), Cezayirli ünlü Maliki hukukçu
• Sidi Abd al-Rahman al-Tha'alibi (ö. 1479), Cezayirli ünlü Maliki hukukçu ⓘ

Çağdaş Malikiler

• Usman dan Fodio (1754-1817), Sokoto Halifeliğinin kurucusu
• El Hadj Umar Tall (1794-1864), Toucouleur İmparatorluğu'nun kurucusu
• Emir Abdülkadir (1808-1883), Cezayirli sufi ve siyasetçi, Fransız sömürge işgaline karşı mücadele veren dini ve askeri lider
• Ahmed el-Alevi (1869-1934), Cezayirli Sufi lider
• Ömer Muhtar (1862-1931), Libyalı direniş lideri
• Abdallah bin Bayyah (d. 1935), Kral Abdülaziz Üniversitesi'nde Moritanyalı İslami Hukuk Metodolojisi profesörü
• Muhammed İbn Abdülkerim el-Hattabi, Faslı direniş lideri
• Abu-Abdullah Adelabu
• Sherman Jackson
• Abdülkadir es-Sufi (1930-2021), İskoçyalı şeyh ve Murabitun Dünya Hareketi'nin kurucusu
• Hamza Yusuf (d. 1958), Amerikalı akademisyen ve Zaytuna Koleji'nin kurucularından
• Suhaib Webb
• Abdullahi Aliyu Sumaila
• Ahmed Saad Al-Azhari, İngiliz İslam alimi ve El-Ezher Üniversitesi mezunu. Saad, Maliki ekolünü benimsemeden önce bir Şafii idi
• Muhammed Tahir ibn Aşur (1879-1973) Tunuslu İslam Alimi ve Şeriat Hakimi ⓘ