Adigece

Adyghe ⓘ
Batı Çerkes
Адыгабзэ
Yerli	Adıge Krasnodar Krai
Etnik köken	Çerkesler
Ana dili İngilizce olanlar	300,000 (2015)
Dil ailesi	Kuzeybatı Kafkasyalı Çerkes Adyghe
Erken formlar	Proto-Kuzeybatı Kafkasyalı Proto-Çerkes
Lehçeler	Abdzakh Bzhedug Hatuqwai Mamkhegh Natukhaj Shapsug Temirgoy (Standart lehçe) Yegeruqwai Hakuchi Zhaney
Yazı sistemi	Kiril alfabesi Latince Arapça
Resmi statü
Resmi dil	Rusya Adıge
Tanınan azınlık içinde dil	İsrail Ürdün Suriye
Dil kodları
ISO 639-2	ady
ISO 639-3	ady
Glottolog	adyg1241
Adıge dilinin Adıgey, Rusya'daki dağılımı (2002)
Türkiye'de Adıgece veya Kabardeyce konuşan nüfusun toplam yüzdesi (1965)

Yinal Adigece konuşuyor. ⓘ

Adıgece (/ˈædɪɡeɪ/ veya /ˌɑːdɪˈɡeɪ/; Adıgece: Адыгабзэ, romanize edilmiştir: Adygabzə, [aːdɘɣaːbzɜ]), Batı Çerkesçesi (Adigece: кӀахыбзэ, romanize: khaxybzə) olarak da bilinir, Çerkeslerin batı alt grupları tarafından konuşulan bir Kuzeybatı Kafkas dilidir. Başta Rusya olmak üzere, Çerkes soykırımından sonra yerleştikleri Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail'de konuşulmaktadır. Kabardey (Doğu Çerkes) diliyle yakından ilişkilidir, ancak bazıları her ikisinin de üniter bir Çerkes dilinin lehçeleri olması lehine iki dil arasındaki ayrımı reddeder. ⓘ

Edebi dil Temirgoy lehçesine dayanmaktadır. Adıgece ve Rusça, Rusya Federasyonu'na bağlı Adıgey Cumhuriyeti'nin iki resmi dilidir. ⓘ

Rusya'da yaklaşık 128.000 Adıgece konuşan kişi vardır ve bunların neredeyse tamamı anadilini konuşmaktadır. Dünya genelinde ise yaklaşık 300.000 kişi Adıgece konuşmaktadır. Adıgece konuşan en büyük topluluk Türkiye'dedir ve Rus-Çerkes Savaşı'ndan (1763-1864) kalan diaspora tarafından konuşulmaktadır. Ayrıca Adıge dili Krasnodar Krayı'ndaki Çerkesogaylar tarafından da konuşulmaktadır. ⓘ

Adıgece Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesine aittir. Kabardeyce (Doğu Çerkesçesi olarak da bilinir) çok yakın bir akrabadır ve bazıları tarafından Adigece'nin bir lehçesi veya kapsayıcı bir Çerkes dili olarak kabul edilir. Ubıhça, Abhazca ve Abazaca Adigece ile biraz daha uzaktan akrabadır. ⓘ

Adigece (Adigece: Адыгабзэ, Adığabze), Adığece veya Batı Çerkesçesi (КӀах Адыгабзэ, K'ax Adığabze), Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesinin Çerkes dilleri kolunda yer alan bir dildir. Aynı koldaki Kabardeyce ile karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Kuzey Kafkasya’da yer alan eski Batı Çerkesya topraklarını kapsayan Adige Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayı bölgelerinde ve Çerkes Sürgün ve Soykırımı ile Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına zorla sürülen ve bugün Türkiye ve Ürdün gibi ülkelerde yaşayan Çerkesler tarafından konuşulur. Kiril alfabesiyle yazılan dil, geçmişte Arap ve Latin alfabeleriyle de yazılmıştır. ⓘ

II. Dünya Savaşı öncesi Şapsığ Ulusal Rayonunda kullanılan Şapsığ lehçesi savaş sonrası yazı dili olmaktan çıkarılsa da diaspora Çerkeslerinin çoğu tarafından konuşma dili olarak kullanılmaktadır. ⓘ

Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan Çerkesçe'nin zorluğunu ve "ilginç" seslerini "yüz kırk yedi lisanın hepsini gayet güzel yazdım ama bu Çerkes lisanı gibi saksağan sadalı lisanı yazamadım" diyerek açıklamıştır. ⓘ

Lehçeler

Batı Çerkes (Adıge) lehçeleri soy ağacı ⓘ

• Karadeniz kıyısı lehçeleri:
  • Şapsığ lehçesi (Adıgece: Шапсыгъабзэ)
    • Kuzey Şapsığları, Büyük Şapsığlar, Kuban Şapsığları (Шапсыгъэ шху) lehçesi
      • Kfar Kama lehçesi (Кфар Камэм ишапсыгъэбзэ)
    • Temirgoy-Shapsugs, Pseuşko aksanı (Кӏэмгуе-шапсыгъ)
    • Güney Şapsığları, Küçük Şapsığlar, Kıyı Şapsığları, Karadeniz Şapsığları (Шапсыгъэ-цӏыкӏу) lehçesi
    • Hakuchi lehçesi (ХьакӀуцубзэ, Къарацхаибзэ)
  • Natukhai lehçesi (Adıgece: Нэтӏхъуаджэбзэ)
  • Zhaney lehçesi
• Kuban Nehri lehçeleri:
  • Bzhedug lehçesi (Adıgece: Бжъэдыгъубзэ): Adıgey Cumhuriyeti'nde ve Türkiye'de Çanakkale ilinin Biga ilçesinde Çerkesler tarafından konuşulur
  • Temirgoy (Adıgece: КӀэмыгуябзэ, КӀэмгуибзэ): Adıgecenin edebi standardı. Adıgey Cumhuriyeti'ndeki Çerkesler tarafından da konuşulur
  • Abzah lehçesi (Adıgece: Aбдзэхабзэ): İsrail'in Rehaniya köyündeki Çerkesler ve Golan Tepeleri'nden Suriye'deki Çerkesler tarafından konuşulur
  • Mamkhegh lehçesi
  • Yegeruqay lehçesi
  • Hatuqwai lehçesi
  • Mequash lehçesi ⓘ

Fonoloji

Adıgecede çok sayıda ünsüz bulunur: çeşitli Adıge lehçelerinde 50 ila 60 arasında ünsüz vardır. Tüm lehçelerde düz ve labialize gırtlaksı duraklar arasında bir karşıtlık vardır. Çok sıra dışı ve muhtemelen Adigece'nin Abzah lehçesine özgü olan minimal kontrast, düz, labialize ve palatalize gırtlaksı duraklar arasındaki üç yönlü kontrasttır (Hausa'da da palatalize gırtlaksı durak ve Tlingit'te labialize gırtlaksı durak bulunur). Adıgecenin Karadeniz lehçesi çok nadir bir ses içerir: Adıgecenin diğer çeşitlerinde bulunan sessiz velar sürtünmeliye [x] karşılık gelen bir bidental sürtünmeli [h̪͆]. ⓘ

		Labial		Alveolar			Post-alveolar		Alveolo- damak	Retroflex	Velar		Uvular		Faringeal	Glottal ⓘ
		Ova	lab.	Ova	lab.	lat.	Ova	lab.			Ova	lab.	Ova	lab.		Ova	lab.
Burun		m		n
Plosive	sessiz	p		t							k1	kʷ	q	qʷ		ʔ	ʔʷ
	seslendirildi	b		d							ɡ1	ɡʷ
	EJEKTİF	pʼ	pʷʼ	tʼ	tʷʼ						kʼ	kʷʼ
Afrikat	sessiz			t͡s	t͡sʷ		t͡ʃ			t͡ʂ
	seslendirildi			d͡z	d͡zʷ		d͡ʒ
	EJEKTİF			t͡sʼ			t͡ʃʼ			t͡ʂʼ
Sürtünmeli	sessiz	f		s		ɬ	ʃ	ʃʷ	ɕ	ʂ	x		χ	χʷ	ħ
	seslendirildi	v1		z		ɮ	ʒ	ʒʷ	ʑ	ʐ	ɣ		ʁ	ʁʷ
	EJEKTİF					ɬʼ	ʃʼ	ʃʷʼ
Yaklaşık									j			w
Trill				r

1. Sadece ödünç sözcüklerde bulunan ünsüzler.
2. Not: Adıgece, lehçelerde görülen birçok ünsüze ve karmaşık bir ünsüz alofoni sistemine sahiptir. Bunlar hakkında daha fazla bilgi için Adıgece fonoloji sayfasına bakabilirsiniz. ⓘ

Geniş ünsüz envanterinin aksine, Adıgece dikey bir ünlü sisteminde sadece üç fonemik ünlüye sahiptir. ⓘ

	Merkezi ⓘ
Yakın-orta	ə
Açık-orta	ɐ
Açık	aː

		Çiftdudaksıl		Dişyuvasıl			Artdişyuvasıl		Dişyuvasıl- damaksıl	Üstdilsil	Artdamaksıl		Küçükdilsil		Yutaksıl	Gırtlaksıl ⓘ
		-	dud.	-	dud.	yan.	-	dud.			-	dud.	-	dud.		-	dud.
Genizsil		[m]		[n]
Patlamalı	ötümsüz	[p]		[t]							[k]1	[kʷ]	[q]	[qʷ]		[ʔ]	[ʔʷ]
	ötümlü	[b]		[d]							[ɡ]1	[ɡʷ]
	dışgırtlaksıl	[pʼ]	[pʷʼ]	[tʼ]	[tʷʼ]						[kʼ]	[kʷʼ]
Patlamalı sürtünmeli	ötümsüz			[t͡s]	[t͡sʷ]		[t͡ʃ]			[t͡ʂ]
	ötümlü			[d͡z]	[d͡zʷ]		[d͡ʒ]
	dışgırtlaksıl			[t͡sʼ]			[t͡ʃʼ]			[t͡ʂʼ]
Sürtünmeli	ötümsüz	[f]		[s]		[ɬ]	[ʃ]	[ʃʷ]	[ɕ]	[ʂ]	[x]		[χ]	[χʷ]	[ħ]
	ötümlü	[v]1		[z]		[ɮ]	[ʒ]	[ʒʷ]	[ʑ]	[ʐ]	[ɣ]		[ʁ]	[ʁʷ]
	dışgırtlaksıl					[ɬʼ]	[ʃʼ]	[ʃʷʼ]
Sürtünmesiz									[j]			[w]
Titrek				[r]

Dilbilgisi

Adigece, tüm Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi, temel bir etken-nesne-fiil tipolojisine sahiptir ve cümlenin ergatif yapısı ile karakterize edilir. ⓘ

Ortografi

Adıgece için resmi alfabe 1936'dan beri kullanılan Kiril alfabesidir. Bundan önce Arap alfabesi kullanılmaktaydı. Son yıllarda, tüm Adıge ve Kabardey lehçelerinin yanı sıra diğer Kuzey Kafkas dillerinin fonemlerini de içermeyi amaçlayan yeni bir Latin alfabesi geliştirilmiştir. ⓘ

Kiril alfabesi	Transliterasyon	IPA	Telaffuz	Örnekler ⓘ
А а	A a	[aː]		ачъэ (keçi), апчъы (sayıyorlar)
Б б	B b	[b]		баджэ (tilki), бэ (çok)
В в	V v	[v]
Г г	G g	[ɣ]		гыны (toz), чъыгы (ağaç)
Гу гу	Gu gu	[ɡʷ]		гу (kalp), гущыӀ (kelime)
Гъ гъ	Ġ ġ	[ʁ]		гъатхэ (bahar), гъэмаф (yaz)
Гъу гъу	Ġu ġu	[ʁʷ]		гъунэгъу (komşu), гъунджэ (ayna)
Д д	D d	[d]		дыджы (acı), дахэ (güzel)
Дж дж	Dž dž	[d͡ʒ]		джан (gömlek), лъэмыдж (köprü)
Дз дз	Dz dz	[d͡z]		дзыо (çanta), дзын (atmak)
Дзу дзу	Dzu dzu	[d͡zʷ]		хьандзу (rick), хьандзуачӀ (alt rick)
Е е	E e	[ɜj] [jɜ]		ешэн (yakalamak), еплъын (bakmak)
(Ё ё)	(Jo jo)	[jo]		ёлк (Noel ağacı)
Ж ж	Ž ž	[ʒ]		жэ (ağız), жакӀэ (sakal)
Жъ жъ	Ẑ ẑ	[ʐ]		жъы (eski), жъажъэ (yavaş)
Жъу жъу	Ẑu ẑu	[ʒʷ]		жъун (eritmek), жъуагъо (yıldız)
Жь жь	Ź ź	[ʑ]		жьыбгъэ (rüzgar), жьао (gölge)
З з	Z z	[z]		занкӀэ (düz), зандэ (dik)
И и	I i	[ɘj] [jɘ]		ихьан (girmek), икӏыпӏ (çıkmak)
Й й	J j	[j]		йод (iyot), бай (zengin)
К к	K k	[k]		кнопк (düğme), команд (takım, komut)
Ку ку	Ku ku	[kʷ]		кушъэ (beşik), ку (araba)
Къ къ	Q q	[q]		къалэ (şehir), къэкӀон (gelmek)
Къу къу	Qu qu	[qʷ]		къухьэ (gemi), къушъхьэ (dağ)
КӀ кӀ	Kh kh	[kʼ] [tʃʼ]		кӀымаф (kış), кӀыхьэ (uzun), кӀэ (kuyruk), шкӀэ (buzağı)
КӀу кӀу	Khu khu	[kʷʼ]		кӀон (yürümek), кӀуакӀэ (güçlü)
Л л	L l	[l]		лагъэ (boyalı), лы (et)
Лъ лъ	Tl tl	[ɬ]		лъэбэкъу (adım), лъащэ (topal)
ЛӀ лӀ	Lh lh	[ɬʼ]		лӀы (adam), лӀыгъэ (cesaret)
М м	M m	[m]		мазэ (ay), мэлы (koyun)
Н н	N n	[n]		нэ (göz), ны (anne)
О о	O o	[ɜw] [wɜ]		мощ (o), коны (bin), о (sen), осы (kar), ощхы (yağmur)
П п	P p	[p]		пэ (burun), сапэ (toz)
ПӀ пӀ	Ph ph	[pʼ]		пӀэ (yatak), пӀэшъхьагъ (yastık)
ПӀу пӀу	Phu phu	[pʷʼ]		пӀун (yükselmek; benimsemek), пӀур (öğrenci; çırak)
Р р	R r	[r]		рикӀэн (dökmek), риӀон (TRANS. söylemek)
С с	S s	[s]		сэ (ben, ben), сэшхо (kılıç)
Т т	T t	[t]		тэтэжъ (büyükbaba), тэ (biz, bize)
ТӀ тӀ	Th th	[tʼ]		тӀы (koç), ятӀэ (kir)
ТӀу тӀу	Thu thu	[tʷʼ]		тӀурыс (eski), тӀурытӀу (çift)
У у	U u	[ɘw] [wɘ]		ушхун (düzeltmek), убэн (sıkıştırmak; düzleştirmek)
Ф ф	F f	[f]		фыжьы (beyaz), фэен (istemek)
Х х	X x	[x]		хы (deniz; altı), хасэ (konsey)
Хъ хъ	Ẋ ẋ	[χ]		хъыен (hareket etmek), пхъэн (ekmek)
Хъу хъу	Ẋu ẋu	[χʷ]		хъун (gerçekleşmek), хъурай (daire)
Хь хь	Ḥ ḥ	[ħ]		хьэ (köpek), хьаку (fırın)
Ц ц	C c	[t͡s]		цагэ (kaburga), цы (vücut kılı)
Цу цу	Cu cu	[t͡sʷ]		цуакъэ (ayakkabı), цу (öküz)
ЦӀ цӀ	Ch ch	[t͡sʼ]		цӀынэ (ıslak), цӀыфы (kişi)
Ч ч	Č č	[t͡ʃ]		чэфы (neşeli), чэты (tavuk)
ЧӀ чӀ	Čh čh	[t͡ʂʼ]		чӀыпӀэ (alan), чӀыфэ (borç)
Чъ чъ	Ĉ ĉ	[t͡ʂ]		чъыгай (meşe), чъыӀэ (soğuk)
Ш ш	Š š	[ʃ]		шы (kardeş), шыблэ (gök gürültüsü)
Шъ шъ	Ŝ ŝ	[ʂ]		шъэ (yüz), шъабэ (yumuşak)
Шъу шъу	Ŝu ŝu	[ʃʷ]		шъугъуалэ (kıskanç), шъукъакӀу (PL. gelmek)
ШӀ шӀ	Šh šh	[ʃʼ]		шӀын (yapmak), шӀэныгъ (bilgi)
ШӀу шӀу	Šhu Šhu	[ʃʷʼ]		шӀуцӀэ (siyah), шӀуфэс (selamlar)
Щ щ	Ś ś	[ɕ]		щагу (bahçe), щатэ (ekşi krema)
(Ъ ъ)	-	-
Ы ы	Y y	[ɘ]		ыкӀи (ve ayrıca), зы (bir)
(Ь ь)	-	-
Э э	Ə ə	[ɜ]		Ӏэтаж (zemin), нэнэжъ (büyükanne)
Ю ю	Ju ju	[ju]		Юсыф (Yusuf), Юныс (Yunus)
Я я	Ja ja	[jaː]		яй (onların), ябгэ (kötü)
Ӏ	H h	[ʔ]		Ӏэ (el), кӀасэ (gibi)
Ӏу	Hw hw	[ʔʷ]		ӀукӀэн (buluşmak), Ӏусын (oturmaya yakın olmak), Ӏудан (iplik)

• On üç labialize ünsüz vardır; ancak bazı lehçelerde üç tane daha vardır: Кхъу [q͡χʷ], Ху [xʷ], Чъу [t͡ɕʷ]. ⓘ

А а [aː]	Б б [b]	В в [v]	Г г [ɡ/ɣ]	Гу гу [ɡʷ]	Гъ гъ [ʁ]	Гъу гъу [ʁʷ]	Д д [d] ⓘ
Дж дж [d͡ʒ]	Дз дз [d͡z]	Дзу дзу [d͡zʷ]	Е е [ja/aj/e]	Ё ё [jo]	Ж ж [ʒ]	Жъ жъ [ʐ]	Жъу жъу [ʒʷ]
Жь жь [ʑ]	З з [z]	И и [jə/i]	Й й [j]	К к [k]	Ку ку [kʷ]	Къ къ [q]	Къу къу [qʷ]
КI кI [t͡ʃʼ/kʼ]	КIу кIу [kʷ']	Л л [l]	Лъ лъ [ɬ]	ЛI лI [ɬʼ]	М м [m]	Н н [n]	О о [o]
П п [p]	ПI пI [pʼ]	ПIу пIу [pʷʼ]	Р р [r]	С с [s]	Т т [t]	ТI тI [t']	ТIу тIу [tʷ']
У у [w/u]	Ф ф [f]	Х х [x]	Ху ху [xʷ]	Хъ хъ [χ]	Хъу хъу [χʷ]	Хь хь [ħ]	Ц ц [t͡s]
Цу цу [t͡sʷ]	ЦI цI [t͡sʼ]	Ч ч [t͡ʃ]	ЧI чI [t͡ʃʼ]	Чъ чъ [t͡ʂ]	Ш ш [ʃ]	Шъ шъ [ʂ]	Шъу шъу [ʃʷ]
ШI ШI [ʃʼ]	ШIу шIу [ʃʷʼ]	Щ щ [ɕ]	Ъ ъ [ˠ]	Ы ы [ə]	Ь ь [ʲ]	Э э [a]	Ю ю [ju]
Я я [jaː]	I [ʔ]	Iу [ʔʷ]

Yazım kuralları

• ⟨ы⟩ [ə] harfi, ⟨у⟩ [w], ⟨й⟩ [j] veya labialize bir ünsüzden sonra yazılmaz. Örneğin: уынэ yerine унэ [wənɐ] "ev", йылъэс yerine илъэс [jəɬɐs] "yıl", шӏу yerine шӏу [ʃʷʼə] "kuyu", цумпэ yerine цумпэ [t͡sʷəmpɐ] "çilek".
• ⟨у⟩ harfinin bir kelimenin ilk harfi olması durumunda veya başka bir ünsüzle ilişkili olmadığında, [wə] ⟨уы⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin: уынэ yerine унэ, уырыс yerine урыс [wərəs] "Rusça", куу yerine куу [kʷəwə] "derin". Bir ünsüzle ilişkili olduğunda, bir sesli harf haline gelir ve [əw~u] ⟨ыу⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin: чэтыу yerine чэту [t͡ʃɐtəw] "kedi", бзыу yerine бзу [bzəw] "kuş", дыуней yerine дунай [dəwnaːj] "dünya".
• Labialize bir ünsüzün ardından ⟨э⟩ [ɐ] sesli harfinin gelmesi durumunda, ⟨у⟩ harfi yerine ⟨о⟩ vardır. Örneğin: гъуэгу yerine гъогу [ʁʷɐɡʷ] "yol", машӏуэ yerine машӏо [maːʃʷʼɐ] "ateş", шъуэ yerine шъо [ʃʷɐ] "sen (çoğ.)".
• Labialize bir ünsüzün ardından bir sesli harf ⟨а⟩ [aː] veya ⟨и⟩ [əj~i] gelmesi durumunda, labialize ünsüz harf tam olarak yazılır. Örneğin: цуакъэ [t͡sʷaːqɐ] "ayakkabılar", гуащэ [ɡʷaɕɐ] "prensler", шъуи [ʃʷəj] "senin" (çoğ.).
• ⟨о⟩ harfi bir kelimenin ilk harfi olduğunda veya başka bir ünsüzle ilişkili olmadığında, [wɐ] ⟨уэ⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin, уэ yerine о [wɐ] "sen", уэрэд yerine орэд [wɐrɐd] "şarkı", уэнтэгъу yerine онтэгъу [wɐntɐʁʷ] "ağır", зауэ yerine зао [zaːwɐ] "savaş", ныуэ yerine ныо [nəwɐ] "yaşlı kadın".
• ⟨е⟩ harfinin bir kelimenin ilk harfi olması durumunda veya başka bir ünsüzle ilişkili olmadığında, [jɐ] ⟨йэ⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin: йэӏо yerine еӏо [jɐʔʷɐ] "diyor", йэплъы yerine еплъы [jɐpɬə] "görüyor", мыйэ yerine мые [məjɐ] "elma", байэ yerine бае [baːjɐ] "zengin", шъэжъыйэ yerine шъэжъые [ʂɐʐəjɐ] "bıçak". Bir ünsüzle ilişkili olduğunda, sesli harf haline gelir ve [ɐj~e] ⟨эй⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin: дэйлэ yerine делэ [dɐjlɐ] "aptal", къэйдж yerine къедж [qɐjd͡ʒ] "oku", нэйпэ yerine непэ [nɐjpɐ] "bugün".
• ⟨и⟩ harfi bir kelimenin ilk harfi olduğunda veya başka bir ünsüzle ilişkili olmadığında, [jə] ⟨йы⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin: йылъэс yerine илъэс [jəɬɐs] "yıl", йыуын yerine иунэ [jəwənɐ] "evi", шӏойы yerine шӏои [ʃʷʼɐjə] "kirli", дэйы yerine дэи [dɐjə] "kötü". Bir ünsüzle ilişkili olduğunda, sesli harf haline gelir ve [əj~i] ⟨ый⟩ olarak telaffuz edilir. Örneğin: сыйӏ yerine сиӏ [səjʔ] "bende", уыйуынэ yerine уиунэ [wəjwənɐ] "senin evin", къыйны yerine къины [qəjnə] "sert". ⓘ

Sesli harfler

Sesli harfler ⟨ы⟩ [ə], ⟨э⟩ [ɐ] ve ⟨а⟩ [aː] olarak yazılır. Diğer harfler çift ünlüleri temsil eder: ⟨я⟩ [jaː], ⟨и⟩ [jə] veya [əj], ⟨о⟩ [wɐ] veya [ɐw], ⟨у⟩ [wə] veya [əw] ve ⟨е⟩ [jɐ] veya [ɐj] harflerini temsil eder. ⓘ

Diyalekt

Гь гь [ɡʲ]

Кь кь [kʲ]

Кхъ кхъ [qχ]

Кхъу кхъу [qχʷ]

СӀ сӀ [s']

ФӀ фӀ [f']

Чу чу [t͡ʃʷ]

ЩӀ щӀ [ɕ'] ⓘ

Diğer yazı sistemleri

Adigece resmi olarak Kiril alfabesi ve gayri resmi olarak Latin alfabesi ile yazılmasına rağmen, dil tarihsel olarak 1927'den önce Arap alfabesinin bir versiyonu ve daha sonra 1938'e kadar Sovyetler Birliği tarafından uygulanan Latin alfabesinin bir versiyonu ile yazılmıştır. ⓘ

• 

  1927'den önce kullanılan Adıge Arap alfabesi

• 

  1927'den 1938'e kadar kullanılan Adıge Latin alfabesi

• 

  1927'den 1938'e kadar kullanılan Adıge Latin alfabesi

• 

  Adıge Latin ve Adıge Kiril alfabeleri karşılaştırıldı

• 

  Adıge Latin alfabesi harfleri

• 

  Adıgece Arap alfabesi harfleri ⓘ

Edebi Adigece örnekleri

Yerel kelime dağarcığı

Kiril alfabesi	Transliterasyon	IPA	Çeviri ⓘ
сэ	sə	[sɐ]	I
пшъашъэ	pŝaŝə	[p͡ʂaːʂɐ]	Kız
тӀыс	thys	[tʼəs]	oturmak için
тэдж	tədž	[tɐd͡ʒ]	ayakta durmak
Тэу ущыт?	Təu uśyt?	[tɐw‿wəʃət]	Nasılsınız?
СышӀу.	Syšhu.	[səʃʷʼ]	Ben iyiyim.
шы	šy	[ʃə]	at
щы	śy	[ɕə]	üç
жъуагъо	ẑuaġo	[ʐʷaːʁʷɐ]	yıldız
тыгъэ	tyġə	[təʁɐ]	güneş
мазэ	mazə	[maːzɐ]	ay
цуакъэ	cuaqə	[t͡sʷaːqɐ]	Ayakkabı
шъукъеблагъ	ŝuqeblaġ	[ʂʷəqɐjblaːʁ]	Hoş geldiniz
лъэхъуамбэ	tləẋuambə	[ɬɐχʷaːmbɐ]	ayak parmağı
хьамлыу	ḥamlyu	[ħaːmləw]	solucan
кӀэнкӀэ	khənkhə	[kʼɐŋkʼɐ]	yumurta
хьампӀырашъу	ḥamphyraŝu	[ħaːmpʼəraːʂʷ]	KELEBEK
мэшӀоку	məšhoku	[mɐʃʼʷɐkʷ]	Tren
пхъэтӀэкӀу	pẋəthəkhu	[p͡χɐtʼɐkʼʷ]	sandalye
тхьалъыкӀо	tḥatlykho	[t͡ħaːɬəkʼʷɐ]	PEYGAMBER
къамзэгу	qamzəgu	[qaːmzɐɡʷ]	karınca
псычэт	psyčət	[p͡sət͡ʃɐt]	ördek

Adigece	Romanizasyon	Türkçe ⓘ
Сэ	Se	Ben
Пшъашъэ	Pş̂âş̂e	Kız
ТIыс	T'ıs	Otur
Тэдж	Tec	Kalk
Тэу ущыт?	Tew wuşıt?	Nasılsın?
СышIу	Sış'ü	İyiyim
Шы	Ṩı	At
Щы	Şı	Üç
Жъуагъо	Ĵüağo	Yıldız
Тыгъэ	Tığe	Güneş
Мазэ	Mâze	Ay
Цуакъэ	Çüâqe	Ayakkabı
Шъукъеблагъ	Ş̂üqéblağ	Hoş geldiniz
Лъэхъуамбэ	Ĺeĥuambe	Ayak parmağı
Хьамлыу	Hamlıw	Solcucan
КIэнкIэ	Ḉenḉe	Yumurta
ХьампIырашъу	Hamp'ıraş̂ü	Kelebek
МэшIоку	Meş'ouk	Tren
ПхъэтIэкIу	Pĥet'ek'u	Sandalye
ТхьалъыкIо	Thâĺık'o	Peygamber
Къамзэгу	Qamzeug	Karınca
Псычэт	Psıçet	Ördek

Ödünç kelimeler

Kiril alfabesi	Latince	Telaffuz	Çeviri	Köken ⓘ
республикэ	respublikə	[rʲespublʲikɐ]	CUMHURİYET	Rusça республика, Latince rēs pūblicus (kamusal kaygı)
компутер	BİLGİSAYAR	[komputʲer]	bilgisayar	Rusça компьютер, Latince com putāre'den (birlikte yerleşmek)
математикэ	matematikə	[maːtʲemaːtʲikɐ]	математика	Rusça математика, Eski Yunanca "μάθημα" máthēma (çalışma, bilgi)
спорт	spor	[spor]	spor	Rusça спорт, İngilizce sport sözcüğünden
быракъ	byraq	[bəraːq]	bayrak	Türkçe batrak (mızrak, sopa)
къартӀоф	qarthof	[qaːrtʼʷɐf]	PATATES	Rusça картофель, Almanca Kartoffel'den (patates)
томат	tomat	[tomaːt]	DOMATES	Rusça томат, İspanyolca tomate'den, Nahuan tomatl'dan
орэндж	veya əndž	[wɐrɐnd͡ʒ]	turuncu	Farsça نارنگ nârang veya نارنج nâranj
нэмаз	nəmaz	[nɐmaːz]	salah (İslami dua)	Farsça نماز namâz
къалэ	qalə	[qaːlɐ]	ŞEHİR	Akadca kalakku (kale)
дунай	dynaj	[dəwnaːj]	toprak	Arapça دنيا dunyā (dünya)

Adigece	Romanizasyon	Türkçe ⓘ
Республик	Réspublik	Cumhuriyet
Компутер	Kwomputér	Bilgisayar
математикэ	Mâtématike	Matematik
Спорт	Spwort	Spor
быракъ	Bıraq	Bayrak
КъартIоф	Qart'of	Patates
Томат	Tomat	Domates
Орэндж	Worenc	Portakal
Нэмаз	Nemaz	Namaz
Къалэ	Qâle	Şehir
Дунай	Dunay	Dünya

Çerkesya dışındaki Adıgeler

Adıgece, Çerkesya dışında Ürdün Adıgeleri için Ürdün'de bir okulda, başkent Amman'daki Prens Hamza İbn El-Hüseyin Ortaokulu'nda öğretilmektedir. Ürdünlü Adıgeler tarafından Ürdün Kralı Hüseyin'in desteğiyle kurulan bu okul, Çerkesya dışındaki Adıge toplulukları için açılan ilk okullardan biri. Yaklaşık 750 Ürdünlü Adıge öğrenciye sahip olan okulun en önemli hedeflerinden biri, yeni Adıge nesilleri arasında Adıgeceyi korumak ve aynı zamanda Adıgelerin geleneklerini vurgulamaktır. ⓘ

Adıgece, Irak'taki Çerkesler ve köylerindeki okullarda öğretildiği İsrail'deki Çerkesler tarafından konuşulmaktadır. Suriye Çerkeslerinin çoğunluğu Kabardeyce konuşsa da, Suriye'deki birçok Çerkes tarafından da konuşulmaktadır. ⓘ

Yayınlar

Adıgece yazılmış veya Adıgeceye çevrilmiş birçok kitap bulunmaktadır. İshak Maşbaş tarafından yapılmış bir Adıgece Kur'an çevirisi mevcuttur. Yeni Ahit ve Eski Ahit'in birçok kitabı Moskova'daki İncil Çeviri Enstitüsü tarafından Adıgece olarak yayımlanmıştır. ⓘ

UNESCO 2009 tehlike altındaki diller haritası

UNESCO'nun 2009 tarihli "UNESCO Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Haritası" başlıklı haritasına göre, Adıgece dilinin 2009 yılındaki durumu, tüm lehçeleriyle birlikte (Adıgece, Batı Çerkes kabileleri) ve (Kabardey-Çerkes, Doğu Çerkes kabileleri) savunmasız olarak sınıflandırılmıştır. ⓘ

Örnek metin

Adigece Yuhanna 1:1	Transliterasyon	İngilizce çeviri ⓘ
		Başlangıçta Söz vardı ve Söz Tanrı'yla birlikteydi ve Söz bir tanrıydı. Bu kişi başlangıçta Tanrı'yla birlikteydi. Her şey onun aracılığıyla var oldu ve onun dışında tek bir şey bile var olmadı. Onun aracılığıyla var olan şey yaşamdı ve yaşam insanların ışığıydı. Ve ışık karanlığın içinde parlıyor, ama karanlık onu alt edemedi.

Lehçeleri

Başlıca lehçeleri, Şapsığca (Шапсыгъбзэ), Bjeduğca (Бжъэдыгъубзэ), Abzehçe (Абдзахыбзэ), Ç'emguyca (КIэмгуйыбзэ), yok olma tehlikesindeki Hatukayca (Хьатыкъуайыбзэ) ve günümüzde yok olan Hakuçça (ХьакIуцубзэ) Natuhayca (Нэтыхъуаджыбзэ), Mahoşca (Мэхъошыбзэ), Yecerıkuayca (Еджэрыкъуайыбзэ) ve Mamhığca (Мамхыгъыбзэ). ⓘ

Bu lehçelerden Şapsığ ve Hak'uç Krasnodar krayındaki Soçi (Adigece:Шъачэ/Saçe) metropolitan alanı ile Tuapse rayonunda (ya da Karadeniz kıyısı Şapsığyası'nda); Abz'ex, Şapsığ, Bjeduğ ve K'emguy ise Adıgey Cumhuriyeti'nde, bu son beş lehçe ile birlikte diğer lehçelerin tamamı ise Diaspora ülkelerinde (Türkiye, Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan, İsrail, Libya, Tunus, Kıbrıs, Bulgaristan ve Sırbistan-Kosova, AB, İsviçre, ABD, Kanada ve Avustralya, vb) konuşulmaktadır. ⓘ

Adigece 1864'te Türkiye'ye yapılan göçten (deportasyon) önce 2.000.000 dolayında bir nüfus tarafından konuşuluyordu (1). Adigece, Diaspora'daki Çerkeslerin büyük çoğunluğu tarafından, başta Türkiye olmak üzere hâlen konuşulmaktadır. Edebiyat dili, önceleri Şapsığ lehçesi idi. Ancak Adıgey Cumhuriyeti'nde Şapsığ nüfusunun az olması (dört Şapsığ ve bir Natuhay köyü) nedeniyle K'emguy (КIэмгуй) esası benimsenmiş, 23 Eylül 1924'te kurulan Krasnodar krayına bağlı Şapsığ Ulusal Rayonu'nun 24 Mayıs 1945'te kaldırılması üzerine de, Şapsığcanın bir yazı dili olması durumu da sona ermiştir. ⓘ

Adigece bugün RF'ye bağlı Adıgey Cumhuriyeti'nde resmî dildir. Adigece Krasnodar krayı ile İsrail'in (4.100 Adige) Adige okullarının bazı sınıflarında ve Türkiye'nin orta öğrenim sınıflarında seçmeli bir ders olarak ilgili devletlerce okutulmaktadır. Adigece dersler cumhuriyetlerde, sınıfına göre değişmek üzere 1-10. sınıflarda iki ilâ dört ders saati tutarında, Krasnodar Kray'da ise 1-10. sınıflarda bir ilâ iki ders saati tutarında ve Türkiye okullarında İngilizce derslerinin Türkçe yardımıyla işlenmesi gibi, oralarda da Rusça yardımıyla okutulmaktadır, ancak Kabardeyce konuşulan Kabardino-Balkarya'nda Kabardeyce anadiline dönüş programı (bu arada Karaçay-Balkarca eğitim programı da) başlatılmıştır. Ancak Adigey'de bu tür bir anadiline dönüş programı, aydınlar tarafından istenmekle birlikte, yönetimce henüz benimsenmiş değildir. Ürdün'de de bir özel okulda, Adigece seçmeli bir ders olarak öğretilmektedir. Türkiye'de de yasak dil kapsamından çıkartıldıktan sonra, Çerkesçenin (Adigece), devlet denetiminde ve özel kurslar niteliğinde öğretilmesine, görünüşte bir yasal olanak sağlanmıştır (2004). 2002'de RF'deki toplam Adige sayısı, Şapsığlar dışında, 131.769 idi. 1864 öncesinde 700 bin olarak tahmin edilen Şapsığ nüfusu (2) ise, Kafkasya'da iyice azalmıştır (tahminen 12 bin; Adıgey Cumhuriyeti'ndeki Adige sayılan Şapsığlarla birlikte 20 bin dolayında). Türkiye'deki Adige asıllı insan sayısı, en çok Şapsığ, ardından Abadzeh, daha azı da Kabartay ve diğerleri olmak üzere 2.200.000'in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir (3). Ancak Türkiye'de konuşulan Abadzeh lehçesi ve öbür lehçeler büyük oranda Şapsığ lehçesi tarafından asimile edilmiş (yutulmuş) durumdadır. Bunda Şapsığ lehçesinin Osmanlı Devleti döneminde bir ibadet dili olarak seçilmiş olmasının ve Adigece mevlidin Şapsığ lehçesinde olmasının belirleyiciliği olmuştur. ⓘ

Adigecenin doğu kolu olan Kabardeyce (Qeberdeyıbze ya da Adığebze) ise, Kafkasya'da Adige nüfus çoğunluğunun konuştuğu dil olup, RF'ye bağlı Kabardino-Balkarya (üç resmî dilli) ve Karaçay-Çerkesya (beş resmî dilli) cumhuriyetlerindeki resmî dillerdendir. 2002'de RF'deki "asıl Kabardeyce" (519.958) ve Kabardeyce dilli "Çerkes" (60.517) sayısı, Adigey'dekiler dışında, toplam 580.475 idi. Ayrıca RF'deki Abazalar da (2002'de 37.942), Kabardeyceyi de konuşmaktadırlar. Türkiye'de "Geleneksel olarak konuşulan dil ve lehçelerde yayın" çerçevesinde ve "Çerkesçe" adı altında, haftada bir gün (Perşembe günü) Kabardeyce radyo (45 dakika, Radyo 1, saat 6:30) ve televizyon yayını (TRT-3; 30 dakika, sabah saat 07:30) verilmektedir. TRT'de değişimli olarak, bir hafta Adigece, bir hafta da Kabardeyce yayın yapılması planlanmış ise de, uygulanmamıştır. ⓘ

Ancak, birçok Adigece İnternet radyo-TV yayını vardır, bu kapsamda, İsrail'in Kfar-Kama beledsinde bulunan "Nafna" İnternet radyosu günde 24 saat Adigecenin Şapsığ (ya da Hak'uç) lehçesinde yayın yapmaktadır (Hak'uç lehçesi birçok yerde, birçok Adigece lehçesi ile birlikte, yerini daha baskın bir lehçe olan Şapsığ lehçesine bırakmıştır, Şapsığca, örneğin Sakarya ve Düzce gibi yerlerde ve Kabardeyce de Kayseri ve Sivas gibi yörelerde, diğer lehçeleri özümlemiş ya da etki altına almıştır). Diaspora'da daha başka, yeni yeni kurulan Adigece radyo ve TV İnternet yayınları da vardır. ⓘ

RF içindeki Adigelerin toplam sayısı, Şapsığlar dışında, 2002'de 712.244 idi. 1999'da RF yönetimince bir etnik topluluk olarak tanınmış olan Şapsığların sayısı, Krasnodar krayı verilerine göre 3.231'den başlatılıyorsa da pek inandırıcı değildir. Çünkü, şimdiki Kıyıboyu Şapsığ yöresinin (Soçi metropoliten alanı ve Tuapse rayonu) yarı Şapsığ nüfusunu içeren, eski Şapsığ Ulusal Rayonu'nda bile, Eylül 1942'de, yine Rus kaynaklarına göre 4.000 Şapsığ nüfus bulunuyordu (T. V. Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram, Ankara, 2007, s. 308). Tuapse rayonundaki Şapsığlarla birlikte sayı 8.000 dolayındaydı. Kıyıboyu Şapsığya yöresi (ХыIушъо Шапсыгъэ) Şapsığ nüfusunun, 60 yıl boyunca hiç artmayarak, üstelik 8.000'den, 2002'de 3.000'e düşmüş olması olayı, düşündürücü olması gerekecek bir durumdur. Şapsığ kaynaklarına göre ise sayı, en az 12.000'dir (4). ⓘ

Adigeceye en yakın dil, Çerkes dillerinin doğu kolu olan Kabardeyce ve daha sonra, şimdi ölü dil olan Ubıhçadır (5). Ubıh dilinden sonra, Abhaz dilinin yaşayan edebiyat dilleri olan "Abazaca" (Karaçay-Çerkesya'da resmî dil) ve "Abhazca" da (Abhazya'da resmî dil) Adigeceye en yakın sayılan dillerdir. ⓘ

Adigece, 1927 yılına değin Arap alfabesini, 1927-37 arası Latin harflerini kullanmış, 1937'den beri de Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır. Kabardeyce ise 1924'e değin Arap, ardından 1936'ya değin Latin alfabesini kullanmış, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmaktadır (6). Adigece, yazılı yaşama geçişten önce ondalık sayı sistemi yerine yirmilik bir sistemden yararlanmakta idi. ⓘ