Mitra

Sasani İmparatoru II. Ardeşir'in (ortada) taç giyme töreninde Mitra (sol) ve Ahura Mazda (sağ). Solda ayakta yazata Mitra elinde demetiyle merasimi takdis ediyor. Tâk-ı Bostan, İran. ⓘ

Mitra (Mitras ya da Mica [Mikail], Zentçe: Miθpa, Antik Farsçada Mica), Zerdüştlük dininde ahit, yemin, anlaşmadan sorumlu ilahi varlık. Sözleşmelere uyulmasını denetlemenin yanında her şeyi gören; gerçeğin, sığırların, hasadın ve suyun koruyucusu olduğuna inanılır. ⓘ

Mithra Zent dilinde bir sözcüktür. Mithra, İran dillerinde (Orta Farsça, Partça vs.) Mehr, Myhr şeklini almış, Farsçaya مهر Mehr, Peştucaya لمر Lmar, Vezîrî lehçesine ميېر Myer ve Ermeniceye Mihr/Mher şeklinde aktarılmıştır. ⓘ

M.Ö. 4. yüzyılda Roma Cumhuriyeti'nde yaygınlaşan Mitraizm, kaynağını Fars ya da Zerdüşt kaynaklarındaki Mitra'dan alır. ⓘ

Başı Frigya taçlı Mithras-Helios, Komagene kralı I. Antiochus ile. (Nemrut Dağı, MÖ 1 yüzyıl) ⓘ

Mitra'nın mi-it-ra- olarak bilinen ilk kaydı Van Gölü'nün güneyindeki Hurri kırallığı Mitannilerle Hititler arasında M.Ö. 1400 tarihli barış antlaşmasında, dört diğer Hint-Ârî geleneğinden tanrıyla birlikte şahit ve koruyucu olarak belirtilişidir. Daha sonra Vedaların en eski bölümlerinde gözükürken son hâlini Avesta'da alır. Güneş ve güneş ışığıyla tasviri dışında dostluk, doğruluk, arkadaşlık gibi kavramlarla da ilişkilendirilmiştir. Sanskritçede dost ve arkadaş olarak geçerken Avesta'ya sözleşme, anlaşma olarak geçer. ⓘ

Mitra (Proto-Hint-İranca: *mitrás), Rigvedik Mitrá ve Avestan Mithra'nın isimlerinin ve bazı özelliklerinin türediği bir Hint-İran ilahının adıdır. ⓘ

Bu iki eski figürün isimleri (ve bazen de bazı özellikleri) daha sonra başka figürler için de benimsenmiştir:

• Sanskritçe mitra'nın vrddhi- türevi bir formu Budist geleneğinde bir bodhisattva adı olan Maitreya'yı verir.
• Helenistik dönem Küçük Asya'sında, Avestan Mitra çeşitli yerel ve Yunan figürleriyle birleştirilerek Apollo-Helios-Mithras-Hermes-Stilbon'un farklı varyantları ortaya çıkmıştır.
• Avestaca Mithra ismi, Yunanca ve bazı Anadolulu ara isimler aracılığıyla, birinci yüzyıl Roma Mithras Gizemleri'nin ("Mithraizm" olarak da bilinir) ana figürü olan Latince Mithras'a da yol açmıştır.
• Orta İran dilinde Avestaca Mithras ismi (diğer Orta İran formlarının yanı sıra) Soğdca Miši, Orta Farsça ve Partça Mihr ve Baktrice Miuro'ya (/mihru/) dönüşmüştür. Avestan Mithra'nın yanı sıra, bu türev isimler de kullanılmıştır:
  • Greko-Baktrian Mithro, Miiro, Mioro ve Miuro;
  • Maniheistler tarafından kendi tanrılarından biri için kullanılmıştır.
• Ayrıca Maniheistler "ilk elçilerinin" adı olarak "Maitreya "yı da benimsemişlerdir. ⓘ

Mitoloji

Hem Vedik Mitra hem de Avestan Mithra, Hint-İran ortak ismi *mitra-'dan türemiştir ve genellikle "antlaşma, anlaşma, sözleşme, söz" anlamına gelecek şekilde yeniden yapılandırılmıştır. Bu anlam Avestanca miθra "antlaşma" sözcüğünde korunmuştur. Sanskritçe ve modern Hint-Aryan dillerinde mitra "arkadaş" anlamına gelir, bağ ve ittifakın yönlerinden biridir. ⓘ

Hint-İranca yeniden yapılandırma Christian Bartholomae'ye atfedilir ve daha sonra Proto-Hint-Avrupa kökü *mey- "değiş tokuş etmek "ten türetmeyi öneren A. Meillet (1907) tarafından geliştirilmiştir. ⓘ

Önerilen alternatif bir türetme ise *meh "ölçmek" olmuştur (Gray 1929). Pokorny (IEW 1959) Meillet'in *mei'sini "bağlamak" olarak geliştirmiştir. Kök *mei ile "alet eki" -tra- "neden olan ..." birleştirilmiştir. (man-tra-, "düşünmeye neden olan şey "de de bulunur), o zaman kelimenin tam anlamıyla "bağlayan şey" ve dolayısıyla "antlaşma, anlaşma, sözleşme, söz, yemin" vb. anlamına gelir. Pokorny'nin yorumu aynı zamanda Latince moenia "şehir duvarı, sur" ve zıt anlamlı bir biçimde Eski İngilizce (ge)maere "sınır, sınır direği" sözcüklerinde bulunan "sabitlemek, güçlendirmek" anlamlarını da desteklemektedir. ⓘ

Bununla birlikte Meillet ve Pokorny'nin "sözleşmesinin" karşıtları da olmuştur. Lentz (1964, 1970) bu kadar yüce bir ilah için soyut "sözleşme "yi kabul etmeyi reddetmiş ve daha dini olan "dindarlık "ı tercih etmiştir. Günümüz Sanskritçe mitra "arkadaş" ve Yeni Farsça mihr "sevgi" veya "dostluk" anlamına geldiğinden, Gonda (1972, 1973) "sözleşme" değil, "arkadaş, dostluk" şeklindeki Vedik bir anlam üzerinde ısrar etmiştir. ⓘ

Meillet'nin analizi ayrıca Hint-İran ortak ismi *mitra-'nın ışık veya güneşle bir ilgisi olduğunu öne süren "önceki yorumları düzeltti". H. Lommel, Genç Avesta'da (MÖ 6. yüzyıldan beri) böyle bir ilişkinin ima edildiğini öne sürdüğünde, bu da kesin olarak reddedildi. Bugün, "Miθra'nın Avesta'da güneşle yakından ilişkili olmasına rağmen, güneş olmadığı" ve "Vedik Mitra'nın da güneş olmadığı" kesindir. ⓘ

Eski Farsça Miθra ya da Miθra - her ikisi de sadece MÖ 4. yüzyılda Artaxerxes II ve III'ün bir avuç yazıtında görülür - "genellikle Avesta'dan bir ödünç alma [olduğu] kabul edilir," gerçek Eski Farsça biçimi *Miça olarak yeniden yapılandırılır. (Kent başlangıçta Sanskritçeyi önermiş ancak daha sonra fikrini değiştirmiştir). Orta İranca myhr (Partça, ayrıca yaşayan Ermenice kullanımda) ve mihr (Orta Farsça), Avestan Mithra'dan türemiştir. ⓘ

Greko-Romen Mitraizm kültünün odak tanrısı olan Yunanca/Latince "Mithras", vokatif Mithra'nın nominatif halidir. Orijinal Avestan "sözleşme" ya da "antlaşma" anlamının aksine (ve Sasani sonrası Orta Farsça metinlerde hala belirgindir), Greko-Romen Mithraistler muhtemelen bu ismin "arabulucu" anlamına geldiğini düşünmüşlerdir. Yunan tarihçi Plutarkhos'un 1. yüzyılda kaleme aldığı İsis ve Osiris (46.7) adlı düalist teoloji tartışmasında, Zerdüşt dinini özetlerken bu isme dair aşağıdaki açıklamayı sunar: Mithra, "iyi Horomazdes ile kötü Aremanius [...] arasında bir mezondur ("ortada") ve bu yüzden Pérsai Arabulucu'ya Mithra der". Zaehner bu yanlış etimolojiyi Mithra'nın (ve güneşin!) Zerdüştlüğün Zurvanizm olarak bilinen artık yok olmuş bir kolunda oynadığı role bağlamaktadır. ⓘ

Hint Mitra'sı

Vedik Mitra, Rigveda'nın 2. ilahisi, 1. Mandala'da anlatıldığı üzere rta'nın koruyucusu Varuna ile olan ilişkisi ile ayırt edilen Rigveda'nın önde gelen bir tanrısıdır. Varuna ile birlikte, daha sonraki Vedik metinlerde de bir grup güneş tanrısı olan Adityalar arasında sayılmıştır. Vedik Mitra dürüstlüğün, dostluğun, sözleşmelerin ve toplantıların koruyucu ilahıdır. ⓘ

Hint-Aryan Mitra'sının mi-it-ra- biçimindeki günümüze ulaşan ilk kaydı, Küçük Asya'da Van Gölü'nün güneydoğusundaki bölgede Hititler ile Hurrilerin Mitanni krallığı arasında MÖ 1400'lerde yapılan yazıtlı barış anlaşmasında yer almaktadır. Mitra burada diğer dört Hint tanrısıyla birlikte anlaşmanın tanıkları ve koruyucuları olarak görünür. ⓘ

İranlı Mithra

Batı İran'daki Taq-e Bostan'da bulunan 4. yüzyıla ait bir yatırım heykelinde Mithra (solda). ⓘ

Zerdüştlükte Mithra, ahura üçlüsünün bir üyesi, asha/arta, "hakikat" ya da "[doğru olanın]" koruyucularıdır. Mithra'nın standart lakabı "geniş otlakların" olup her yerde hazır ve nazır olduğunu ima eder. Mithra "doğruyu söyleyen, ... bin kulaklı, ... on bin gözlü, yüksek, tam bilgili, güçlü, uykusuz ve daima uyanıktır". (Yasht 10.7). Ahitlerin koruyucusu olarak Mithra aynı zamanda dostluk ve aşk gibi kişiler arası ilişkilerin tüm yönlerinin koruyucusu ve bekçisidir. ⓘ

Gerçeğin koruyucusu konumuyla bağlantılı olarak Mithra bir yargıçtır (ratu), sözlerini tutmayan ya da dürüst olmayan (artavan) bireylerin cennete kabul edilmemesini sağlar. Hint-İran geleneğinde de olduğu gibi, Mithra güneşle (güneşin tanrısallığı) ilişkilendirilir ama aslında ondan farklıdır. Mithra, bilginin hipostazı olan dişil yazata Aredvi Sura Anahita ile yakından ilişkilidir. ⓘ

Mithras-Helios, güneş ışınlı Frig başlığı içinde, MÖ 1. yüzyılda Kommagene'li I. Antiochus Theos ile birlikte. Günümüz Türkiye'sinin doğusundaki Nemrut Dağı'nda bulunmuştur. ⓘ

Kommagene'de Mithra

Kommagene'deki anıtlarda Mithra adında bir tanrıdan bahsedilmektedir. Arkeolog Maarten Vermaseren'e göre, MÖ 1. yüzyılda Kommagene'de bulunan kanıtlar "Mithras'a duyulan saygıyı" göstermektedir ancak "gizemlere" atıfta bulunmamaktadır. Kral I. Antiochus (M.Ö. 69-34) tarafından Nemrut Dağı'na diktirilen devasa heykelde Mithras sakalsız, Frig başlığı giymiş olarak gösterilmiş ve orijinalinde diğer tanrılar ve kralın kendisiyle birlikte bir tahtta oturtulmuştur. Tahtın arkasında, Apollon Mithras Helios'un adını genitif durumda (Ἀπόλλωνος Μίθρου Ἡλίου) içeren Yunanca bir yazıt vardır. Vermaseren ayrıca MÖ 3. yüzyılda bir Mithras kültünden bahsetmektedir. Fayum. R. D. Barnett, Mitanni Kralı Saussatar'ın MÖ 1450 civarına ait kraliyet mühründe taurokton bir Mithras tasviri olduğunu ileri sürmüştür. ⓘ

Budist Maitreya

Maitreya bazen bir tahtta oturmuş olarak temsil edilir ve hem Mahāyāna hem de Mahāyāna dışı Budizm'de saygı görür. Bazıları Maitreya'nın ilhamının eski İran tanrısı Mithra'dan gelmiş olabileceğini düşünmüştür. İki karakter arasındaki birincil karşılaştırma isimlerinin benzerliği gibi görünmektedir. Tiele'ye (1917) göre "Zerdüşt'ün Saoshyantlar ya da gelecek kurtarıcı-peygamberler doktrinini inceleyen hiç kimse onların gelecekteki Maitreya ile benzerliklerini görmezden gelemez." ⓘ

Paul Williams, Saoshyant gibi bazı Zerdüşt fikirlerinin Maitreya hakkındaki inançları etkilediğini iddia etmektedir, örneğin ilahi bir yardımcı beklentisi, pozitif doğruluğu tercih etme ihtiyacı, gelecekteki binyıl ve evrensel kurtuluş gibi. Olası itirazlar, bu özelliklerin Zerdüştlüğe özgü olmadığı ve Maitreya inancının karakteristik özellikleri olmadığı yönündedir. ⓘ

Bir tauroktoni sahnesinde Roma Mithrası'nın kabartması. ⓘ

Greko-Romen Mithras

Mithra ismi Yunanlılar ve Romalılar tarafından Mithraizm gizem dininin baş figürü olan Mithras olarak benimsenmiştir. İlk başta Yunanlılar tarafından Güneş Tanrısı Helios ile özdeşleştirilen senkretik Mithra-Helios, MÖ 2. yüzyılda muhtemelen Bergama'da Mithras figürüne dönüştürülmüştür. Bu yeni kült MÖ 1. yüzyıl civarında Roma'ya taşınmış ve Roma İmparatorluğu'nun dört bir yanına dağılmıştır. Roma ordusu arasında popüler olan Mithraizm, Hadrian Duvarı ve Germen Limes'ine kadar kuzeye yayılmıştır. ⓘ

Yayılımı

Mitra, tarihte Antik Ârîlere ait bir tanrı olarak çıktı. İran'da "Mithra", Batı dünyasına geçişte ise Mithras oldu. Batı'da aldığı -s takısı ile gizli bir mistik kült hâline dönüştü. İran ve Hindistan'daki etkinliği önce Anadolu'ya, sonra Mezopotamya ve Avrupa'ya sıçradı. Kültün yayılmasında gezgin rahip sınıfı olan magilerin etkisi oldu. Zerdüşt monoteizmi savunurken onu reddetmişti. Fakat magiler, Mitra tapınımını devam ettirdi. Mitra, Zerdüşt sonrasında daha güçlü bir şekilde kendisini gösterdi. Onu da Ahura Mazda'nın yarattığına inanıldı. İran'da kazandığı vasıfları Avesta Mithra Yeşt'te görülmektedir. ⓘ

Mitra, coğrafî olarak yakın olunmasından ötürü Anadolu ve Mezopotamya'ya rahatça geçti. Zaten Ahura Mazda'nın dînî öğretilerini savunan magiler, onun kültünü çoktan bu coğrafyalara taşımıştı. Mitra, Mezopotamya'da ilk olarak Babil'e uğradı. Burada güneş tanrısı Şamaş'la senkretize oldu. Kaldanilerle de astrolojik bir vasfa kavuştu. Anahita ile de senkretize olmuştu. ⓘ

Anadolu'ya gelen magiler, yerel dinlerin buradaki pasif görüntüsünden yararlanarak Mithra Kültü'nü yaydı. Kapadokya ve Pontus'ta etkin oldular. Karşılarına çıkan Kybele kültü Mitra ile senkretize hâle geldi. Roma'da ise askerler sayesinde yayılım buldu. Çünkü bu kült yiğitlik ve cesareti övüyordu. Zayıflayan ve yüksek aristokratlar arasında görülen yerel dinlerin halk nezdindeki durumu Mitra Kültü'nün işine yaradı. Güneş ile ilişkilendirilmesi, onun Roma'da Sol Invictus'la anılmasına sebep oldu. 25 Aralık, Mitra festivalleri olarak da kutlandı. Tridates ilk Mitracı kral olurken Commodus Mithara'yı kirletmişti. ⓘ

Tapınımı

Mitras Kültü'nde tapınak olarak mağaralar kullanılırdı. Bunlara mirtaeum denir ve herkese açık değildi: en fazla yüz kişi alırdı. Yedi erginlenme derecesi bu kült için de geçerliydi. Mağaralarda birkaç hikâye ve taurobolium tasvirleri dışında pek bir şey bulunmazdı. ⓘ