Aton
| Aten ⓘ | |
|---|---|
 Aten | |
| Hiyerogliflerde isim | <hiero>i-t:n:N5</hiero> jtn |
| Büyük kült merkezi | Amarna |
| Sembol | Güneş diski ve uzanan ışık ışınları |
| Üzerine bir serinin parçası ⓘ |
| Eski Mısır dini |
|---|
 |
Aten ayrıca Aton, Atonu veya Itn (Eski Mısırca: jtn, yeniden yapılandırılmış [ˈjaːtin]), On Sekizinci Hanedan firavunu Akhenaten tarafından eski Mısır'da kurulan dini sistem olan Atenizm'in odak noktasıydı. Aten, güneşin diskiydi ve aslen geleneksel eski Mısır dinindeki güneş tanrısı Ra'nın bir yönüydü. Ancak Akhenaten, hükümdarlığı sırasında onu resmi ibadetin tek odağı haline getirdi. "Aten'e Büyük İlahi" adlı şiirinde Akhenaten, Aten'i dünyanın yaratıcısı, hayat veren ve besleyen ruhu olarak över. Aten'in bir yaratılış efsanesi ya da ailesi yoktur ancak Ölüler Kitabı'nda adı geçmektedir. Aten tapınması başlangıçta Tutankamon tarafından ortadan kaldırılmış ve daha sonra Tutankamon'un eski askeri generali Horemheb tarafından ortadan kaldırılmıştır. ⓘ
Aten veya Aton veya Zentuk IV. Amenhotep veya sonradan aldığı adla Akhenaton (Aton'un hizmetkarı) tarafından ortaya çıkarılan bir Mısır tanrısıdır. Tıpkı günümüzde büyük kitlelere ulaşmış olan İbrahimi dinlerde olduğu gibi tek tanrı olarak kabul edilmiştir. Bu tanrının somut bir betimlemesi yoktu. Duvarlarla çevrili, üstü açık bir tapınakta tapınılırdı. Aton her ışının ucunda bir el olan bir Güneş olarak çizilirdi. ⓘ
Yeni Krallık (Mısır'ın on sekizinci hanedanı) öncesinde her kent ya da kasabanın bir tanrısı vardı. Teb başkent olunca Teb'in tanrısı olan Amon da baştanrı oldu, ancak diğer kent ve kasabaların tanrılarına tapılmaya devam edildi. Yine de Ra silinmedi ve yeni baştanrı, Amon-Ra olarak anıldı. Birçok ad gibi Amenhotep'in adı da Amon'a dayanıyordu, Amon hoşnuttur anlamına geliyordu. IV. Amenhotep, firavun olur olmaz Amon'un yerine Aton'u geçirdi. Diğer tanrılara olan inancı yasaklandı ve adlarını değiştirildi. Kendi adını da Akhenaton (Aton'un hizmetkarı) olarak değiştirdi. Başkenti de yeni kurduğu Güney yuvarlağının ufku anlamına gelen Akhetaton'a taşıdı. Günümüzde bu kent Tel-el-Amarna'dır. ⓘ
Tesis ettiği dinî inanç sistemi uzun soluklu bir inanış olmamıştır. Ölümünden (MÖ 1352) sonra yeniden etkinlik kazanan Amon rahiplerince IV. Amenhotep, "sapkın firavun" olarak ilan edilmiş ve bu inanış Tutankhamon tarafından ortadan kaldırılmıştır. Eski tanrılara yani Amon sistemine geri dönülmüştür. Ayrıca Akhenaton ve Aten hakkındaki tüm belgeler yakılmış Aten tapınakları yıkılmış ve Amarna şehri talan edilmiştir. Tutankhamon bu sistemi Amon inancına döndürmesi ayrıca Tutankhamon'un günümüzde ünlü ve çok tanınan bir firavun olmasında etkili sebeplerden biridir. ⓘ
Etimoloji ve kökeni
Aten kelimesi Eski Krallık'ta "disk" anlamına gelen ve düz ve dairesel herhangi bir şeye atıfta bulunan bir isim olarak karşımıza çıkar; güneş, Ra'nın ikamet ettiği düşünülen "günün diski" olarak adlandırılırdı. Benzer şekilde, "gümüş aten" terimi bazen ayı ifade etmek için kullanılmıştır. Aten'in yüksek kabartma ve alçak kabartma resimleri onu kavisli bir yüzeye sahip olarak göstermektedir, bu nedenle merhum bilim adamı Hugh Nibley disk yerine küre, küre veya küre şeklinde bir çevirinin daha doğru olacağı konusunda ısrar etmiştir. ⓘ
Güneş diski Aten'e bir tanrı olarak bilinen ilk atıf 12. Hanedanlık dönemine ait Sinuhe'nin Öyküsü'nde yer alır; burada ölen kral bir tanrı olarak göklere yükselir ve güneş diski ile birleşir, ilahi beden yaratıcısı ile birleşir. ⓘ
Din
_to_the_figure._Reign_of_Akhenaten._From_Amarna,_Egypt._The_Petrie_Museum_of_Egyptian_Archaeology,_London.jpg)
Güneş tanrısı Aten'e, Ra'ya çok benzeyen şahin başlı bir adam olarak tasvir edildiği Amenhotep III döneminde bir tanrı olarak yaygın bir şekilde tapılmıştır. Amenhotep III'ün halefi Amenhotep IV döneminde Aten, Mısır devlet dininin merkezi tanrısı haline geldi ve Amenhotep IV, yeni yüce tanrıyla olan yakın bağını yansıtmak için adını Akhenaten olarak değiştirdi. Aten dininin ilkeleri Akhetaten'in kaya mezar duvarlarına kaydedilmiştir. Aten dininde (Atenizm) gece korkulacak bir zamandır. İşler en iyi güneş, yani Aten varken yapılır. Aten her canlıyla ilgilenir ve Suriyeliler için gökyüzünde bir Nil nehri (yağmur) yaratmıştır. Aten tüm ülkeleri ve insanları yarattı. Güneş diskinin ışınları sadece kraliyet ailesine hayat verir; diğer herkes Aten'e sadakat karşılığında Akhenaten ve Nefertiti'den hayat alır. Aten, Akhenaten aracılığıyla insanlarla ilgilenirken, Aten'in ellerinin kraliyet ailesine doğru uzanması ve onlara hem Aten hem de Akhenaten aracılığıyla insanlığa verilen yaşamı temsil eden ankhlar vermesiyle tasvir edilir. Akhenaten'in Aten'e İlahisi'nde, insanlığa ve Dünya'ya duyulan sevgi Aten'in tavırlarında tasvir edilmiştir:
Aten, yarattıklarını izlemek için yere yakın bir yerde eğilir; aynı amaçla gökyüzündeki yerini alır; yaratıkların hizmetinde kendini yorar; hepsi için parlar; onlara güneş verir ve yağmur gönderir. Doğmamış çocuğa ve civciv yavrusuna bakar; ve Akhenaten ilahi babasından, babası Aten'in mükemmellik durumuna ulaşabilmeleri için yaratıkları onun uğruna 'yükseltmesini' ister. ⓘ
Akhenaten kendisini bir tanrı olarak değil, Aten'in bir oğlu olarak temsil ederek, Horus'un vücut bulmuş hali olduğunu iddia eden firavunların önceki yöntemlerini değiştirmiştir. Bu da Atenizm'in "yaşayan Aten'in yanında başka hiçbir tanrının olmadığı, onun tek tanrı olduğu" tek tanrılı bir din olarak görülmesi gerektiği inancına katkıda bulunur. ⓘ
Aten'in konuştuğuna dair bilinen tek bir örnek vardır: "'Yaşayan Aten' dedi ki: Işınlarım aydınlatır..." ⓘ
Aten, Mısır mitolojisindeki güneş-tanrı fikrinin bir evrimidir; güç ve temsil kavramlarının çoğunu daha önceki tanrı Ra'dan almış, ancak Ra'nın temsil ettiği gücün üzerine inşa etmiştir. Aten evrende mutlak bir güç taşır, dünyaya hayat veren ışık gücünü temsil eder ve aynı zamanda Aten için ışığın gücünün ötesinde başka sorumluluklar geliştirmek üzere kavram ve tanrıça Ma'at ile birleşir. ⓘ
İkonografi
Aten, doğası gereği her yerdeydi ve soyuttu çünkü o dünyadaki güneş ışığı ve enerjiydi. Bu nedenle, diğer Mısır tanrılarının sahip olduğu fiziksel temsillere sahip değildi; güneş diski ve ışık ışınlarına ulaşarak temsil ediliyordu. Aten'in neden tam olarak temsil edilemediğinin açıklaması, Aten'in yaratılışın ötesinde olmasıydı. Bu nedenle, daha önce hayvan ve insan formlarını tasvir eden taşa oyulmuş tanrı sahneleri, şimdi Aten'i kraliyet figürüne doğru uzanan hayat veren ışınlarla yukarıda bir küre olarak gösteriyordu. Bu güç insan ya da hayvan formunu aşıyordu. ⓘ
Daha sonra ikonoklazma uygulandı ve Akhenaten tarafından yayınlanan bir fermanla Aten'in güneş diski tasvirleri bile yasaklandı. Ferman, Aten'in adının fonetik olarak yazılmasını şart koşuyordu. ⓘ
İbadet
_(Mus%C3%A9e_du_Caire)_(2076972086).jpg)
Aten'in kült merkezi yeni şehir Akhetaten'deydi; diğer bazı kült şehirleri arasında Teb ve Heliopolis de vardı. Aten kültünün ilkeleri Amarna'daki mezarların kaya duvarlarına kaydedilmiştir. Diğer eski Mısır tapınaklarından önemli ölçüde farklı olan Aten tapınakları, güneş ışınlarına izin vermek için açık çatılıydı. Kapılarda kırık lentolar ve yükseltilmiş eşikler vardı. Aten heykellerine izin verilmezdi; bunlar putperestlik olarak görülürdü. Ancak bunların yerine genellikle Akhenaten ve ailesinin Aten'e saygı gösterdikleri ve ondan ankh (yaşam nefesi) aldıkları işlevsel olarak eşdeğer temsiller konulurdu. Sunular (meyveler, çiçekler, kekler) sınırlı olduğu ve kahinlere ihtiyaç duyulmadığı için rahiplerin yapacak daha az işi vardı. ⓘ
Aten tapınmasında günlük arınma, yağlama ve ilahi imgenin giydirilmesi hizmetleri yerine getirilmezdi. Günde birkaç kez tütsü yakılırdı. Aten'e söylenen ilahilere arp müziği eşlik ederdi. Aten'in Akhetaten'deki törenleri, kraliyet asasının bir vuruşuyla Aten'e sunular verilmesini içeriyordu. Kraliyet ailesi festival günlerinde barque törenleri yerine bir savaş arabasına binerdi. Seçkin kadınların Akhetaten'deki güneş gölgeli tapınaklarda Aten'e ibadet ettikleri bilinmektedir. ⓘ
Mimari
Akhetaten şehrinin merkezinde iki tapınak bulunuyordu; bunlardan büyük olanı "şehrin kuzey ucunda yaklaşık 800 x 300 metrelik (2.600 ft x 1.000 ft) bir alanı kaplayan açık, çatısız bir yapıya" sahipti. Aten tapınakları, iç kısımdaki güneş ışığı miktarını en üst düzeye çıkarmak için çok az veya hiç çatıya sahip olmayan açık hava yapılarıydı ve bu da onları dönemin diğer Mısır tapınaklarına kıyasla benzersiz kılıyordu. Akhenaten, kraliçe ve prensesi Aten'in ışınlarını kucaklarken tasvir eden korkuluklar merdivenleri, rampaları ve sunakları çevreliyordu. Bu parçalar başlangıçta stel olarak tanımlanmış, ancak daha sonra her iki tarafta da sahnelerin varlığına dayanarak korkuluk olarak yeniden sınıflandırılmıştır. ⓘ
Kraliyet unvanları
Amarna Dönemi'nde Aten'e kraliyet imaları taşıyan, çift kartuş içine alınmış bir kraliyet unvanı verilmiştir. Bazıları bunu Akhenaten'in Aten'in vücut bulmuş hali olduğu ve Aten'e tapınmanın doğrudan Akhenaten'e tapınmak olduğu şeklinde yorumlamıştır; ancak diğerleri bunu Aten'in mevcut hüküm süren kraliyet üzerinde bile yüce hükümdar olduğunun bir göstergesi olarak almıştır. ⓘ
Bu unvanın iki biçimi vardı; ilkinde diğer tanrıların isimleri de yer alıyordu, daha sonraki ikinci biçim ise daha 'tekil'di ve sadece Aten'in kendisine atıfta bulunuyordu. İlk biçim, Aten olan Shu adında Ufukta sevinen Re-Horakhti idi. Daha sonraki şekli ise, iki ufkun hükümdarı olan ve Aten olan ışık adıyla Ufukta sevinen Re idi. ⓘ
Daha çok Ra-Horakhty (iki ufkun Horus'u olan Ra) olarak anılan Ra-Horus, her ikisi de çok erken dönemlerden itibaren kanıtlanmış olan diğer iki tanrının bir sentezidir. Amarna döneminde bu sentez, görünür tezahürü güneş diski Aten olan güneş tanrısının görünmez enerji kaynağı olarak görülüyordu. Dolayısıyla Ra-Horus-Aten, eski fikirlerin yavaş yavaş ortaya çıkan bir gelişimiydi. Bazılarına göre gerçek değişim, başta Amun-Ra olmak üzere tüm diğer tanrıların görünürde terk edilmesi, putperestliğin yasaklanması ve Akhenaten tarafından tartışmalı bir şekilde yarı-tanrıcılığın getirilmesiydi. Senkretizm, Re-Herakhty, Shu ve Aten'in yaratıcı tanrı olarak birleştirildiği Aten'e Büyük İlahi'de açıkça görülmektedir. Bazıları ise Akhenaten'i Aten monolatrisinin bir uygulayıcısı olarak görmektedir, zira Akhenaten diğer tanrıların varlığını aktif olarak inkâr etmemiş, sadece Aten'den başkasına tapınmaktan kaçınmıştır. Diğer akademisyenler bu dini henoteist olarak adlandırmaktadır. ⓘ
Akhenaten'den sonra
Akhenaten, hükümdarlığı sırasında Mısır'da bu dinin ana yayıcısı olarak Aten'in 'baş rahibi' hatta peygamberi olarak kabul edilirdi. Akhenaten'in ölümünden sonra oğlu Tutankhamun, Amun kültünü yeniden yürürlüğe koymuş ve Atenizm ile rekabet halindeki dinler üzerindeki yasak kaldırılmıştır. Bu geçişin noktası, Tutankhaten'in adının Tutankhamun olarak değiştirilmesinde görülebilir ve bu da Aten tapınmasının gözden düştüğünü gösterir. Aten kültü Mısır'da on yıl kadar daha varlığını sürdürmüş ve Akhenaten'in ölümünden sonra kültün tasfiyesi söz konusu olmamıştır. Tutankamon iktidara geldiğinde, onun dini hükümdarlığı hoşgörülü bir hükümdarlıktı, tek fark Aten'in artık tek tanrı olmamasıydı. Tutankamon, Akhenaten'in hükümdarlığı sırasında yıkılan tapınakları yeniden inşa etti ve eski tanrılar panteonunu yeniden kurdu. Aten'den önceki tanrılara bu dönüş, "Mısır'ın sıkıntılarının doğrudan tanrıları görmezden gelmesinden ve tanrıların da Mısır'ı terk etmesinden kaynaklandığı doktrinine dayanan bir hareketti". ⓘ
Aten'den türetilen isimler
- Akhenaten: "Aten'in etkin ruhu".
- Akhetaten: "Aten'in Ufku", Akhenaten'in başkenti. Arkeolojik alan Amarna olarak bilinir.
- Ankhesenpaaten: "Onun hayatı Aten'den".
- Beketaten: "Aten'in Hizmetçisi".
- Meritaten: "Aten'in sevgilisi".
- Meketaten: "Aten'e bak" veya "Aten tarafından korunan".
- Neferneferuaten: "Aten'in güzellikleri güzeldir".
- Paatenemheb: "Jübilede Aten".
- Tutankhaten: "Aten'in yaşayan görüntüsü". Tutankamon'un orijinal adı.
- Gümüş Aten: Ay. ⓘ
Galeri
Sazlıkları ve erken dönem Aten kartuşunu gösteren kireçtaşı sütun parçası. Akhenaten'in hükümdarlığı. Amarna, Mısır'dan. Petrie Mısır Arkeolojisi Müzesi, Londra
Akhenaten veya Nefertiti'nin başsız büstü. Kompozit kırmızı kuvarsit heykelin bir parçası. Kasıtlı hasar. Dört çift erken dönem Aten kartuşu. Akhenaten'in hükümdarlığı. Amarna, Mısır'dan. Petrie Mısır Arkeolojisi Müzesi, Londra
Erken dönem Aten kartuşlarını gösteren yazıtlı kireçtaşı parçası, "Yaşayan Ra Horakhty". Akhenaten'in saltanatı. Amarna, Mısır'dan. Petrie Mısır Arkeolojisi Müzesi, Londra
Aten'in üç geç dönem kartuşunun parçalarını gösteren bir stela parçası. Tanrının adının nadir bir ara formu vardır. Akhenaten'in saltanatı. Amarna, Mısır'dan. Petrie Mısır Arkeoloji Müzesi, Londra
Silisli kireçtaşından bir heykel parçası. Örtülü sağ omuz üzerinde geç dönem Aten kartuşları bulunmaktadır. Akhenaten'in hükümdarlığı. Amarna, Mısır'dan. Petrie Mısır Arkeoloji Müzesi, Londra
Duvar kabartması. Amarna, Mısır'dan tanrı Aten'in erken dönem kartuşları. Yeni Krallık, 18. Hanedanlık. Neues Müzesi
Akhenaten'in bir kartuşunu ve tanrı Aten'in 2 geç kartuşunu içeren bronz tabak. Amarna, Mısır'dan. 18. Hanedanlık. Neues Müzesi ⓘ
