Şeddâdîler

Şeddâdîler ⓘ
951–1199
Sermaye	Dvin, Janza, Ani
Ortak diller	Farsça (saray, şiir)
Din	Sünni İslam
Hükümet	Emirlik
Tarihsel dönem	Orta Çağ
- Kuruldu	951
- Muhammed ibn Şeddad Dwin'i fethetti	951
- Lashkari ibn Muhammed Gence'ye yerleşti	971
- Manuçihr ibn Şavur Ani'de Şeddadi emirliğini kurdu	c. 1072
- Kurulmamış	1199
Öncesinde Tarafından başarıldı Sallarid Hanedanlığı Bizans İmparatorluğu Selçuklu İmparatorluğu Gürcistan Krallığı

Şeddadiler, MS 951'den 1199'a kadar Ermenistan ve Arran'ın çeşitli bölgelerinde hüküm sürmüş Sünni Müslüman bir Kürt hanedanıydı. Dvin'de kurulmuşlardır. Ermenistan'da geçirdikleri uzun süre boyunca sık sık Ermenistan'ın Bagratuni kraliyet ailesiyle evlendiler. ⓘ

Dvin şehrinde hüküm sürmeye başladılar ve sonunda Barda ve Gence gibi diğer büyük şehirleri de yönettiler. Şeddadîlerin bir öğrenci soyuna, vassalları oldukları Selçuklulara hizmetlerinin bir ödülü olarak Ani ve Tiflis şehirleri verildi. Şeddadiler 1047'den 1057'ye kadar Bizans ordusuna karşı çeşitli savaşlara giriştiler. Kura ve Aras nehirleri arasındaki bölge bir Şeddadî hanedanı tarafından yönetilmiştir. ⓘ

Şeddadiler ⓘ

Şeddadiler (Arapça: شداديون Shaddādīyūn, Azerice: Şəddadilər, Kürtçe: Şeddadiyan), 951-1174 yılları arasında Ermenistan ve Arran'da hüküm sürmüş Kürt hanedanı. Kura ile Aras nehirleri arasında bulunmuştur. Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey bölgeye gelene kadar Kafkasyanın büyük bir bölümünü hakimiyet altına almayı başarmışlardır. Şeddadilerin biri Gence’de, diğeri de Ermenistan’ın antik şehri Dvin’de (Arapçada Dabil) olmak üzere iki başkenti vardı. Şeddadilerin Gence kolunun on yöneticisi oldu. Bu hanedanın hükümdarlığına M.S. 1075’te (H.S. 468) Selçuklu Sultanı Alparslan tarafından son verildi. Hanedanın başka bir kolu, yine Ermenistan’ın antik şehirlerinden biri olan Ani’de bir süre daha hüküm sürdü. Bu kolun yedi yöneticisi oldu ve bu yöneticiler M.S. 1072 ile 1199 arasında hüküm sürdüler. ⓘ

Önce Divin'de kurulmuş ve Divin dışında Berde, Gence gibi kentleri de hakimiyeti altına almıştır. Şeddadiler ordusu 1020'den itibaren Pakraduni Hanedanlığına ve Hazarlara karşı seferler düzenlemiş. Başlangıçta başarılar elde edebilmiş fakat 1030 yılında başarılı bir seferden geri dönerken Gürcü ve Ermeni kuvvetleriyle karşılaşmış ve ağır bir bozguna uğramış. 1047 ile 1057 yılları arasında Bizans ordusuna karşı savaşmıştır. Bundan sonraki senelerde Şeddadilerin bölgedeki etkisi giderek küçülmüş. 1067'ten itibaren Şeddadiler hanedanı Selçukluların işgaline uğramış ve 1174'e kadar Selçukluya bağımlı bir hanedan olarak devam etmiş. Selçuklulara yaptığı hizmetinden dolayı Ani ve Tiflis kentleri hediye edilmiştir. ⓘ

Şeddadiler'in yaptırdığı Ebul Manucehr Camii ⓘ

Şeddadiler imar ve kültür birçok eser bırakmışlardır. İslam medeniyetine şahitlik eden bu eserler hala varlıklarını muhafaza ediyorlar. Özellikle 18 yıl devletin başında kalan Ebu'l Eşver Şavur döneminde birçok önemli yapılar inşa edilmiştir. Şavur döneminde günümüze kalan en önemli eserler hala Gürcistan müzelerinde segilenen Gence kapılarıdır. Ayrıca Aras nehri üzerinde bulunan Xudafer Köprüsü yine Şeddadi'lerin inşa ettiği yapılar arasındadır. ⓘ

Tarih

Dvin ve Gence Şeddadileri

951 yılında Muhammed Dvin'e yerleşti. Müsafirid akınlarına karşı Dvin'i elinde tutamayınca Ermeni Krallığı Vaspurakan'a kaçtı. Oğlu I. Laşkari, 971'de Gence'yi alarak Arran'daki Musafirî nüfuzuna son verdi. Daha sonra Transkafkasya'da Şemkir'e kadar kuzeye ve Berde'ye (bugünkü Azerbaycan) kadar doğuya doğru genişledi. Kardeşi Marzuban'ın saltanatı da sadece birkaç yıl sürdü. ⓘ

Muhammed'in üçüncü oğlu I. Fadl, uzun süren hükümdarlığı sırasında topraklarını genişletti. Dvin'i 1022'de Ermeni Bagratlılardan aldı ve onlara karşı yaptığı seferler çeşitli derecelerde başarıyla sonuçlandı. Ayrıca 1030'da Arran'ın (bugünkü Azerbaycan) bir kısmını elinde tutarken Hazarlara akınlar düzenledi. Aynı yılın sonlarında, Gürcistan'daki başarılı bir seferden dönerken ordusu Gürcü ve Ermeni kuvvetleriyle karşılaştı ve kesin bir yenilgiye uğradı. I. Fadl'ın yenilgisinin ardından, Bizans İmparatorluğu'nun Ermeni prenslerine baskı yapması ve Selçuklu Türklerinin Dvin'e yeniden saldırmasının ardından Arran üzerinde nüfuz kazanmasıyla tüm bölge kaotik bir hal aldı. ⓘ

Ebu'l-Feth Musa 1031'de I. Fadl'ın yerine geçti ve 1034'te oğlu ve halefi II. Laşkari tarafından öldürülene kadar hüküm sürdü. Şair Katran Tebrizi, Gence'de kaldığı süre boyunca Ermeni ve Gürcü prenslere karşı kazandığı zaferlerden dolayı II. Laşkari II, Osmanlı tarihçisi Müneccim Başı tarafından sıkıntılı bir hükümdarlık dönemi olarak tanımlanan on beş yıl boyunca Arran'ı yönetti. 1049'da öldüğünde yerine Anuşirvan geçti, ancak henüz reşit değildi ve gerçek güç, naip olarak görev yapan kethüda (hacı) Ebu Mansur'daydı. ⓘ

Yeni rejime halk arasında geniş bir kesim tarafından hızla karşı çıkıldı. Münejjim Bashi, artık kayıp olan yerel bir kroniği özetleyerek, bunun nedeninin Ebu Mansur'un "Arran'a olan açgözlülüklerini dizginlemek" için birkaç sınır kalesini Kakheti, Gürcü ve Bizanslılara teslim etmeyi hemen kabul etmesi olduğunu bildirmektedir. Bu karar, Şamkor'daki tabakçıların reisi el-Heysem'in önderliğinde önde gelen adamların isyan etmesine neden oldu. Vladimir Minorsky'ye göre bu hareket, şehrin ileri gelenlerinin üst düzey bürokratik sınıfa karşı bir ayaklanmasını temsil ediyordu. O sırada Şamkor'da ikamet eden Ebu Mansur, el-Heysem'i tutuklamaya teşebbüs etti, ancak el-Heysem ve gılmanları (hizmetkârları) "hançerlerini çektiler" ve Anuşirvan'ın büyük amcası Dvin hükümdarı Ebu'l-Esvar Şavur'u desteklediklerini ilan ettiler. ⓘ

Ebu'l-Esvar Şamkor'u işgal etti, buradaki karışık durumu çözdü ve başkent Gence'de ikamet etmeye başladı. Saltanatı iki ay sonra aniden sona eren Anuşirvan'ın yanı sıra Ebu Mansur ve akrabalarını da tutukladı. Ebu'l-Esvar'ın uzun saltanatı (yaklaşık 1049-67) Şeddadîlerin zirvesi olacaktı. I. Tuğril Gence'ye gelip vassallığını talep ettiğinde son bağımsız Şeddadî emiriydi. ⓘ

Temmuz 1068'de Ebu'l-Esvar Şavur'un oğlu Fadl II, 33.000 adamıyla Gürcistan'ı işgal etti ve kırsalını harap etti. Gürcistan Kralı Bagrat IV onu mağlup etti ve Şeddadi birliklerini kaçmaya zorladı. Fadl, Kakheti'den geçerken yerel hükümdar Aghsartan tarafından esir alındı. Bagrat, İori Nehri üzerindeki birkaç kaleden vazgeçme pahasına Fadl'ı fidye karşılığı serbest bıraktı ve ondan Tiflis'in teslimini aldı; burada yerel bir emiri vassallık şartlarıyla yeniden göreve getirdi. ⓘ

Fadl'ın esareti sırasında ağabeyi Aşot sekiz ay boyunca (Ağustos 1068 - Nisan 1069) Arran'ı yönetti, hatta hem kendi adına hem de derebeyi Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın adına sikke bastırdı. Alp Arslan 1075 yılında son Şeddadî topraklarını da ilhak etti. Şeddadîlerin bir kolu, I. Melik-Şah'ın Fadl III'ü tahttan indirdiği 1175 yılına kadar Selçuklu İmparatorluğu'nun vasalları olarak Ani ve Tiflis'te hüküm sürmeye devam etti. ⓘ

1085 yılında Fadl III bir isyan başlattı ve Gence'yi ele geçirdi. Melik-Şah 1086'da bir sefer başlattı ve Fadl'ı tekrar iktidardan uzaklaştırdı. Manuçihr aracılığıyla Şeddâdîlerin bir yan kolu Ani'de hüküm sürmeye devam etti. ⓘ

Tarihçi Andrew Peacock, Şeddadîlerin "Kürt aşiretlerinden daha şanlı bir kökene sahip olmayı arzuladıklarını" belirtmektedir. Şeddadî ailesinin Manuçihr, Anuşirvan, Gudarz ve Ardaşir gibi bazı üyeleri İslam öncesi İran'ın (MS 224-651) Sasani şahlarının isimlerini taşıyordu ve hanedan da Sasanilerin soyundan geldiğini iddia ediyordu. "İslam öncesi İran geleneklerinin mirasçıları olarak kendilerini meşrulaştırmaya çalıştıkları" için İslam öncesi İran geçmişiyle bağlarını iddia etme fikri, Şeddadîlerin diğer birçok çağdaş hanedanla paylaştığı bir özellikti. İran etkilerine ek olarak, Şeddadî hanedanı arasında güçlü Ermeni etkileri de vardı ve bu durum aile üyelerinin Aşot gibi Ermeni isimleri taşımasından da anlaşılmaktadır. ⓘ

Ani Şeddâdîleri

1072 yılında Selçuklular Ani'yi Şeddadî emiri Manuçihr'e sattılar. Manuçihr Ani'nin surlarını onarttı ve genişletti. Şeddadiler, şehrin ezici çoğunluğu Ermeni ve Hıristiyan olan nüfusuna karşı genel olarak uzlaşmacı bir politika izlediler ve hatta Bagratlı soylularının bazı üyeleriyle evlendiler. ⓘ

Manuçihr'in oğlu ve halefi olan Ebu'l-Esvar, çağdaş Ermeni tarihçi Vardan Areveltsi tarafından Hıristiyanlara zulmetmek ve Ani'yi Kars emirine satmaya çalışmakla suçlanmıştır. Yönetimi, Ani'nin 1124 yılında savaşmadan teslim olduğu Gürcistan Kralı David IV tarafından sona erdirildi. Ebu'l-Esvar Şavur Gürcülerin esiri olarak günlerini tamamlarken, Ani, David IV tarafından generali Abuleti'ye verildi. Ebu'l-Esvar Şavur'un oğlu Fadl IV, 1125'te Ani'de Şeddadi hükümdarlığını devam ettirebilecekti. ⓘ

1130 yılında Gürcistan, Ahlat Sultanı Şah-Ermen Sökmen II (yaklaşık 1128-1183) tarafından saldırıya uğradı. Bu savaş Ani'nin Gürcülerin eline geçmesiyle başladı; I. Demetrius uzlaşmak zorunda kaldı ve Ani'yi vassallık ve Hıristiyan kiliselerinin dokunulmazlığı şartlarıyla Fadl IV'e bırakmak zorunda kaldı. Fadl egemenliğini Dvin ve Gence'ye kadar genişletti, ancak bu şehirleri korumayı başaramadı. Dvin'in 1030 civarında Türk emiri Kurti'nin eline geçmesinin ardından saray mensupları tarafından öldürüldü. Kardeşleri Mahmud ve Huşçikr, emirlik Fadl'ın yeğeni Fahreddin Şeddad tarafından ele geçirilene kadar kısa bir süre arka arkaya hüküm sürdüler. ⓘ

1139 yılında Demetrius, Arran'daki Gence şehrine baskın düzenledi. Mağlup ettiği şehrin demir kapısını Gürcistan'a getirerek Kutaisi'deki Gelati Manastırı'na bağışladı. Bu parlak zafere rağmen Demetrius Gence'yi sadece birkaç yıl elinde tutabildi. Buna karşılık olarak, Eldiguzlular'ın sultanı Gence'ye birkaç kez saldırdı ve 1143'te şehir, yönetmesi için kendi emirini atayan sultana tekrar bağlandı. ⓘ

Fahreddin Şeddad, Saltuk II'nin kızını istedi, ancak Saltuk onu reddetti. Bu durum Şeddad'ın Saltuk'a karşı derin bir nefret duymasına neden oldu. 1154 yılında bir komplo planladı ve I. Demetrius ile gizli bir ittifak kurdu. Bir Gürcü ordusu pusuda beklerken, Erzurum hükümdarı Saltukoğullarına haraç teklif etti ve ikincisinden kendisini vassal olarak kabul etmesini istedi. 1153-1154'te Emir Saltuk II Ani üzerine yürüdü, ancak Şeddad bunu Gürcistan Kralı olan efendisine bildirdi. Demetrius Ani'ye yürüdü, emiri yendi ve esir aldı. Komşu Müslüman yöneticilerin ricası üzerine Saltuk'un damatları tarafından ödenen 100.000 dinar fidye karşılığında serbest bırakıldı ve Saltuk Gürcülere karşı savaşmayacağına dair yemin ederek evine döndü. ⓘ

1156'da Ani'nin Hıristiyan nüfusu Emir Fahreddin Şeddad'a karşı ayaklandı ve şehri kardeşi V. Fadl'a teslim etti. Ancak Fadl da görünüşe göre Ani halkını tatmin edemedi ve şehir bu kez Gürcistan Kralı III. George'a teklif edildi, o da bu tekliften faydalanarak Ani'ye boyun eğdirdi ve 1161'de generali İvane Orbeli'yi buraya yönetici olarak atadı. Adarbadagan ve diğer bazı bölgelerin hükümdarı Şemseddin Eldiguz liderliğindeki bir Müslüman hükümdarlar koalisyonu, 1163 yılı başlarında Gürcistan'a karşı bir sefere girişti. Ona Şah-Ermeni Sökmen II, Maragha hükümdarı Ak-Sunkur ve diğerleri de katıldı. 50.000 kişilik bir orduyla Gürcistan üzerine yürüdüler. Gürcü ordusu yenilgiye uğratıldı. George'un barış yapmaktan başka seçeneği yoktu. ⓘ

Azerbaycan'ın yeniden dirilen atabeği Eldiguz, şehri vasallık şartlarıyla Şahanşah'a teslim etti. Şeddadiler şehri yaklaşık 10 yıl boyunca yönetti, ancak 1174'te Kral George, Şahanşah'ı esir aldı ve Ani'yi bir kez daha işgal etti. İvane Orbeli, şehrin valisi olarak atanmıştır. 1175 yılında Gürcistan'ın güney eyaletleri birleşik bir Müslüman ordusu tarafından tekrar istila edildi. Bu Ani için başka bir uzun mücadelenin başlangıcı oldu. Kronikler bu mücadelenin tutarlı bir resmini oluşturmaya izin vermez, ancak kasabanın ve bölgenin sık sık el değiştirdiğini varsayabiliriz. Gürcüler Ani'yi dört kez ele geçirdiler; 1124, 1161, 1174 ve 1199. İlk üç seferinde Şeddâdîler tarafından geri alınmıştır. 1199 yılında Gürcistan Kraliçesi Tamar Ani'yi ele geçirdi ve şehri Ermeni-Gürcü Mkhargrzeli ailesine verdi. ⓘ

Şeddadi hükümdarları

Dvin ve Gence'deki Emirler

• Muhammed bin Şeddad (951-954)
• Leşkeri bin Muhammed (971-978)
• Marzuban bin Muhammed (978-985)
• Fadl bin Muhammed (985-1031)
• Musa bin Fadl (1031-1034)
• II.Leşkeri bin Musa (1034-1049)
• Anişirvan bin Leşkeri (1049)
• Ebu'l Eşver Şavur I.bin Fadl (1049-1067)
• Fadl II.bin Şavur (1067-1073)
• Eşhot bin Şavur (1068-1069)
• III.Fadl bin Fadl (1073-1075) ⓘ

Ani'deki Emirler

Ani kalıntıları arasında 11. yüzyılda inşa edilmiş bir Şeddadi camisi olan Manuchihr Camii'nin kalıntıları ⓘ

• Manuchihr (1072-1118)
• Ebu'l-Esvar Şavur II (1118-24)
• Fadl IV (1125-?)
• Mahmud (?-1131)
• Huşçikr (1131-?)
• Fahreddin Şeddad (?-1155)
• V. Fadl (1155-61)
• Şahanşah (1164-74)
• Sultan ibn Mahmud (?-yaklaşık 1198/9) ⓘ

İlgili kitaplar

• Nevzat Keleş. Şeddadiler (951-1199) Ortaçağ’da Bir Kürt Hanedanı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2016. ISBN 6059241908 ⓘ