Bamya
| Bamya ⓘ | |
|---|---|
| |
| Hong Kong'da olgun ve gelişmekte olan meyveler (bakla) | |
| |
| Boyuna kesit | |
Bilimsel sınıflandırma 
| |
| Krallık: | Plantae |
| Klad: | Trakeofitler |
| Klad: | Angiospermler |
| Klad: | Eudicots |
| Klad: | Rosids |
| Sipariş: | Malvales |
| Aile: | Malvaceae |
| Cins: | Abelmoschus |
| Türler: | A. esculentus
|
| Binom adı | |
| Abelmoschus esculentus (L.) Moench
| |
| Eşanlamlılar | |
| |
Bamya veya Okro (ABD: /ˈoʊkrə/, İngiltere: /ˈɒkrə/), Abelmoschus esculentus, İngilizce konuşulan birçok ülkede kadın parmağı veya ochro olarak bilinir, ebegümecigiller familyasından çiçekli bir bitkidir. Yenilebilir yeşil tohum kabuklarına sahiptir. Bamyanın coğrafi kökeni tartışmalıdır; Batı Afrika, Etiyopya, Güneydoğu Asya ve Güney Asya kökenli olduğunu savunanlar vardır. Bitki dünya çapında tropikal, subtropikal ve sıcak ılıman bölgelerde yetiştirilir ve Güney Amerika Birleşik Devletleri mutfağının yanı sıra Orta Doğu mutfağı, Hint mutfağı, Brezilya mutfağı ve Sri Lanka mutfağının önemli bir parçasıdır. ⓘ
| Bamya ⓘ | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bamya yaprakları, çiçeği tomurcukları ve genç meyvecikler | |||||||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||||
|
Abelmoschus esculentus (L.) Moench, Methodus: 617 (1794). | |||||||||||||||||||
Bamya (Abelmoschus esculentus), ebegümecigiller (Malvaceae) familyasından ılık iklimlerde yetişen bir yıllık bitki türü. ⓘ
Etimoloji
Abelmoschus Yeni Latince Arapça أَبُو المِسْك (ʾabū l-misk, "misk babası"), esculentus ise Latince insan tüketimine uygun anlamına gelmektedir. ⓘ
Bamya (alternatif olarak; okro veya ochro) kelimesinin ilk kullanımı 1679 yılında Virginia Kolonisi'nde ortaya çıkmıştır ve Igbo dilindeki ọ́kụ̀rụ̀ kelimesinden türemiştir. Bamya sözcüğünün Amerikan dilinde ilk kez 1805 civarında Louisiana Creole dilinden türetilerek kullanıldığı kaydedilmiştir, ancak kökeni Umbundu dilindeki ochinggômbo ya da Kimbundu dilindeki ki-ngombo sözcüklerine dayanmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'nin çoğunda gumbo kelimesi genellikle yemeğe, bamyaya atıfta bulunmasına rağmen, Derin Güney'deki birçok yer, Amerika'daki Afrika diasporasında bulunan kelimenin diğer birçok varyantının yanı sıra bakla ve bitkiyi ifade etmek için kullanmış olabilir. ⓘ
Hint mutfağında bhindi olarak bilinir. ⓘ
Kökeni ve dağılımı
.JPG)
Bamya, ebeveynleri belirsiz bir allopolyploiddir. Bununla birlikte, önerilen ebeveynler arasında Abelmoschus ficulneus, A. tuberculatus ve bamyanın bildirilen bir "diploid" formu bulunmaktadır. Gerçekten yabani (doğallaştırılmışın aksine) popülasyonlar kesin olarak bilinmemektedir ve Batı Afrika çeşidi bir kültigen olarak tanımlanmıştır. ⓘ
Bamyanın coğrafi kökeni tartışmalıdır; Güneydoğu Asya, Güney Asya, Etiyopya ve Batı Afrika kökenli olduğunu savunanlar vardır. Mısırlılar ve 12. ve 13. yüzyıllardaki Mağribiler bitki için Arapça bir kelime olan bamya kelimesini kullanmışlardır, bu da bitkinin Mısır'a Arabistan'dan geldiğini düşündürmektedir, ancak daha önce muhtemelen Etiyopya'dan Arabistan'a götürülmüştür. Bitki güneybatı Asya'ya Sahra'nın kuzeyinden ya da Hindistan'dan değil de Kızıldeniz ya da Bab-el-Mendeb Boğazı üzerinden Arap Yarımadası'ndan girmiş olabilir. En eski Avrupalı kayıtlardan biri, 1216 yılında Mısır'ı ziyaret eden ve bitkinin, körpe baklalarını yemekle birlikte yiyen yerliler tarafından yetiştirildiğini anlatan bir İspanyol Mağribi'ne aittir. Bitki Arabistan'dan Akdeniz kıyılarına ve doğuya doğru yayılmıştır. ⓘ
Bitki, Brezilya'da varlığının kaydedildiği 1658 yılında Atlantik köle ticareti yapan gemiler tarafından Amerika kıtasına getirilmiştir. Ayrıca 1686 yılında Surinam'da da belgelenmiştir. Bamya, 18. yüzyılın başlarında Afrika'dan Kuzey Amerika'nın güneydoğusuna getirilmiş olabilir. 1748 yılına gelindiğinde Philadelphia'ya kadar kuzeyde yetiştiriliyordu. Thomas Jefferson, 1781'de Virginia'da iyice yerleşmiş olduğunu belirtmiştir. 1800'e kadar Güney Amerika Birleşik Devletleri'nde yaygındı ve farklı çeşitlerden ilk kez 1806'da bahsedildi. ⓘ
Afrika ve Asya'dan bütün dünyaya yayılmıştır. Köleler bamya tohumlarını kulaklarının arkasında saklayarak Afrika ve Asya'ya getirip ekmişlerdir. ⓘ
Botanik ve yetiştirme
_cross-section_-_20080613.png)
Çok yıllık bir türdür, genellikle ılıman iklimlerde yıllık olarak yetiştirilir ve genellikle yaklaşık 2 metre (6 ft 7 inç) boyunda büyür. Malvaceae familyasının bir üyesi olarak pamuk, kakao ve hibiskus gibi türlerle akrabadır. Yaprakları 10-20 santimetre (4-8 inç) uzunluğunda ve genişliğinde, 5-7 loblu avuç içi lobludur. Çiçekler 4-8 santimetre (1+5⁄8-3+1⁄8 inç) çapındadır, beş beyaz ila sarı taç yaprağı vardır, genellikle her taç yaprağının tabanında kırmızı veya mor bir nokta bulunur. Polenler küreseldir ve yaklaşık 188 mikron çapındadır. Meyve 18 santimetre (7 inç) uzunluğunda, beşgen kesitli ve çok sayıda tohum içeren bir kapsüldür. ⓘ
Abelmoschus esculentus, yuvarlak, beyaz tohumlar içeren lifli meyveleri veya baklaları için dünyanın tropikal ve sıcak ılıman bölgelerinde yetiştirilmektedir. Dünyadaki sıcağa ve kuraklığa en dayanıklı sebze türleri arasındadır ve ağır killi ve aralıklı nemli toprakları tolere eder, ancak don kabuklara zarar verebilir. Yetiştiricilikte tohumlar ekimden önce bir gece boyunca 1-2 santimetre (3⁄8-13⁄16 inç) derinliğe kadar ıslatılır. Çimlenme için en az 20 °C (68 °F) toprak sıcaklığını tercih eder, bu da altı gün (ıslatılmış tohumlar) ile üç hafta arasında gerçekleşir. Tropikal bir bitki olarak bol güneş ışığına ihtiyaç duyar ve pH değeri 5,8 ile 7 arasında, ideal olarak asidik olan toprakta yetiştirilmelidir. Fideler bol suya ihtiyaç duyar. Tohum kabukları hızla lifli ve odunsu hale gelir ve sebze olarak yenilebilir olması için olgunlaşmamışken, genellikle tozlaşmadan sonraki bir hafta içinde hasat edilmelidir. İlk hasat tipik olarak yaklaşık 2 aylık ekimden sonra hazır olacaktır ve yaklaşık 2-3 inç (51-76 mm) uzunluğunda olacaktır. ⓘ
Bamya bitkisini etkileyen en yaygın hastalık, genellikle yaprakların sararmasına ve solmasına neden olan verticillium solgunluğudur. Diğer hastalıklar arasında kuru tropikal bölgelerde külleme, yaprak lekeleri, sarı mozaik ve kök-nokta nematodları yer alır. A. esculentus'ta sarı mozaik virüsüne karşı direnç Abelmoschus manihot ile çaprazlama yoluyla aktarılmış ve Parbhani kranti adlı yeni bir çeşit ortaya çıkmıştır. ⓘ
Amerika Birleşik Devletleri'nde arzın büyük bir kısmı Florida'da, özellikle de güney Florida'daki Dade çevresinde yetiştirilmektedir. Ancak bamya eyalet genelinde bir dereceye kadar yetiştirilir ve bu nedenle burada yılın on ayı bamya bulunur. Verim dönüm başına 18,000 pounddan (20,000 kg/ha) az ile dönüm başına 30,000 pounddan (34,000 kg/ha) fazla arasında değişmektedir. Toptan satış fiyatları 18 $/bushel'e kadar çıkabilir ki bu da pound başına 0,60 $ (1,3 $/kg) demektir. Bölgesel IPM Merkezleri eyalette kullanılmak üzere entegre haşere yönetim planları sağlamaktadır. ⓘ
Gıda ve kullanım alanları
Bölmeler
Bitkinin kabukları müsilajlıdır, tohum kabukları pişirildiğinde karakteristik "yapışkan" veya balçık ortaya çıkar; müsilaj çözünebilir lif içerir. Bamyanın kirecini çözmenin olası bir yolu, müsilajı daha az yapışkan hale getirmek için domates gibi asidik bir gıda ile pişirmektir. Baklalar pişirilir, turşusu yapılır, çiğ yenir veya salatalara dahil edilir. Bamya, gelişmekte olan ülkelerde yetersiz beslenmeyi azaltmak ve gıda güvensizliğini hafifletmek için kullanılabilir. ⓘ
Mutfakta
Küba ve Porto Riko'da bu sebze quimbombó olarak adlandırılır ve Güney bamyasına çok benzeyen quimbombó guisado (haşlanmış bamya) gibi yemeklerde kullanılır. Ayrıca Dominik Cumhuriyeti'nde molondrón adı verilen geleneksel yemeklerde de kullanılır. Güney Asya'da bakla, tavukla pişirilmesinin yanı sıra birçok baharatlı sebze preparatında kullanılır. ⓘ
Beslenme
Çiğ bamyanın %90'ı su, %2'si protein, %7'si karbonhidrattır ve ihmal edilebilir düzeyde yağ içerir. 100 gramlık bir referans miktarında çiğ bamya zengin bir diyet lifi, C vitamini ve K vitamini kaynağıdır (Günlük Değerin %20'si veya daha fazlası, DV) ve orta düzeyde tiamin, folat ve magnezyum içerir (tablo). ⓘ
| Besin değeri 100 g (3,5 oz) başına | |
|---|---|
| Enerji | 138 kJ (33 kcal) |
Karbonhidratlar | 7.46 g |
| Şekerler | 1.48 g |
| Diyet lifi | 3.3 g |
Şişman | 0.19 g |
Protein | 1.9 g |
| Vitaminler | Miktar %DV† |
| A vitamini eşdeğeri. | 5% 36 μg |
| Tiamin (B1) | 17% 0.2 mg |
| Riboflavin (B2) | 5% 0.06 mg |
| Niasin (B3) | 7% 1 mg |
| Folat (B9) | 15% 60 μg |
| C Vitamini | 28% 23 mg |
| E Vitamini | 2% 0.27 mg |
| K Vitamini | 30% 31,3 μg |
| Mineraller | Miktar %DV† |
| Kalsiyum | 8% 82 mg |
| Demir | 5% 0,62 mg |
| Magnezyum | 16% 57 mg |
| Fosfor | 9% 61 mg |
| Potasyum | 6% 299 mg |
| Çinko | 6% 0.58 mg |
| Diğer bileşenler | Miktar |
| Su | 89.6 g |
| |
| †Yüzdeler, yetişkinler için ABD önerileri kullanılarak kabaca hesaplanmıştır. | |
Yapraklar ve tohumlar
Genç bamya yaprakları pancar veya karahindiba yeşilliklerine benzer şekilde pişirilebilir veya salatalarda kullanılabilir. Bamya tohumları kavrulup öğütülerek kafeinsiz kahve yerine kullanılabilir. Kahve ithalatı 1861'de Amerikan İç Savaşı nedeniyle kesintiye uğradığında Austin State Gazette, "Bir dönüm bamya, bir plantasyona Rio'dan ithal edilene her şekilde eşit kahve sağlayacak kadar tohum üretecektir." demiştir. ⓘ
Yeşilimsi sarı yenilebilir bamya yağı bamya tohumlarından preslenir; hoş bir tadı ve kokusu vardır ve oleik asit ve linoleik asit gibi doymamış yağlar bakımından yüksektir. Tohumun bazı çeşitlerinin yağ içeriği yaklaşık %40'tır. Hektar başına 794 kilogram (708 lb/acre) verim, bir denemede sadece ayçiçek yağının verimini aşmıştır. 1920 yılında yapılan bir çalışmada bir numunenin %15 yağ içerdiği bulunmuştur. ⓘ
Endüstriyel kullanımlar
Bitkinin gövdesinden elde edilen bast lifi, polimer kompozitlerin güçlendirilmesi gibi endüstriyel kullanımlara sahiptir. Bamya bitkisi tarafından üretilen müsilaj, flokülant özellikleri sayesinde atık sulardaki bulanıklığın giderilmesinde kullanılabilir. Kalın bir polisakkarit filmine benzer bir bileşime sahip olan bamya müsilajı, 2018 itibariyle biyolojik olarak parçalanabilir bir gıda ambalajı olarak geliştirilmektedir. 2009 yılında yapılan bir çalışma, bamya yağının biyoyakıt olarak kullanılmaya uygun olduğunu ortaya koymuştur. ⓘ
Galeri
Cotyledon
Kişniş ile sotelenmiş
Bamya, domatesli haşlanmış bamya
Bhindi bharta, bir güney Asya yemeği
Taze toplanmış, Doğu Oklahoma'da yetiştirilmiş
Derin yağda kızartılmış ⓘ
Morfolojik özellikleri
Sapı, ılık iklimlerde 70-90 cm, sıcak iklimlerde 1-2 metredir. Yaprakları el ayası şeklinde, kökleri oldukça derinde, meyvesi ince uzun piramit şeklinde tohumları yuvarlak, oval ve yeşil renktedir. ⓘ
Ekolojik özellikleri
Kuraklığa dayanabilen bamya bitkisi, dondan kötü bir şekilde etkilenir. ⓘ
Tüketimi
Bamya, yaş ve kuru olarak tüketilebilir. Tazeyken toplanmalı ve tüketilmelidir, çünkü olgunlaştıkça kartlaşır. Bamyanın kurutulması, çiçek açar açmaz toplanıp ipe dizilerek güneş altında bekletilmesi ile olur. Bamya, çok değişik mutfaklarda kendine yer bulur. Bunlar arasında Akdeniz ülkeleri, Hindistan, Japonya ve Amerika'nın güney eyaletleri sayılabilir. Bamyanın yapılış şekli de ülkeden ülkeye değişir. Türkiye'de ve genel olarak Akdeniz ülkelerinde sebze yemeği olarak ya da etli tüketilen bamya, Türkiye'de çok tercih edilmese de kızartılarak da tüketilmektedir. ⓘ
Türkiye'de yerel bamya çeşitleri
Türkiye'de özellikle, Ege ve Marmara bölgelerinde bamya yetiştiriciliği yoğunlaşmıştır. Ancak Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde de yaygınlık kazanmıştır. Bu durum da, zamanla iklimle uyum sağlayan yerel bamya çeşitlerinin oluşmasına neden olmuştur. ⓘ
- Amasya Bamyası: Amasya, Tokat ve İç Anadolu'da yaygın olarak yetiştirilen ve çiçek bamyası olarak da adlandırılan bu çeşit açık yeşil renkli ve küçük meyvelidir. ⓘ
Özellikle kurutmalık olarak değerlendirilir. Çok küçük toplanmasından dolayı da, çiçek bamyası adını almıştır. Çiçekler açılarak döllenme tamamlandıktan bir süre sonra hasat yapılır. Ortalama 1 cm büyüklüğündeki meyveler şekil olarak sultani bamyaya benzer ancak çok küçüktürler. Çiçek bamyası, genellikle kurutmalık olarak değerlendirilir. Türkiye'de yetiştirilen 21.000 ton bamyanın 2 bin tonluk yıllık üretimi Amasya'nın Taşova ilçesinde yapılmaktadır. Ancak, yetişme alanları Orta Anadolu'ya kadar uzanmaktadır. ⓘ
- Sultani Bamya: En yaygın yetiştirilen ve en ufak tiplere sahip olan bu gruptaki bamyalardır. Bu türler, özellikle Marmara ve Ege bölgelerimizde yaygın yetiştirilen koyu yeşil renkli düzgün ve beşgen köşeli meyvelere sahip önemli bir çeşidimizdir. Meyve eti yumuşak ve çok lezzetlidir. Sofralık bir çeşit olan sultani bamyada hasat gecikmesi ile selülozlaşma çok yavaş olur. Bu grupta yer alan Akyüz ve Kabaklı çeşitleri Marmara bölgesinde yaygın olarak yetiştirilmektedir. Taze tüketilmenin yanı sıra, gıda sanayi tarafından da işlenmektedir.
- Bornova Bamyası (Manikürlü bamya, kınalı bamya): Ege bölgesinde yetiştirilen Bornova bamyası sofralık ve konservelik bir çeşittir. Sümüksü yapı oluşturmaması nedeniyle konserve değeri yüksektir. Meyve sultani bamya kadar uzun değildir. Ucu hafif tombul ve sap bağlantı kısmı incedir. En belirgin özelliği ise sap bağlantı kısmının mor renk taşımasıdır. Beş köşeli meyve etli ve çok lezzetlidir.
- Balıkesir Bamyası (Tombul bamya): Balıkesir bamyası diğer yerli çeşitlerimizden altı köşeli ve etli meyve özelliği ile kolayca ayrılabilir. Çok kısa, şişkin, meyveli ve ucu küttür. Bu nedenle tombul bamya olarak adlandırılır. Taze tüketime uygunluğu kadar konserve içinde uygun olan bu çeşidin meyveleri etli, ancak çok çekirdeklidir. ⓘ