Çekçe
| Çek Cumhuriyeti ⓘ | |
|---|---|
| čeština, český jazyk | |
| Yerli | Çek Cumhuriyeti |
| Etnik köken | Çekler |
Ana dili İngilizce olanlar | 10,7 milyon (2015) |
Dil ailesi | Hint-Avrupa
|
Yazı sistemi |
|
| Resmi statü | |
Resmi dil |
|
Tanınan azınlık içinde dil | |
| Tarafından düzenlenmiştir | Çek Dili Enstitüsü (Çek Cumhuriyeti Bilimler Akademisi'nin |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | cs |
| ISO 639-2 | cze (B) ces (T) |
| ISO 639-3 | ces |
| Glottolog | czec1258 |
| Linguasphere | 53-AAA-da < 53-AAA-b...-d (çeşitleri: 53-AAA-daa - 53-AAA-dam) |
| IETF | cs |
Çek Cumhuriyeti
Avrupa Birliği
Çekçe (/tʃɛk/; Çekçe čeština [ˈtʃɛʃcɪna]), tarihsel olarak Bohemce (/boʊˈhiːmiən, bə-/; Latince lingua Bohemica), Latin alfabesiyle yazılan Çek-Slovak grubundan bir Batı Slav dilidir. 10 milyondan fazla kişi tarafından konuşulan bu dil, Çek Cumhuriyeti'nin resmi dilidir. Çekçe, Slovakça ile yüksek karşılıklı anlaşılabilirlik noktasına kadar ve daha az derecede Lehçe ile yakından ilişkilidir. Çekçe, zengin bir morfoloji sistemine ve nispeten esnek kelime düzenine sahip füzyonel bir dildir. Sözcük dağarcığı Latince ve Almancadan büyük ölçüde etkilenmiştir. ⓘ
Çek-Slovak grubu yüksek ortaçağ döneminde Batı Slavcası içinde gelişmiş ve Çek-Slovak lehçesi sürekliliği içinde Çekçe ve Slovakçanın standartlaşması erken modern dönemde ortaya çıkmıştır. 18. yüzyılın sonları ile 19. yüzyılın ortaları arasında modern yazılı standart Çek Ulusal Uyanışı bağlamında kodifiye edilmiştir. Ortak Çekçe olarak bilinen ana standart dışı çeşitlilik, Prag'ın yerel diline dayanmaktadır, ancak şimdi Çek Cumhuriyeti'nin çoğunda bir interdialekt olarak konuşulmaktadır. Ülkenin doğu kesiminde konuşulan Moravya lehçeleri de Çekçe olarak sınıflandırılır, ancak bazı doğu varyantları Slovakça'ya daha yakındır. ⓘ
Çekçe, on tek sesli, üç çift sesli ve 25 ünsüz ("sert", "nötr" ve "yumuşak" kategorilerine ayrılmıştır) içeren orta büyüklükte bir fonem envanterine sahiptir. Kelimeler karmaşık ünsüz kümeleri içerebilir veya tamamen ünlülerden yoksun olabilir. Çekçe'de, sadece birkaç başka dilde fonem olarak ortaya çıktığı bilinen ve ř grafemi ile temsil edilen yükseltilmiş bir alveolar tril vardır. ⓘ
Slovakça ve Çekçe birbirlerine çok benzerler ve Çekoslovakya'nın ikiye bölünmesinden önce sürekli etkileşim içinde olan iki taraf, birbirini rahatça anlayabilir. Yeni nesil, hızla değişen kelimeleri anlamakta zorluk çekebilir. Hızlı konuşulduğu ve karmaşık bir dil olduğu için, öğrenilmesi zor bir dil olarak kabul edilir. Dilin karmaşıklığı, çoğu Slav dilinde olduğu gibi farklı çekimlerin çokluğu ve genel olarak dilin serbestliği yüzündendir. Tüm dünya dillerine geçmiş olan en tanınan Çekçe sözcük robot'dur ⓘ
Sınıflandırma
Çekçe, Hint-Avrupa dil ailesinin Slav kolunun Batı Slav alt kolunun bir üyesidir. Bu dal Lehçe, Kaşubca, Yukarı ve Aşağı Sorbca ve Slovakça'yı içerir. Slovakça, Çekçe ile en yakın akraba dildir, onu Lehçe ve Silezyaca takip eder. ⓘ
Batı Slav dilleri Orta Avrupa'da konuşulur. Çekçe diğer Batı Slav dillerinden "sert" ve "yumuşak" ünsüzler arasındaki daha kısıtlı ayrımla ayrılır (bkz. aşağıdaki Fonoloji). ⓘ
Tarihçe
Ortaçağ/Eski Çek
"Eski Çekçe" terimi 16. yüzyıldan önceki döneme uygulanır, yüksek ortaçağın en eski kayıtları da "erken Eski Çekçe" olarak sınıflandırılır, ancak "Ortaçağ Çekçesi" terimi de kullanılır. Yazı dilinin işlevi başlangıçta Glagolitik dilinde yazılan Eski Slavca, daha sonra Latin harfleriyle yazılan Latince tarafından yerine getirilmiştir. ⓘ
7. yüzyıl civarında Slav yayılması Orta Avrupa'ya ulaşarak Frank İmparatorluğu'nun doğu sınırlarına yerleşti. Büyük Moravya'nın Batı Slav yönetimi 9. yüzyılda oluşmuştur. Bohemya'nın Hıristiyanlaştırılması 9. ve 10. yüzyıllarda gerçekleşmiştir. Batı Slavcası içindeki Çek-Slovak grubunun çeşitlenmesi, diğer şeylerin yanı sıra, sesli velar sürtünmeli ünsüzün (/ɣ/) kullanımı ve ilk hecede tutarlı vurgu ile işaretlenen bu dönemde başladı. ⓘ
Bohem (Çek) dili yazılı olarak ilk kez 12. ve 13. yüzyıllarda haşiyeler ve kısa notlarla kaydedilmiştir. Çekçe yazılmış edebi eserler 13. yüzyılın sonları ve 14. yüzyılın başlarında, idari belgeler ise 14. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkmıştır. İlk tam İncil çevirisi olan Leskovec-Dresden İncili de bu döneme aittir. Şiir ve yemek kitapları da dahil olmak üzere eski Çekçe metinler üniversiteler dışında da üretilmiştir. ⓘ
Edebi faaliyetler 15. yüzyılın başlarında Bohemya Reformu bağlamında yaygınlaşır. Jan Hus, Çek yazımının standartlaşmasına önemli katkıda bulunmuş, Çek halkı arasında (özellikle din alanında) yaygın okuryazarlığı savunmuş ve konuşma dilinden sonra yazılı Çekçeyi modellemek için ilk çabaları göstermiştir. ⓘ
Erken Modern Çekçe
Çekçe ve Slovakça arasında 15. yüzyıldan önce herhangi bir standartlaşma yoktu. 16. yüzyılda Çekçe ve Slovakça arasındaki ayrım belirginleşerek Slovakya'da Çekçe imla kullanan Lutherci Protestanlar ile Katolikler, özellikle de Slovak Cizvitler, Batı Slovak lehçelerine dayanan ayrı bir Slovakça imla kullanmaya başladı. ⓘ
Kralice İncil'in 1579 ve 1593 yılları arasında yayınlanması (İncil'in orijinal dillerden ilk tam Çekçe çevirisi), standart dil için bir model olarak kullanıldığından, sonraki yüzyıllarda Çek dilinin standartlaştırılması için çok önemli olmuştur. ⓘ
1615 yılında Bohemya diyeti Çekçeyi krallığın tek resmi dili olarak ilan etmeye çalışmıştır. 1620'de Habsburglar tarafından yenilgiye uğratılan Bohemya İsyanı'nın (ağırlıklı olarak Protestan aristokrasinin) ardından Protestan entelektüeller ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Bu göç, Otuz Yıl Savaşları'nın diğer sonuçlarıyla birlikte Çek dilinin daha fazla kullanılması üzerinde olumsuz bir etki yaratmıştır. 1627'de Çekçe ve Almanca Bohemya Krallığı'nın resmi dilleri haline geldi ve 18. yüzyılda Almanca Bohemya ve Moravya'da, özellikle üst sınıflar arasında baskın hale geldi. ⓘ
Modern Çekçe
Modern standart Çek dilinin kökeni 18. yüzyıldaki standartlaştırma çabalarına dayanmaktadır. O zamana kadar dil edebi bir gelenek geliştirmişti ve o zamandan beri çok az değişti; o döneme ait dergilerin modern standart Çekçeden önemli bir farkı yoktur ve çağdaş Çekler bunları çok az zorlukla anlayabilir. Çek dili, 18. yüzyıldan bir süre önce, Slovakçada varlığını sürdüren fonemik /l/ ve /ʎ/ arasındaki ayrımı terk etmiştir. ⓘ
Çek tarihçiler, 18. yüzyılın ortalarında ulusal uyanışın başlamasıyla birlikte, Karşı-Reform'a (Habsburgların Çekçe ve diğer Latin olmayan dilleri aşağılayan yeniden katolikleştirme çabaları) isyan ederek, halklarının 15. yüzyıldan 17. yüzyıla kadar olan başarılarını vurgulamaya başladılar. Çek filologlar on altıncı yüzyıl metinlerini inceleyerek dilin yüksek kültüre dönüşünü savundular. Bu dönem Çek Ulusal Uyanışı (ya da Rönesansı) olarak bilinir. ⓘ
Ulusal canlanma sırasında, 1809 yılında dilbilimci ve tarihçi Josef Dobrovský, Ausführliches Lehrgebäude der böhmischen Sprache (Bohemya Dilinin Kapsamlı Doktrini) başlıklı Almanca bir Eski Çekçe grameri yayınladı. Dobrovský kitabının betimleyici olmasını amaçlamıştı ve Çekçenin ana dil olarak geri dönme şansının gerçekçi olduğunu düşünmüyordu. Ancak Josef Jungmann ve diğer canlanmacılar Dobrovský'nin kitabını Çek dilinin yeniden canlanmasını savunmak için kullandılar. Bu dönemde yapılan değişiklikler arasında yazım reformu (özellikle eski j yerine í ve g yerine j), mastar fiillerin sonunda t (ti yerine) kullanılması ve isimlerin büyük harfle yazılmaması (Almanca'dan geç ödünç alınmıştı) yer alıyordu. Bu değişiklikler Çekçeyi Slovakçadan farklılaştırmıştır. Modern akademisyenler, muhafazakar canlanmacıların milliyetçilikle mi motive oldukları yoksa çağdaş konuşulan Çekçeyi resmi, yaygın kullanım için uygun bulmadıkları konusunda anlaşmazlığa düşmektedirler. ⓘ
Tarihsel kalıplara bağlılık daha sonra gevşetilmiş ve standart Çekçe, bazı özel isimlerin silinmeden bırakılması gibi Ortak Çekçe'den (yaygın, gayri resmi olarak kullanılan bir interdialektal çeşitlilik) bir dizi özellik benimsemiştir. Bu durum, dilin tüm çeşitleri arasında nispeten yüksek bir homojenlik seviyesiyle sonuçlanmıştır. ⓘ
Coğrafi dağılım
Çekçe, Çek Cumhuriyeti'nde yaşayan yaklaşık 10 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Ocak-Mart 2012 tarihleri arasında gerçekleştirilen bir Eurobarometer araştırması Çek vatandaşlarının yüzde 98'inin ana dilinin Çekçe olduğunu ortaya koymuştur ki bu oran Avrupa Birliği'nde (Yunanistan ve Macaristan'ın ardından) üçüncü en yüksek orandır. ⓘ
Çek Cumhuriyeti'nin (2004'ten beri Avrupa Birliği üyesi) resmi dili olan Çekçe, AB'nin resmi dillerinden biridir ve 2012 Eurobarometer araştırması Çekçe'nin Slovakya'da en sık kullanılan yabancı dil olduğunu ortaya koymuştur. Ekonomist Jonathan van Parys, 2012 Avrupa Diller Günü için Avrupa'daki dil bilgisine ilişkin veriler toplamıştır. Çekçe'nin en çok kullanıldığı beş ülke Çek Cumhuriyeti (yüzde 98,77), Slovakya (yüzde 24,86), Portekiz (yüzde 1,93), Polonya (yüzde 0,98) ve Almanya (yüzde 0,47) oldu. ⓘ
Slovakya'da Çekçe konuşanlar çoğunlukla şehirlerde yaşamaktadır. Slovakya'da tanınan bir azınlık dili olduğu için, sadece Çekçe konuşan Slovak vatandaşları, Çek Cumhuriyeti'nde Slovakça konuşanların yapabildiği ölçüde hükümetle kendi dillerinde iletişim kurabilirler. ⓘ
Birleşik Devletler
Çeklerin Avrupa'dan Amerika Birleşik Devletleri'ne göçü esas olarak 1848'den 1914'e kadar gerçekleşmiştir. Çekçe, ABD okullarında daha az yaygın olarak öğretilen bir dildir ve Çek miras merkezlerinde öğretilmektedir. Çek Amerikalıların büyük toplulukları Teksas, Nebraska ve Wisconsin eyaletlerinde yaşamaktadır. 2000 Amerika Birleşik Devletleri Nüfus Sayımı'nda Çekçe, Nebraska'nın Valley, Butler ve Saunders ilçeleri ile Kansas'ın Republic ilçesinde evde konuşulan en yaygın dil (İngilizce'nin yanı sıra) olarak rapor edilmiştir. İspanyolca (ülke çapında evde en yaygın olarak konuşulan İngilizce dışı dil) haricinde, Çekçe Nebraska, Kansas, Teksas, Kuzey Dakota ve Minnesota'daki bir düzineden fazla ilçede en yaygın ev diliydi. 2009 yılı itibariyle 70,500 Amerikalı Çekçe'yi ana dili olarak konuşmaktadır (ülke genelinde Türkçe'den sonra ve İsveççe'den önce 49. sırada). ⓘ
Fonoloji
Sesli harfler
Standart Çekçe on temel sesli fonem ve üç çift ünlü içerir. Ünlüler /a/, /ɛ/, /ɪ/, /o/ ve /u/ ve bunların uzun karşılıkları /aː/, /ɛː/, /iː/, /oː/ ve /uː/'dir. Çift ünlüler /ou̯/, /au̯/ ve /ɛu̯/'dir; son ikisi yalnızca auto "araba" ve euro "euro" gibi alıntı sözcüklerde bulunur. ⓘ
Çek yazımında sesli harfler aşağıdaki gibi yazılır:
- Kısa: a, e/ě, i/y, o, u
- Uzun: á, é, í/ý, ó, ú/ů
- Çift ünlüler: ou, au, eu ⓘ
⟨ě⟩ harfi önceki ünsüzün palatalize olduğunu gösterir (örn. něco /ɲɛt͡so/). Bir labialden sonra /jɛ/ (örneğin běs /bjɛs/); ancak ⟨mě⟩ /mɲɛ/ olarak telaffuz edilir, bkz. měkký (/mɲɛkiː/). ⓘ
Ünsüzler
Çekçe'nin ünsüz fonemleri ve Çek yazımındaki eşdeğer harfleri aşağıdaki gibidir:
| Labial | Alveolar | Post- alveolar |
Damak | Velar | Glottal ⓘ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Burun | m ⟨m⟩ | n ⟨n⟩ | ɲ ⟨ň⟩ | ||||
| Plosive | sessiz | p ⟨p⟩ | t ⟨t⟩ | c ⟨ť⟩ | k ⟨k⟩ | ||
| seslendirildi | b ⟨b⟩ | d ⟨d⟩ | ɟ ⟨ď⟩ | (ɡ) ⟨g⟩ | |||
| Afrikat | sessiz | t͡s ⟨c⟩ | t͡ʃ ⟨č⟩ | ||||
| seslendirildi | (d͡z) | (d͡ʒ) | |||||
| Sürtünmeli | sessiz | f ⟨f⟩ | s ⟨s⟩ | ʃ ⟨š⟩ | x ⟨ch⟩ | ||
| seslendirildi | v ⟨v⟩ | z ⟨z⟩ | ʒ ⟨ž⟩ | ɦ ⟨h⟩ | |||
| Trill | Ova | r ⟨r⟩ | |||||
| Sürtünmeli | r̝ ⟨ř⟩ | ||||||
| Yaklaşık | l ⟨l⟩ | j ⟨j⟩ | |||||
Çekçe ünsüzler "sert", "nötr" veya "yumuşak" olarak kategorize edilir:
- Sert: /d/, /ɡ/, /ɦ/, /k/, /n/, /r/, /t/, /x/
- Nötr: /b/, /f/, /l/, /m/, /p/, /s/, /v/, /z/
- Yumuşak: /c/, /ɟ/, /j/, /ɲ/, /r̝/, /ʃ/, /t͡s/, /t͡ʃ/, /ʒ/ ⓘ
Sert ünsüzlerden sonra yazıda i ya da í, yumuşak ünsüzlerden sonra y ya da ý (kilogram gibi alıntı sözcükler hariç) gelemez. Nötr ünsüzler her iki karakteri de alabilir. Sert ünsüzler bazen "güçlü", yumuşak olanlar ise "zayıf" olarak bilinir. Bu ayrım, isim kökünün son ünsüzünün sert veya yumuşak olmasına göre değişen isimlerin çekim kalıplarıyla da ilgilidir. ⓘ
Sessiz karşılıkları olan sesli ünsüzler, bir duraklamadan önce bir kelimenin sonunda sessizdir ve ünsüz kümelerinde, seslendirmeyi takip eden ünsüzle eşleştiren seslendirme asimilasyonu meydana gelir. ɦ/'nin sessiz karşılığı /x/'dir. ⓘ
ř (büyük Ř) harfi ile temsil edilen fonem diller arasında çok nadirdir ve genellikle Çekçeye özgü olduğu iddia edilir, ancak Kaşubçanın bazı lehçelerinde ve eskiden Lehçede de görülür. Çekçe r ve ž arasında bir ses olan yükseltilmiş alveolar non-sonorant trili (IPA: [r̝]) temsil eder (örnek: 
"řeka" (nehir) (help-info)), ve Dvořák'ta mevcuttur. Sessiz ortamlarda /r̝/, Çekçe r ve š arasında bir ses olan sessiz allofonu [r̝̊] olarak gerçekleşir. ⓘ
r/, /l/ ve /m/ ünsüzleri heceli olabilir ve bir sesli harfin yerine hece çekirdeği olarak işlev görebilir. Strč prst skrz krk ("Stick [your] finger through [your] throat") hece ünsüzleri kullanan ancak sesli harf içermeyen iyi bilinen bir Çek tekerlemesidir. ⓘ
Stres
Enklitikler (küçük, tek heceli, vurgusuz heceler) hariç, her sözcüğün ilk hecesinde birincil vurgu vardır. İkiden fazla heceli tüm sözcüklerde, her tek sayılı hece ikincil vurgu alır. Vurgunun ünlü uzunluğuyla ilgisi yoktur; hem uzun hem de kısa ünlüler vurgulu ya da vurgusuz olabilir. Vurgusuzken ünlüler asla ton olarak azalmaz (örneğin schwa seslerine). Bir isimden önce tek heceli bir edat geldiğinde, vurgu genellikle edata geçer, örneğin do Prahy "Prag'a". ⓘ
Dilbilgisi
Çek dilbilgisi, diğer Slav dillerinde olduğu gibi füzyoneldir; isimleri, fiilleri ve sıfatları, anlamlarını ve dilbilgisel işlevlerini değiştirmek için fonolojik süreçlerle çekilir ve eklemeli dillerin karakteristik kolay ayrılabilir ekleri sınırlıdır. Çekçe, isimlerde durum, cinsiyet ve sayı, fiillerde ise zaman, görünüş, kip, kişi ve özne sayısı ve cinsiyeti için çekim yapar. ⓘ
Konuşma bölümleri arasında sıfatlar, zarflar, sayılar, soru sözcükleri, edatlar, bağlaçlar ve ünlemler bulunur. Zarflar öncelikle sıfatlardan, temel formun sonundaki ý veya í'nin alınıp yerine e, ě, y veya o getirilmesiyle oluşturulur. Olumsuz ifadeler, bir istisna dışında, bir cümlenin ana fiiline ne- eki eklenerek oluşturulur: je (o, o veya o) není olur. ⓘ
Cümle ve tümce yapısı
| Kişi | Tekil | Çoğul |
|---|---|---|
| 1. | já | benim |
| 2. | ty vy (resmi) |
vy |
| 3. | üzerinde (eril) ona (dişil) ono (nötr) |
oni (eril canlı) ony (eril cansız, dişil) ona (nötr) |
Çekçe, bir cümledeki kelime işlevini iletmek için gramer durumunu kullandığından (İngilizce'nin yaptığı gibi kelime sırasına güvenmek yerine), kelime sırası esnektir. Bir pro-drop dili olarak, Çekçe'de geçişsiz bir cümle sadece bir fiilden oluşabilir; öznesi hakkında bilgi fiilde kodlanır. Enklitikler (öncelikle yardımcı fiiller ve zamirler), ilk vurgulu birimden sonra, bir cümlenin ikinci sözdizimsel yuvasında görünür. İlk slot bir özne veya nesne, bir fiilin ana formu, bir zarf veya bir bağlaç içerebilir (hafif bağlaçlar hariç a, "ve", i, "ve hatta" veya ale, "ama"). ⓘ
Çekçe sözdizimi özne-fiil-nesne cümle yapısına sahiptir. Bununla birlikte, pratikte, kelime sırası esnektir ve konu ile odağı ayırt etmek için kullanılır, konu veya tema (bilinen referanslar) bir cümledeki odak veya rheme'den (yeni bilgi) önce gelir; Çekçe bu nedenle konu ağırlıklı bir dil olarak tanımlanmıştır. Çekçe'de (İngilizce gibi) perifrastik bir edilgen yapı olmasına rağmen, konuşma tarzında, kelime sırası değişiklikleri sıklıkla edilgen sesin yerini alır. Örneğin, "Peter Paul'u öldürdü" ifadesini "Paul Peter tarafından öldürüldü" şeklinde değiştirmek için özne ve nesne sırası ters çevrilir: Petr zabil Pavla ("Peter Paul'u öldürdü") "Paul, Peter öldürdü" (Pavla zabil Petr) olur. Pavla, fiilin dilbilgisel nesnesi olan suçlayıcı durumdadır. ⓘ
Tümcenin sonundaki bir sözcük, yukarı doğru bir tonlama tümcenin bir soru olduğunu göstermediği sürece tipik olarak vurgulanır:
- Pes jí bagetu. - Köpek bageti yiyor (başka bir şey yemek yerine).
- Bagetu jí pes. - Köpek bageti yiyor (bunu başka birinin yapmasından ziyade).
- Pes bagetu jí. - Köpek bageti yiyor (ona başka bir şey yapmak yerine).
- Jí pes bagetu? - Köpek bageti yiyor mu? (vurgu belirsiz) ⓘ
Bohemya'nın bazı bölgelerinde (Prag dahil), soru kelimesi (co, "ne" veya kdo, "kim" gibi) içermeyen Jí pes bagetu? gibi sorular alçaktan yükseğe doğru yavaş bir yükselişle söylenir ve son kelime veya ifadede hızla alçalır. ⓘ
Modern Çek sözdiziminde, birkaç istisna dışında sıfatlar isimlerden önce gelir. Göreli tümceler, İngilizce "which", "that" ve "who"/"whom" göreli zamirlerine benzeyen který sıfatı gibi görelileştiriciler tarafından tanıtılır. Diğer sıfatlarda olduğu gibi, cinsiyet, sayı ve durum bakımından ilişkili olduğu isimle uyumludur. İlgi cümleleri değiştirdikleri ismi takip eder. Aşağıda açıklanmış bir örnek verilmiştir:
Chc-i
istemek-1SG
navštív-it
ziyaret-INF
universit-u,
üniversite-SG.ACC,
na
üzerinde
kter-ou
hangi-SG.F.ACC
chod-í
katılmak-3SG
Jan.
John.SG.NOM
John'un gittiği üniversiteyi ziyaret etmek istiyorum. ⓘ
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
ACC'nin "suçlayıcı durum" anlamına geldiğini varsaymak;
SG'nin "tekil sayı" anlamına geldiğini varsaymak;
NOM varsayımı "nominatif durum" anlamına gelir;
3SG'nin "üçüncü şahıs, tekil" anlamına geldiğini varsaymak;
F'nin "dişil cinsiyet" anlamına geldiğini varsayarsak;
INF'nin "mastar" anlamına geldiğini varsayarsak;
1SG'nin "birinci tekil şahıs" anlamına geldiği varsayılır; ⓘ
Çekim
Çekçe'de isimler ve sıfatlar cümle içindeki işlevlerini belirten yedi gramer durumundan birine, iki sayıya (tekil ve çoğul) ve üç cinsiyete (eril, dişil ve nötr) ayrılır. Eril cinsiyet ayrıca canlı ve cansız sınıflarına ayrılır. ⓘ
Durum
Nominatif-akuzatif bir dil olan Çekçe, sözlüklerde bulunan biçim olan nominatif durumda geçişli ve geçişsiz fiillerin özne isimlerini işaretler ve geçişli fiillerin doğrudan nesneleri akuzatif durumda reddedilir. Vokatif durum insanlara hitap etmek için kullanılır. Geri kalan haller (genitif, datif, lokatif ve enstrümantal) isim ekleri (genitif), dolaylı nesneler (datif) veya pasif yapılardaki etkenler (enstrümantal) gibi anlamsal ilişkileri gösterir. Ayrıca edatlar ve bazı fiiller tümleçlerinin belirli bir durumda reddedilmesini gerektirir. Bulunma durumu sadece edatlardan sonra kullanılır. Bir sıfatın durumu, değiştirdiği ismin durumu ile aynıdır. Çek çocuklar dillerinin çekim kalıplarını öğrendiklerinde, haller sayı ile ifade edilir: ⓘ
| Çekçe'de +Haller ⓘ | ||||
| Hayır. | Sıra adı (Çekçe) | Tam ad (Çekçe) | Durum | Ana kullanım |
|---|---|---|---|---|
| 1. | první pád | nominativ | nominatif | Konular |
| 2. | druhý pád | genitiv | genitif | İsim bağlaçları, iyelik, hareket, zaman ve yer edatları |
| 3. | třetí pád | dativ | datif | Dolaylı tümleçler, hareket edatları |
| 4. | čtvrtý pád | akuzativ | suçlayıcı | Doğrudan nesneler, hareket ve zaman edatları |
| 5. | pátý pád | vokativ | vokatif | Birine hitap etmek |
| 6. | šestý pád | lokál | lokatif | Yer, zaman ve konu edatları |
| 7. | sedmý pád | enstrümantal | enstrümantal | Edilgen etkenler, araçlar, konum edatları |
Bazı edatlar, değiştirdikleri isimlerin belirli bir durum almasını gerektirir. Her edat tarafından atanan durumlar, onun tarafından iletilen fiziksel (veya mecazi) yöne veya konuma dayanır. Örneğin, od (from, away from) ve z (out of, off) genitif durum atar. Diğer edatlar birkaç durumdan birini alır ve anlamları duruma bağlıdır; na, akuzatif durumla "üzerine" veya "için" anlamına gelir, ancak lokatif durumla "üzerinde" anlamına gelir. ⓘ
Bu, birkaç halin kullanıldığı bir cümlenin parlatılmış bir örneğidir:
Nes-l
taşıma-SG.M.PST
js-em
be-1.SG
krabic-i
kutu-SG.ACC
yap
içine
dom-u
ev-SG.GEN
se
ile
sv-ým
kendi-SG.INS
přítel-em.
arkadaş-SG.INS
Kutuyu arkadaşımla birlikte eve taşıdım. ⓘ
Aşağıdaki varsayılan genişletmelerden herhangi birini değiştirmek için şablonun belgelerine bakın:
1'in "birinci şahıs" anlamına geldiğini varsayarsak;
SG'nin "tekil sayı" anlamına geldiğini varsaymak;
PST varsaymak "geçmiş zaman" anlamına gelir;
GEN'in "genitif durum" anlamına geldiğini varsayarsak;
M'nin "eril cinsiyet" anlamına geldiğini varsayarsak;
ACC'nin "suçlayıcı durum" anlamına geldiğini varsaymak; ⓘ
Cinsiyet
Çekçe, eril, dişil ve nötr olmak üzere üç cinsiyet ayırır ve eril cinsiyet canlı ve cansız olarak alt bölümlere ayrılır. Birkaç istisna dışında, yalın durumdaki dişil isimler -a, -e veya bir ünsüzle biter; nötr isimler -o, -e veya -í ve eril isimler bir ünsüzle biter. Sıfatlar, ortaçlar, zamirlerin çoğu ve "bir" ve "iki" sayıları cinsiyet için işaretlenir ve değiştirdikleri veya atıfta bulundukları ismin cinsiyeti ile uyumludur. Geçmiş zaman fiilleri de cinsiyet için işaretlenir ve öznenin cinsiyeti ile uyumludur, örneğin dělal (o yaptı veya yaptı); dělala (o yaptı veya yaptı) ve dělalo (o yaptı veya yaptı). Cinsiyet de anlamsal bir rol oynar; kişi adları da dahil olmak üzere insanları ve hayvanları tanımlayan çoğu isim, normalde gövdeye bir son ek eklenerek oluşturulan ayrı eril ve dişil biçimlere sahiptir, örneğin Čech (Çek erkeği) dişil Češka (Çek kadını) biçimine sahiptir. ⓘ
Farklı cinsiyetlerdeki isimler farklı çekim kalıplarını takip eder. Çeşitli cinsiyetlerdeki isim tamlamaları için çekim kalıpları örnekleri aşağıda verilmiştir:
| Durum | İsim/sıfat ⓘ | |||
|---|---|---|---|---|
| Büyük köpek (m. anim. sg.) | Siyah sırt çantası (m. inanim. sg.) | Küçük kedi (f. sg.) | Sert tahta (n. sg.) | |
| Nom. | velký pes (büyük köpek) |
černý batoh (siyah sırt çantası) |
malá kočka (küçük kedi) |
tvrdé dřevo (sert ahşap) |
| Gen. | bez velkého psa (büyük köpek olmadan) |
bez černého batohu (siyah sırt çantası olmadan) |
bez malé kočky (küçük kedi olmadan) |
bez tvrdého dřeva (sert ahşap olmadan) |
| Dat. | k velkému psovi (Büyük köpeğe) |
ke černému batohu (siyah sırt çantasına) |
k malé kočce (küçük kediye) |
ke tvrdému dřevu (sert ahşaba) |
| Acc. | vidím velkého psa (Büyük köpeği görüyorum) |
vidím černý batoh (Siyah sırt çantasını görüyorum) |
vidím malou kočku (Küçük kediyi görüyorum) |
vidím tvrdé dřevo (Sert ahşabı görüyorum) |
| Voc. | velký pse! (büyük köpek!) |
černý batohu! (siyah sırt çantası!) |
malá kočko! (küçük kedi!) |
tvrdé dřevo! (sert ahşap!) |
| Yer. | o velkém psovi (büyük köpek hakkında) |
o černém batohu (siyah sırt çantası hakkında) |
o malé kočce (küçük kedi hakkında) |
o tvrdém dřevě (sert ahşap hakkında) |
| Inst. | s velkým psem (büyük köpekle) |
s černým batohem (siyah sırt çantalı) |
s malou kočkou (küçük kedi ile) |
s tvrdým dřevem (sert ahşap ile) |
Sayı
İsimler ayrıca tekil ve çoğul arasında ayrım yaparak sayı için de çekilir. Tipik bir Slav dili olan Çekçe'de birden dörde kadar olan kardinal sayılar, değiştirdikleri isimlerin ve sıfatların herhangi bir durum almasına izin verir, ancak beşin üzerindeki sayılar, özne ve doğrudan nesne isim cümlelerinin yalın veya akuzatif yerine genitif çoğulda reddedilmesini gerektirir ve özne olarak kullanıldığında bu ifadeler tekil fiiller alır. Örneğin:
| İngilizce | Çek Cumhuriyeti ⓘ |
|---|---|
| Bir Çek tacı... | jedna koruna česká byla... |
| iki Çek tacı... | dvě koruny české byly... |
| üç Çek tacı... | tři koruny české byly... |
| dört Çek tacı... | čtyři koruny české byly... |
| Beş Çek tacı... | pět korun českých bylo... |
Sayılar durum için düşer ve bir ve iki sayıları da cinsiyet için çekilir. Birden beşe kadar olan sayılar aşağıda örnek olarak gösterilmiştir. Bir sayısı, on işaret zamirininkiyle aynı çekim kalıplarına sahiptir. ⓘ
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 ⓘ | |
|---|---|---|---|---|---|
| Nominatif | jeden (masc) jedna (fem) jedno (nötr) |
dva (mask) dvě (fem, neut) |
tři | čtyři | pět |
| Genitif | jednoho (mask) jedné (fem) jednoho (nötr) |
dvou | tří veya třech | čtyř veya čtyřech | pěti |
| Datif | jednomu (mask) jedné (fem) jednomu (nötr) |
dvěma | třem | čtyřem | pěti |
| Suçlayıcı | jednoho (erkek an.) jeden (erkek an.) jednu (fem) jedno (nötr) |
dva (mask) dvě (fem, neut) |
tři | čtyři | pět |
| Lokal | jednom (mask) jedné (fem) jednom (nötr) |
dvou | třech | čtyřech | pěti |
| Enstrümantal | jedním (masc) jednou (fem) jedním (nötr) |
dvěma | třemi | čtyřmi | pěti |
Çekçe'nin gramer sayıları tekil ve çoğul olmasına rağmen, aynı şekilde azalan dva ("iki") ve oba ("her ikisi") kelimeleri gibi birkaç ikili form kalıntısı kalmıştır. Eşleştirilmiş vücut parçaları için kullanılan bazı isimler bazı durumlarda çoğul ifade etmek için tarihsel bir ikili biçim kullanır: ruka (el)-ruce (yalın); noha (bacak)-nohama (araçsal), nohou (genitif/lokatif); oko (göz)-oči ve ucho (kulak)-uši. Bu isimlerden ikisi tekil formlarında nötr iken, tüm çoğul formları dişil olarak kabul edilir; cinsiyetleri ilişkili sıfatlar ve fiillerle ilgilidir. Bu biçimler semantik olarak çoğuldur, mezi čtyřma očima (yüz yüze, lit. dört göz arasında) gibi tekil olmayan herhangi bir sayı için kullanılır. Bu isimlerin çoğul sayı paradigmaları tarihsel ikili ve çoğul biçimlerin bir karışımıdır. Örneğin, nohy (bacaklar; nominatif/accusative) bu tür isimlerin standart çoğul biçimidir. ⓘ
Fiil çekimleri
Çekçe fiiller özneleriyle kişi (birinci, ikinci veya üçüncü), sayı (tekil veya çoğul) ve geçmiş zamanı da içeren katılımcıları içeren yapılarda cinsiyet bakımından aynı fikirdedir. Zaman (geçmiş, şimdiki veya gelecek) ve kip (belirtme, emir veya şart) için çekimlenirler. Örneğin, mluvíme (konuşuruz) fiili şimdiki zamanda ve birinci çoğul şahıstadır; mluvit mastarının diğer çekimlerinden sonu olan -íme ile ayrılır. Çekçe fiillerin mastar hali -t (arkaik olarak -ti veya -ci) ile biter. Sözlüklerde bulunan ve yardımcı fiilleri takip eden biçimdir (örneğin, můžu tě slyšet-"Seni duyabiliyorum"). ⓘ
Aspekt
Slav dillerinin tipik özelliği olarak Çekçe, fiillerini iki gramer yönünden biri için işaretler: mükemmel ve kusurlu. Fiillerin çoğu çekimli görünüş çiftlerinin bir parçasıdır - örneğin, koupit (perfective) ve kupovat (imperfective). Fiillerin anlamı benzer olsa da, perfective fiillerde eylem tamamlanırken, imperfective fiillerde devam eder ya da tekrarlanır. Bu geçmiş ve şimdiki zamandan farklıdır. Her iki görünüşe sahip herhangi bir fiil geçmiş ya da şimdiki zamana çekilebilir, ancak gelecek zaman yalnızca kusurlu fiillerle kullanılır. Görünüş, eylemin zaman tarafından belirtilen zamandaki durumunu tanımlar. ⓘ
Çoğu görünüş çiftinin fiilleri iki yoldan biriyle farklılık gösterir: ön ek veya son ek. Ön ek çiftlerinde, mükemmel fiil eklenmiş bir ön eke sahiptir - örneğin, mükemmel napsat (yazmak) ile karşılaştırıldığında mükemmel olmayan psát (yazmak, yazıyor olmak). En yaygın ön ekler na-, o-, po-, s-, u-, vy-, z- ve za-'dır. Sonek çiftlerinde, mükemmellik köküne farklı bir mastar eki eklenir; örneğin, koupit (satın almak) ve prodat (satmak) mükemmellik fiillerinin kupovat ve prodávat imperfektif biçimleri vardır. Kusurlu fiiller, tekrarlanan veya düzenli eylemleri ifade eden diğer kusurlu fiilleri (yinelemeli ve sık kullanılan biçimler) yapmak için daha fazla morfolojiye uğrayabilir. Jít (gitmek) fiilinin yinelemeli biçimi chodit (düzenli olarak gitmek) ve sık kullanılan biçimi chodívat (ara sıra gitmek; gitme eğiliminde olmak) vardır. ⓘ
Birçok fiilin yalnızca bir yönü vardır ve sürekli olma durumlarını anlatan fiillerin -být (olmak), chtít (istemek), moct (yapabilmek), ležet (uzanmak, yatmak)- mükemmelleştirici biçimi yoktur. Buna karşılık, ani değişim durumlarını tanımlayan fiillerin - örneğin, otěhotnět (hamile kalmak) ve nadchnout se (hevesli olmak)- kusurlu görünüşü yoktur. ⓘ
Zaman
| Kişi | Tekil | Çoğul |
|---|---|---|
| 1. | budu | budeme |
| 2. | budeš | budete |
| 3. | bude | budou |
Çekçe'de şimdiki zaman, fiil kökünün sonuna öznenin kişi ve sayısıyla uyumlu bir son eklenerek oluşturulur. Çekçe boş özneli bir dil olduğundan, netlik için gerekli olmadıkça özne zamiri atlanabilir. Geçmiş zaman, -l ile biten bir ortaç ve öznenin cinsiyeti ve sayısıyla uyumlu bir son kullanılarak oluşturulur. Birinci ve ikinci şahıslar için şimdiki zamanda çekimlenmiş být yardımcı fiili eklenir. ⓘ
Bazı bağlamlarda, mükemmellik bildiren fiillerin şimdiki zamanı (İngilizcedeki present perfect'ten farklı olarak) gelecekteki eylemi ima eder; diğerlerinde ise alışılmış eylemi çağrıştırır. Perfective present gelecekte tamamlanacak eylemlere atıfta bulunmak için kullanılır ve gelecekte devam edecek eylemlere atıfta bulunan imperfective future tense'den ayrılır. Gelecek zaman düzenli olarak být'ın gelecek çekimi (soldaki tabloda gösterildiği gibi) ve kusurlu bir fiilin mastarı kullanılarak oluşturulur, örneğin, budu jíst-"Yemek yiyeceğim" veya "Yemek yiyeceğim". Budu'nun bir isim veya sıfat tümleci olduğu durumlarda "olacağım" anlamına gelir, örneğin, budu šťastný (mutlu olacağım). Bazı hareket fiilleri şimdiki zaman formlarına po- önekini ekleyerek gelecek zamanlarını oluştururlar, örneğin jedu ("gidiyorum") > pojedu ("gideceğim"). ⓘ
Ruh hali
| Kişi | Tekil | Çoğul |
|---|---|---|
| 1. | koupil/a bych | koupili/y bychom |
| 2. | koupil/a bys | koupili/y byste |
| 3. | koupil/a/o tarafından | koupili/y/a tarafından |
Çekçe fiillerin üç gramer kipi vardır: belirtme, emir ve şart kipi. Emir kipi, üç kişi sayısı kategorisinin her biri için belirli sonlar eklenerek oluşturulur: ikinci tekil şahıs için -Ø/-i/-ej, ikinci çoğul şahıs için -te/-ete/-ejte ve birinci çoğul şahıs için -me/-eme/-ejme. Emir kipleri genellikle olumlu ise perfective fiiller, olumsuz ise imperfective fiiller kullanılarak ifade edilir. Şart kipi, geçmiş zamanı oluşturmak için kullanılan -l ile biten ortaçtan sonra bir şart yardımcı fiili ile oluşturulur. Bu kip varsayımsal olayları belirtir ve dilekleri ifade etmek için de kullanılabilir. ⓘ
Fiil sınıfları
Çekçe fiillerin çoğu, çekim şekillerini belirleyen beş sınıftan birine girer. Být'ın gelecek zamanı, sonları nedeniyle Sınıf I fiil olarak sınıflandırılacaktır. Her sınıfın şimdiki zaman örnekleri ve bazı yaygın düzensiz fiiller aşağıdaki tablolarda yer almaktadır:
|
|
Ortografi
Çekçe, tüm Avrupa dilleri arasında en fonemik ortografilerden birine sahiptir. Alfabesi, çoğu ayrı fonemlere karşılık gelen 42 grafem içerir ve yalnızca bir digraf içerir: ch, alfabede h'yi takip eder. Q, w ve x karakterleri sadece yabancı kelimelerde görülür. Háček (ˇ) yeni karakterler oluşturmak için belirli harflerle birlikte kullanılır: š, ž ve č'nin yanı sıra ň, ě, ř, ť ve ď (son beşi Çekçe dışında yaygın değildir). Son iki harf, yükseklikleri nedeniyle bazen yukarıda bir virgülle (ʼ, kısaltılmış háček) yazılır. Çek imlası diğer Balto-Slav dillerinin imlalarını etkilemiş ve bazı karakterleri Kiril alfabesinin transliterasyonu için benimsenmiştir. ⓘ
Çek imlası ünlü uzunluğunu düzgün bir şekilde yansıtır; uzun ünlüler akut bir aksanla veya bazen ů ile bir halka ile gösterilir. Uzun u genellikle bir kelimenin veya morfemin başında ú (úroda, neúrodný) ve alıntı kelimeler (skútr) veya onomatopoeia (bú) dışında başka yerlerde ů olarak yazılır. Uzun ünlüler ve ě alfabetik sıralamada ayrı harfler olarak kabul edilmez. ó karakteri yalnızca alıntı sözcüklerde ve onomatopoeia'da bulunur. ⓘ
Fonetik ile ilişkili olmayan Çekçe tipografik özellikler genellikle İngilizce de dahil olmak üzere Latin alfabesini kullanan çoğu Avrupa diline benzer. Özel isimler, onursal isimler ve alıntıların ilk harfleri büyük yazılır ve noktalama işaretleri diğer Latin Avrupa dilleri için tipiktir. Sıra sayıları (1.) Almanca'da olduğu gibi bir nokta kullanır (1.). Çek dilinde ondalık nokta yerine ondalık virgül kullanılır. Uzun bir sayı yazarken, el yazısı metinlerde daha iyi yönlendirme için ondalık basamaklar da dahil olmak üzere her üç basamak arasında boşluk kullanılabilir. 1,234,567.89101 sayısı 1234567,89101 veya 1 234 567,891 01 şeklinde yazılabilir. Özel isim tamlamalarında (kişi ve yerleşim yeri isimleri hariç) sadece ilk kelime büyük yazılır (Pražský hrad, Prag Kalesi) (bu tür tamlamaların içindeki özel isimler de büyük yazılır). ⓘ
Çeşitler
"Standart Çekçe" (spisovná čeština) olarak bilinen modern edebi standart ve prestij çeşidi, Josef Jungmann'ın 1834-1839 yılları arasında yayınlanan Çekçe-Almanca sözlüğünden önemli ölçüde etkilenen 1830'lardaki Çek Ulusal Uyanışı sırasındaki standartlaşmaya dayanmaktadır. Jungmann, Kralice İncili (1579-1613) döneminin ve çağdaşlarının kullandığı dilin kelime dağarcığını kullanmıştır. Çekçede bulunmayan kelimeleri diğer Slav dillerinden ödünç almış veya neolojizmler yaratmıştır. Standart Çekçe, resmi belgelerde, resmi edebiyatta, gazete makalelerinde, eğitimde ve zaman zaman halka açık konuşmalarda kullanılan dilin resmi kaydıdır. Çek Dil Enstitüsü tarafından kodlanır ve zaman zaman kodlamada reformlar yayınlar. En son reform 1993 yılında gerçekleştirilmiştir. Hovorová čeština (lit. "Colloquial Czech") terimi bazen standart Çekçenin konuşulan çeşidini ifade etmek için kullanılır. ⓘ
Dilin en yaygın konuşulan yerel biçimi "Ortak Çekçe" (obecná čeština) olarak adlandırılır ve konuşulan Standart Çekçe ile Prag bölgesinin Orta Bohemya lehçelerinden etkilenen bir interdialekttir. Diğer Bohemya bölgesel lehçeleri marjinalleşirken, Moravya lehçeleri daha yaygın ve çeşitli olmaya devam etmektedir. 1990'lardan beri Moravya dilinin yeniden canlandırılması için siyasi bir hareket aktiftir. ⓘ
Dilin bu çeşitleri (Standart Çekçe, konuşma dili/kolokal Standart Çekçe, Ortak Çekçe ve bölgesel lehçeler), benzer prestije sahip çeşitler arasındaki temasın kendi içlerindeki değişimi etkilediği üslupsal bir süreklilik oluşturur. ⓘ
Ortak Çekçe
Başta başkent Prag olmak üzere Bohemya'da konuşulan ana Çek dili, Ortak Çekçe (obecná čeština) olarak bilinir. Bu akademik bir ayrımdır; Çeklerin çoğu bu terimin farkında değildir ya da deforme olmuş veya "yanlış" Çekçe ile ilişkilendirir. Standart Çekçe ile karşılaştırıldığında, Ortak Çekçe daha basit çekim kalıpları ve ses dağılımındaki farklılıklar ile karakterize edilir. ⓘ
Yaygın Çekçe, standart Çekçe içinde üslupsal bir çeşitlilik olan sözlü/sözsüz Standart Çekçe'den (hovorová čeština) ayrılır. Tomasz Kamusella, Standart Çekçenin konuşulan çeşidini Ortak Çekçe ile yazılı standart arasında bir uzlaşma olarak tanımlarken, Miroslav Komárek Ortak Çekçeyi konuşulan Standart Çekçe ile bölgesel lehçelerin bir kesişimi olarak adlandırmaktadır. ⓘ
Ortak Çekçe, 20. yüzyılın sonlarından itibaren Çek Cumhuriyeti'nin çoğu bölgesinde yaygınlaşmıştır. Genellikle Bohemya ve Moravya'nın batı kesimlerinde (Çek Cumhuriyeti'nde yaşayanların yaklaşık üçte ikisi tarafından) ortak konuşmada kullanılan bir ara lehçe olarak tanımlanır. Ortak Çekçe kodifiye edilmemiştir, ancak bazı unsurları yazılı standartta benimsenmiştir. Ortak Çekçe unsurları, 20. yüzyılın ikinci yarısından bu yana, medya etkisinin bir sonucu olarak, daha önce etkilenmemiş bölgelere de yayılmaktadır. Standart Çekçe, politikacılar, iş adamları ve diğer Çekler için resmi durumlarda hala normdur, ancak Ortak Çekçe gazetecilik ve kitle iletişim araçlarında zemin kazanmaktadır. Standart Çekçe'nin konuşma dili formu, Ortak Çekçe diyalektinin genişlemesi nedeniyle günlük iletişimde sınırlı kullanım alanı bulmaktadır. Standart Çekçe bazen gerçek bir konuşma dili iletişim aracı olmaktan ziyade teorik bir yapı olarak tanımlanır, çünkü gündelik bağlamlarda standart olmayan interdialekt tercih edilir. ⓘ
Ortak Çekçe fonolojisi, Standart Çekçe'den biraz farklı sesli harf fonemlerine sahip olan Orta Bohemya lehçe grubuna dayanmaktadır. ɛː/ fonemi periferiktir ve genellikle /iː/ ile birleşir, örneğin malý město (küçük kasaba), plamínek (küçük alev) ve lítat (uçmak), ve ikinci bir yerel diftong /ɛɪ̯/, genellikle Standart Çekçe'nin /iː/ olduğu yerlerde ortaya çıkar, örn. malej dům (küçük ev), mlejn (değirmen), plejtvat (israf etmek), bejt (olmak). Ayrıca, votevřít vokno (pencereyi açmak) gibi o- ile başlayan çoğu kelimeye protetik bir v- eklenir. ⓘ
Tüm Ortak Çekçe konuşanlar arasında az ya da çok yaygın olan standart olmayan morfolojik özellikler şunlardır:
- sıfatların birleşik çoğul sonları: malý lidi (küçük insanlar), malý ženy (küçük kadınlar), malý města (küçük kasabalar) - standart: malí lidé, malé ženy, malá města;
- çoğulda birleşik araç eki -ma: s těma dobrejma lidma, ženama, chlapama, městama (iyi insanlarla, kadınlarla, erkeklerle, kasabalarla) - standart: s těmi dobrými lidmi, ženami, chlapy, městy. Özünde, bu biçim, bir zamanlar üretken bir biçim olan, ancak şimdi neredeyse nesli tükenmiş ve sözcüksel olarak belirli bir kelime kümesinde tutulan ikili biçime benzemektedir. Ortak Çekçe'de bu son 17. yüzyıl civarında tekrar üretken hale gelmiş, ancak düzenli bir çoğul formunun yerine kullanılmıştır.
- Geçmiş zaman fiillerinin eril sonundaki hece -l'sinin atlanması: řek (dedi), moh (yapabilirdi), pích (batırdı) - standart: řekl, mohl, píchl.
- Sıfatlar için lokatif tekil eril / nötrü, lokatif sonu -ém'i -ým olarak değiştirerek ve ardından sesli harfi kısaltarak enstrümantal ile birleştirme eğilimi: mladém (standart lokatif), mladým (standart enstrümantal) > mladým (Ortak Çek lokatif), mladym (Ortak Çek enstrümantal) > mladym (Kısaltma ile Ortak Çek lokatif / enstrümantal). ⓘ
Çekim örnekleri (Standart Çekçe karşılaştırma için italik olarak eklenmiştir):
| Eril canlandırmak |
Eril cansız |
Kadınsı | Nötr ⓘ | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Sg. | Nominatif | mladej člověk mladý člověk |
mladej stát mladý stát |
mladá žena mladá žena |
mladý zvíře mladé zvíře |
| Genitif | mladýho člověka mladého člověka |
mladýho státu mladého státu |
mladý ženy mladé ženy |
mladýho zvířete mladého zvířete | |
| Datif | mladýmu člověkovi mladému člověku |
mladýmu státu mladému státu |
mladý ženě mladé ženě |
mladýmu zvířeti mladému zvířeti | |
| Suçlayıcı | mladýho člověka mladého člověka |
mladej stát mladý stát |
mladou ženu mladou ženu |
mladý zvíře mladé zvíře | |
| Mesleki | mladej člověče! mladý člověče! |
mladej státe! mladý státe! |
mladá ženo! mladá ženo! |
mladý zvíře! mladé zvíře! | |
| Lokal | mladým člověkovi mladém člověkovi |
mladým státě mladém státě |
mladý ženě mladé ženě |
mladým zvířeti mladém zvířeti | |
| Enstrümantal | mladym člověkem mladým člověkem |
mladym státem mladým státem |
mladou ženou mladou ženou |
mladym zvířetem mladým zvířetem | |
| Pl. | Nominatif | mladý lidi mladí lidé |
mladý státy mladé státy |
mladý ženy mladé ženy |
mladý zvířata mladá zvířata |
| Genitif | mladejch lidí mladých lidí |
mladejch států mladých států |
mladejch žen mladých žen |
mladejch zvířat mladých zvířat | |
| Datif | mladejm lidem mladým lidem |
mladejm státům mladým státům |
mladejm ženám mladým ženám |
mladejm zvířatům mladým zvířatům | |
| Suçlayıcı | mladý lidi mladé lidi |
mladý státy mladé státy |
mladý ženy mladé ženy |
mladý zvířata mladá zvířata | |
| Mesleki | mladý lidi! mladí lidé! |
mladý státy! mladé státy! |
mladý ženy! mladé ženy! |
mladý zvířata! mladá zvířata! | |
| Lokal | mladejch lidech mladých lidech |
mladejch státech mladých státech |
mladejch ženách mladých ženách |
mladejch zvířatech mladých zvířatech | |
| Enstrümantal | mladejma lidma mladými lidmi |
mladejma státama mladými státy |
mladejma ženama mladými ženami |
mladejma zvířatama mladými zvířaty |
mladý člověk - genç adam/kişi, mladí lidé - genç insanlar, mladý stát - genç devlet, mladá žena - genç kadın, mladé zvíře - genç hayvan ⓘ
Bohemya lehçeleri
Ortak Çek yerel dilinin yanı sıra, çoğunlukla marjinal kırsal bölgelerde olmak üzere çeşitli diğer Bohemya lehçeleri de mevcuttur. Lehçe kullanımı 20. yüzyılın ikinci yarısında zayıflamaya başlamış ve 1990'ların başında bölgesel lehçe kullanımı damgalanmış, daralan alt sınıfla ilişkilendirilmiş ve komedi etkisi için edebiyatta veya diğer medyada kullanılmıştır. Lehçe konuşan nüfusun seyahat ve medyaya erişiminin artması, onları Standart Çekçeye geçmeye (veya kendi lehçelerine eklemeye) teşvik etmiştir. ⓘ
Çek İstatistik Ofisi 2003 yılında aşağıdaki Bohemya lehçelerini tanımıştır:
- Nářečí středočeská (Orta Bohemya lehçeleri)
- Nářečí jihozápadočeská (Güneybatı Bohemya lehçeleri)
- Podskupina chodská (Chod alt grubu)
- Podskupina doudlebská (Doudleby alt grubu)
- Nářečí severovýchodočeská (Kuzeydoğu Bohemya lehçeleri)
- Podskupina podkrknošská (Krkonoše alt grubu) ⓘ
Moravya lehçeleri
Moravya ve Silezya'da konuşulan Çek lehçeleri Moravya (moravština) olarak bilinir. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nda "Bohemya-Moravya-Slovakça" vatandaşların konuştuklarını kaydedebilecekleri bir dildi (Almanca, Lehçe ve diğer birkaç dille birlikte). Katılımcıların isteğe bağlı olarak en fazla iki ana dil belirtebildiği 2011 nüfus sayımında, 62.908 Çek vatandaşı Moravya dilini ana dilleri olarak belirtirken, 45.561'i hem Moravya hem de Çekçe dillerini belirtmiştir. ⓘ
On altıncı yüzyıldan itibaren Çekçenin bazı çeşitleri Slovakçaya benzemektedir; özellikle güneydoğu Moravya lehçeleri bazen Çekçeden ziyade Slovakçanın lehçeleri olarak kabul edilmektedir. Bu lehçeler Çek ve Slovak dilleri arasında bir süreklilik oluşturmakta, isimler ve zamirler için aynı çekim kalıplarını ve Slovakça ile aynı fiil çekimlerini kullanmaktadır. ⓘ
Çek İstatistik Ofisi 2003 yılında aşağıdaki Moravya lehçelerini tanımıştır:
- Nářečí českomoravská (Bohemya-Moravya lehçeleri)
- Nářečí středomoravská (Orta Moravya lehçeleri)
- Podskupina tišnovská (Tišnov alt grubu)
- Nářečí východomoravská (Doğu Moravya lehçeleri)
- Podskupina slovácká (Moravya Slovak alt grubu)
- Podskupina valašská (Moravya Eflak alt grubu)
- Nářečí slezská (Silezya lehçeleri) ⓘ
Örnek
Břetislav Koudela, 1964 yılında Çek diyalektolojisi üzerine yazdığı bir ders kitabında, diyalektler arasındaki fonetik farklılıkları vurgulamak için aşağıdaki cümleyi kullanmıştır:
| Standart Çekçe: | Dej mouku ze mlýna na vozík. ⓘ |
| Yaygın Çekçe: | Dej mouku ze mlejna na vozejk. |
| Orta Moravya: | Dé móko ze mléna na vozék. |
| Doğu Moravya: | Daj múku ze młýna na vozík. |
| Silezya dili: | Daj muku ze młyna na vozik. |
| Slovakça: | Daj múku z mlyna na vozík. |
| İngilizce: | Değirmenden aldığınız unu arabaya koyun. |
Slovakça ile karşılıklı anlaşılabilirlik
Çekçe ve Slovakça karşılıklı anlaşılabilir diller olarak kabul edilmektedir; her iki dili konuşanlar diğer Batı Slav dillerini konuşanlara kıyasla daha kolay iletişim kurabilmektedir. Çekoslovakya'nın 1993'te dağılmasının ardından, muhtemelen Çekçe konuşanların Slovakça'ya daha az maruz kalmaya başlaması ve bunun tersi nedeniyle, genç konuşmacılar için karşılıklı anlaşılabilirlik azalmıştır. Ortalama yaşı 23 civarında olan katılımcıları içeren 2015 tarihli bir çalışma, yine de iki dil arasında yüksek derecede karşılıklı anlaşılabilirlik olduğu sonucuna varmıştır. Dilbilgisi açısından her iki dil de ortak bir sözdizimini paylaşmaktadır. ⓘ
Bir çalışma Çekçe ve Slovakça sözlüklerin yüzde 80 oranında farklı olduğunu göstermiştir, ancak bu yüksek oranın esas olarak farklı yazımlardan ve morfolojik oluşumdaki küçük tutarsızlıklardan kaynaklandığı bulunmuştur; Slovak morfolojisi daha düzenlidir (yalın halden yerel hale geçerken, Praha Çekçe'de Praze, Slovakça'da Prahe olur). İki sözlük genel olarak benzer kabul edilir, farklılıkların çoğu günlük konuşma dilinde ve bazı bilimsel terminolojide bulunur. Slovakçada Çekçeden biraz daha fazla ödünç kelime bulunmaktadır. ⓘ
Çekçe ve Slovakça arasındaki benzerlikler, kendilerine "Çekoslavaklar" (Čechoslované) adını veren ve halkların Alman Bohemyalıları ve (daha az ölçüde) Macarları ve diğer Slavları dışlayan bir şekilde birbirine bağlı olduğuna inanan bir grup 19. yüzyıl akademisyeni tarafından dillerin tek bir dil olarak görülmesine yol açmıştır. Birinci Çekoslovak Cumhuriyeti (1918-1938) sırasında, "Çekoslovakça" cumhuriyetin resmi dili olarak belirlenmesine rağmen, hem Çek hem de Slovak yazı standartları kullanıldı. Standart yazılı Slovakça kısmen edebi Çekçe'den modellenmiştir ve cumhuriyetin Slovak yarısında bazı resmi görevler için Çekçe tercih edilmiştir. Slovakça üzerindeki Çek etkisi Slovak akademisyenler tarafından protesto edildi ve Slovakya 1938'de Çekoslovakya'dan Slovak Devleti olarak ayrıldığında (daha sonra II. Dünya Savaşı'nda Nazi Almanyası'nın yanında yer aldı), edebi Slovakça kasıtlı olarak Çekçe'den uzaklaştırıldı. Mihver güçleri savaşı kaybettiğinde ve Çekoslovakya yeniden kurulduğunda, Slovakça bir şekilde kendi başına (Çek etkisiyle) gelişti; 1968 Prag Baharı sırasında, Çekoslovakya'nın üniter bir devletten federasyona dönüşmesi nedeniyle Slovakça Çekçe'den bağımsızlığını (ve Çekçe ile eşitliğini) kazandı. Çekoslovakya'nın 1993 yılında dağılmasından bu yana "Çekoslovakça", karşılıklı anlaşılabilirliğin azalmasından kaynaklanan dillerin doğaçlama pidginlerine atıfta bulunmaktadır. ⓘ
Kelime dağarcığı
Çekçe kelime dağarcığı öncelikle Slav, Baltık ve diğer Hint-Avrupa köklerinden türemiştir. Fiillerin çoğu Balto-Slav kökenli olsa da, zamirler, edatlar ve bazı fiiller daha geniş Hint-Avrupa köklerine sahiptir. Bazı ödünç kelimeler halk etimolojisi tarafından yerli Çekçe kelimelere benzeyecek şekilde yeniden yapılandırılmıştır (örneğin hřbitov, "mezarlık" ve listina, "liste"). ⓘ
Çekçe alıntı kelimelerin çoğu iki zaman diliminden birinde ortaya çıkmıştır. Başta Almanca, Yunanca ve Latince'den olmak üzere daha önceki alıntı sözcükler Çek Ulusal Uyanışı'ndan önce gelmiştir. Daha yakın tarihli sözcükler ise başta İngilizce ve Fransızca olmak üzere İbranice, Arapça ve Farsçadan gelmektedir. Başta hayvan isimleri ve denizcilik terimleri olmak üzere birçok Rusça alıntı kelime de Çekçe'de mevcuttur. ⓘ
Eski Almanca ödünç sözcükler konuşma diline özgü olsa da, yakın zamanda diğer dillerden yapılan ödünçlemeler yüksek kültürle ilişkilendirilmiştir. On dokuzuncu yüzyılda, Yunanca ve Latince kökenli kelimeler, eski Çekçe kelimelere ve ortak Slav köklerine dayananlar lehine reddedildi; "müzik" Lehçe'de muzyka ve Rusça'da музыка (muzyka), ancak Çekçe'de hudba'dır. Bazı Çekçe sözcükler İngilizce ve diğer dillere ödünç sözcük olarak geçmiştir; örneğin robot (robota, "emek") ve polka (polka, "Polonyalı kadın" veya "půlka" "yarım"). ⓘ
Örnek metin
Çekçe İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Madde 1:
- Všichni lidé rodí se svobodní a sobě rovní co do důstojnosti a práv. Jsou nadáni rozumem a svědomím a mají spolu jednat v duchu bratrství. ⓘ
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. Maddesinin İngilizcesi:
- Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdan ile donatılmışlardır ve birbirlerine karşı kardeşlik ruhu içinde hareket etmelidirler. ⓘ
Alfabe
A, Á, B, C, Č, D, Ď, E, É, Ě, F, G, H, Ch, I, Í, J, K, L, M, N, Ň, O, Ó, P, Q, R, Ř, S, Š, T, Ť, U, Ú, Ů, V, W, X, Y, Ý, Z, Ž ⓘ