Ñ

Eñe ⓘ
Ñ ñ
Kullanım
Yazı sistemi	Latin alfabesi
Tip	Alfabetik
Köken dil	İspanyolca dil
Fonetik kullanım	[ɲ]
Unicode kod noktası	U+00D1, U+00F1
Alfabetik konum	15
Tarih
Geliştirme	<hiero>I10</hiero> Ν ν 𐌍 N Ñ ñ
Zaman aralığı	~1000'den günümüze
Transliterasyon eşdeğerleri	gn (Fransızca) Nh (Portekizce) ny (Katalanca)
Diğer

Ñ, veya ñ (İspanyolca: eñe, [ˈeɲe] (dinle)), modern Latin alfabesinde büyük ya da küçük N harfinin üzerine bir tilde (İspanyolca'da virgulilla olarak da adlandırılır) yerleştirilmesiyle oluşan bir harftir. İlk kez resmi olarak tanımlandığı on sekizinci yüzyılda İspanyol alfabesinin bir parçası haline gelmiştir, ancak daha sonra Galiçyaca, Asturca, Aragon Grafía de Uesca, Baskça, Chavacano gibi diğer dillerde de kullanılmıştır, Bazı Filipin dilleri (özellikle Filipin ve Bisayan), Chamorro, Guarani, Quechua, Mapudungun, Mandinka, Papiamento ve Tetum alfabelerinin yanı sıra Tocharian ve birçok Hint dilinin Latince transliterasyonunda [ɲ] veya [nʲ]'yi temsil eder. Kırım Tatarcası, Kazakça, Türk dilleri için ALA-LC romanizasyonu, Ortak Türk Alfabesi, Nauranca ve romanize Quenya'da [ŋ]'yi temsil eder. Bretonca ve Rohingyaca'da önceki sesli harfin nazallaşmasını ifade eder. Portekizce konuşan birçok kişi bu harfi gayri resmi internet dilinde não (hayır) kelimesini temsil etmek için kullanır. ⓘ

Diyakritik işaretler kullanan diğer birçok harfin aksine (Katalanca ve İspanyolca'da Ü ve Katalanca, Fransızca, Portekizce ve bazen İspanyolca'da Ç gibi), Ñ İspanyolca, Galiçyaca, Baskça, Asturca, Leonca, Guarani ve Filipince'de kendi başına bir harf olarak kabul edilir, kendi adına (İspanyolca'da: eñe) ve alfabede kendi yerine (N'den sonra) sahiptir. Tarihsel olarak, ikiye katlanmış bir N'nin üst simge kısaltmasından gelmiştir. Alfabetik bağımsızlığı, ikiye katlanmış bir V'den gelen Germen W'sine benzer. ⓘ

Latin alfabesi Ññ harfi
Ñ	ñ
Ñ	ñ

Ñ (küçük harf ñ) modern Latin alfabesinin, diyakritik tilde işaretiyle birleşmiş N harfinden oluşan harfidir. En sık olarak İspanyolcada kullanılır.(IPA: [ɲ]) karakterinin nazal biçimi olarak da kullanıldığı gibi, İspanyolcada ise ny harf bileşiğidir. Örneğin Español (İspanyolca) sözcüğü "Espanyol" diye okunur. ⓘ

Tarih

Ortaçağda "~", "N" için kullanılan bir kısaltmaydı. Dolayısıyla, bu yazıt "Tanto monta" ("o kadar tutar") olarak okunur.
Katolik Hükümdarlar tarafından Reconquista'dan sonra Elhamra'ya kazınmıştır, yani hem Kastilya Kraliçesi I. Isabella hem de Aragon Kralı II. Ferdinand güç bakımından eşdeğerdir ("Tanto monta, monta tanto, Isabel como Fernando"). ⓘ

Tarihsel olarak ñ, nn'nin bir ligatürü olarak ortaya çıkmıştır; tilde, ilkinin üzerine yazılan ikinci n'nin kısaltmasıydı; benzer kökenli umlaut ile karşılaştırın. İspanyol alfabesinde birçok kelime için kullanılan bir harftir - örneğin, İspanyolca "yıl" anlamına gelen ve Latince annus'tan türetilen año (Eski İspanyolca'da anno) kelimesi. Diğer diller makronu bir n veya m'nin üzerinde basit ikilemeyi belirtmek için kullanmıştır. ⓘ

Ortaçağ Latin paleografisinde, İspanyolcada virgulilla ("küçük virgül" anlamına gelir) olarak adlandırılan işaret, tantus için tãtus veya quam için quã örneklerinde olduğu gibi, atlanmış bir sonraki nazal ünsüzü (n veya m) belirtmek için bir sesli harfin üzerinde kullanılırdı. Bu kullanım Latin alfabesini kullanan diğer dillere de geçmiş, ancak daha sonra çoğu tarafından terk edilmiştir. Ancak İspanyolca bazı özel durumlarda, özellikle de günümüzde ñ olarak hecelenen damak nazal sesini belirtmek için bunu korumuştur. Tilde kelimesi İspanyolcadan gelir, título kelimesinin tidlo olarak metatezi ile türetilmiştir, bu aslen Latince TITVLVS "başlık" veya "başlık"; Latince CAPITULUM ile cabildo'yu karşılaştırın. ⓘ

Yukarıda açıklandığı gibi, año olarak kısaltılan anno yazımlarından, tilde bundan sonra n'ye aktarıldı ve İspanyolcanın bu konumda geliştirdiği yeni damak nazal sesini belirtmek için yararlı bir araç olarak tutuldu: año. Bu işaret, leña (Latince ligna'dan) veya señor (Latince SENIOR'dan) gibi orijinal bir n'den türememiş olsa bile, diğer tüm durumlarda aynı damak nazal sesi için de benimsenmiştir. ⓘ

Diğer Roman dilleri bu ses için farklı yazımlara sahiptir: İtalyanca ve Fransızca, Latinceden evrilen bir ünsüz kümesi olan gn'yi kullanırken, Oksitanca ve Portekizce nh'yi ve Katalanca ny'yi seçmiştir, ancak bu digrafların etimolojik bir emsali yoktur. ⓘ

Mors alfabesi İngilizce dışındaki dilleri de kapsayacak şekilde genişletildiğinde, bu karakter için bir sıra ( - - - - ) tahsis edilmiştir. ⓘ

ñ, yazılışları İspanyolcadan etkilenen diğer diller tarafından kullanılmasına rağmen, son zamanlarda, özellikle de İngilizce liderliğindeki bir endüstri tarafından bilgisayar klavyelerinden silinmesine karşı verilen savaşın bir sonucu olarak, İspanyol dilinin kimliğini temsil etmek için seçilmiştir. ⓘ

Diller arası kullanım

piñata kelimesinde kullanılan ñ harfi ⓘ

İspanyolcada bir damak nazalını temsil eder. Bu aynı zamanda Filipin dilleri, Aymara, Quechua, Mapudungún, Guarani, Bask, Chamorro, Leonese, Yavapai ve Iñupiaq dilleri için de geçerlidir. Senegal'deki birçok dil de aynı şekilde kullanmaktadır. Senegal, Batı Afrika ülkeleri arasında bu harfi kullanan tek ülkedir. ⓘ

Ayrıca Galiçyaca ve Uruguay Portekizcesinde damak nazalını temsil eder. ⓘ

Tetum'da, Endonezce'den etkilenen ny gibi Tetum'da da kullanılmasına rağmen, nh ile temsil edilen Portekizce alıntı kelimelerdeki aynı sesi temsil etmek için benimsenmiştir. ⓘ

Tagalog, Visayan ve diğer Filipin dillerinde, ñ içeren İspanyolca terimlerin çoğu ny ile yazılır. Geleneksel istisnalar (önemli farklılıklarla birlikte), genellikle ñ ve orijinal İspanyolca veya İspanyolcalaştırılmış yazımlarını koruyan özel isimlerdir (Santo Niño, Parañaque, Mañalac, Malacañan). Filipin alfabesinin 15. harfi olarak harmanlanmıştır. Eski Filipin imlasında bu harf aynı zamanda g ile birlikte velar nazal sesi [ŋ] temsil etmek için de kullanılmıştır (bir kelimenin sonunda ng kullanılacağı zamanlar hariç), eğer uygunsa, başlangıçta n ve g dizisini kapsayan bir tilde yerine (n͠g'de olduğu gibi), pan͠galan ("isim") gibi. Bunun nedeni eski imlanın İspanyolcaya dayanmasıydı ve tilde olmasaydı pangalan [ŋɡ] dizisiyle telaffuz edilirdi (dolayısıyla pang-GAlan). ñg biçimi, 20. yüzyılın başlarına kadar n͠g'u temsil etmenin daha yaygın bir yolu haline geldi, çünkü dizgilerde her iki harfi de kapsayan tilde'den daha kolay bulunabiliyordu. ⓘ

Ayrıca Kırım Tatarcası ve Naurucada velar nazali temsil etmek için de kullanılır. Malaycada, Kongre Yazım Sistemi (1957-1972) eskiden /g/'den önce /ŋ/ için kullanmıştır. Türkmencede 1999 yılına kadar /ŋ/ için kullanılmıştır. Tatarca ve Lule Sami dilinin Latin alfabesiyle yazımında ñ bazen birçok bilgisayar sisteminde bulunmayan alçaltıcı ile n yerine kullanılır. Tatarcanın yanı sıra ñ, Ortak Türk Alfabesinde /ŋ/ değerine sahiptir. ⓘ

Breton dilinde, Fransızca Jean ismine karşılık gelen ve aynı telaffuza sahip olan Jañ /ʒã/'da olduğu gibi, önceki sesli harfi nazalleştirir. ⓘ

Jalapeño, piña colada, piñata ve El Niño gibi İspanyolca kökenli bir dizi İngilizce terimde kullanılır. Ancak İspanyolca cañón kelimesi kanyon olarak doğallaşmıştır. "Corunna Savaşı" ifadesinde olduğu gibi, 20. yüzyılın ortalarına kadar İngilizce'de nn olarak uyarlanması daha yaygındı. Şimdi ise neredeyse her zaman değiştirilmeden bırakılmaktadır. The Society for the Advancement of Spanish Letters in the Anglo Americas (SASLAA), ñ'nin İngiliz diline kalıcı olarak uyarlanmasını teşvik etmeye odaklanan önde gelen kuruluştur. ⓘ

Gilbertçe'de ñ ve ñg, n ve ng'nin ikizlenmiş biçimlerini temsil eder. ⓘ

Kültürel önemi

İspanya Cumhuriyet Hava Kuvvetleri'ne ait 'Ñ' seri numaralı Potez 540 uçağı ⓘ

Ñ harfi İspanyol dilinin kimliğini temsil eder hale gelmiştir. Latin yayıncı Bill Teck, Hispanik kültürünü ve Amerika Birleşik Devletleri üzerindeki etkisini "Generation Ñ" olarak adlandırmış ve daha sonra bu isimle bir dergi çıkarmıştır. Instituto Cervantes ve Ulusal Hispanik Gazeteciler Birliği gibi kuruluşlar bu harfi Hispanik mirasın simgesi olarak benimsemişlerdir. İspanyol Cumhuriyetçi Hava Kuvvetleri'nde uçakları tanımlamak için kullanılmıştır. Valdelinares yakınlarındaki Sistema Ibérico'nun Sierra de Gúdar silsilesi üzerinde düşürülen seri 'Ñ' Potez 540 uçağının düşmesini çevreleyen koşullar, Fransız yazar André Malraux'ya L'Espoir (1937) romanını yazması için ilham verdi, bu roman İngilizceye Man's Hope olarak çevrildi ve Espoir adlı filme dönüştürüldü: Sierra de Teruel. ⓘ

1991 yılında bir Avrupa Topluluğu raporu, "İspanyol yazı sisteminin tüm özelliklerini" desteklemeyen bilgisayar ürünlerinin İspanya'da satışını engelleyen bir düzenlemenin, serbest piyasa ilkelerine karşı korumacı bir önlem olduğunu iddia ederek yürürlükten kaldırılmasını tavsiye etti. Bu, "Ñ" tuşu olmayan klavyelerin dağıtımına izin verecekti. Real Academia Española, konunun dile karşı ciddi bir saldırı olduğunu belirtti. Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Gabriel García Márquez, bu tuşun kaldırılmasını küçümsediğini şu sözlerle ifade etmiştir: "'Ñ' arkeolojik bir hurda değil, tam tersi: diğer dillerin iki harfle ifade etmeye devam ettiği bir sesi tek harfle ifade ederek diğerlerini geride bırakan bir Roman dilinin kültürel sıçraması." ⓘ

Diğer tartışma biçimleri arasında İspanyol soyadlarının İngilizceleştirilmesiyle ilgili olanlar da vardır. ñ harfinin başka bir harfle değiştirilmesi, bir kelimedeki herhangi bir harfin başka bir harfle değiştirilmesiyle aynı şekilde, bir kelimenin veya ismin telaffuzunu ve anlamını değiştirir. Örneğin, Peña yaygın bir İspanyol soyadıdır ve "kayalık tepe" anlamına gelen yaygın bir isimdir; genellikle Pena olarak İngilizceleştirilir ve adı genellikle üzüntü terimlerinde kullanılan İspanyolca "acıma" kelimesine dönüştürür. ⓘ

Federico Peña 1983 yılında Denver belediye başkanlığı için ilk kez aday olduğunda Denver Post gazetesi ismini tilde olmadan "Pena" olarak basmıştır. Seçimi kazandıktan sonra ismini tilde ile basmaya başladılar. Peña'nın yönetimini eleştiren çok sayıda kişi olduğu için, bu kişilerin itirazları bazen tuhaf bir şekilde "ÑO" şeklinde ifade ediliyordu. ⓘ

CNN'in İspanyolca yayın yapan haber kanalı 2011 yılından bu yana iki N harfinin üzerine tilde işaretinin yerleştirildiği yeni bir logo kullanmaktadır. ⓘ

Bir başka haber kanalı olan TLN en Español'un logosunda ise beklenen n'nin yerini ñ'nin aldığı "tlñ" yer alıyor. ⓘ

2013'te Porto Rikolu dilbilim profesörü Aida Vergne, 1 Nisan Şaka Günü'nün bir parçası olarak, Kraliyet İspanyol Akademisi'nin İspanyol dilinden ñ'yi kaldırmayı tercih ettiğini ve bunun yerine Eski İspanyolcadaki orijinal nn'nin kullanılacağını belirten sahte bir gazete makalesi kaleme aldı. Akademi daha önce de ch ve ll gibi harfleri kaldırdığı için böyle bir iddia ciddiye alınmış ve zaman zaman Akademi iddiayı yalanlamak ve açıklığa kavuşturmak için başvurmak zorunda kalmıştır. ⓘ

Google'ın 23 Nisan 2021 tarihli Doodle'ında BM İspanyolca Dil Günü kapsamında Ñ kutlanmıştır. ⓘ

Bilgisayar kullanımı

Ñ, İspanyolca klavye düzeninde L'nin sağındadır. ⓘ

Karakter bilgileri ⓘ

Önizleme	Ñ		ñ
Unicode adı	TILDE ILE LATIN BÜYÜK N HARFI		TILDE ILE LATIN KÜÇÜK N HARFI
Kodlamalar	ondalık	altıgen	dec	altıgen
Unicode	209	U+00D1	241	U+00F1
UTF-8	195 145	C3 91	195 177	C3 B1
Sayısal karakter referansı	Ñ	Ñ	ñ	ñ
Adlandırılmış karakter referansı	Ñ		ñ

Unicode'da Ñ U+00D1 (ondalık 209) koduna sahipken ñ U+00F1 (ondalık 241) koduna sahiptir. Ek olarak, N veya n ve ardından bir birleştirme tilde değiştiricisi, ̃, U+0303, ondalık 771 yazılarak oluşturulabilirler. ⓘ

HTML karakter varlığı referansında, Ñ ve ñ için kodlar şunlardır Ñ ve ñ veya Ñ ve ñ. ⓘ

Ñ ve ñ tuşları İspanyol ve Latin Amerika klavye düzenlerinde kendi tuşlarına sahiptir (klavye düzeni ve Tilde#Mekanik daktiloların rolü bölümlerine bakın). Aşağıdaki talimatlar yalnızca İngilizce klavyeler için geçerlidir. ⓘ

Android cihazlarda, klavyede n veya N tuşunu basılı tutmak ñ ve Ñ tuşlarının girilmesini mümkün kılar. ⓘ

Apple Macintosh işletim sistemlerinde (Mac OS X dahil), Option tuşuna basılı tutarak ve ardından N yazarak ve ardından N veya n yazarak yazılabilir. ⓘ

Apple iOS işletim sistemini kullanan iPhone ve iPad'de ñ'ye bir menü açan "n" tuşu basılı tutularak erişilir (İngilizce klavyede). Apple'ın Mac OS X 10.7 Lion işletim sistemi de "ñ" harfini aynı şekilde kullanılabilir hale getirmiştir. ⓘ

Küçük harf ñ, Microsoft Windows işletim sisteminde şu şekilde yazılarak yapılabilir Alt+164 veya Alt+0241 sayısal tuş takımında (Num Lock açıkken); büyük Ñ harfi Alt+165 veya Alt+0209. Windows'taki Karakter Haritası bu harfi "Tilde ile Latin Küçük/Büyük Harf N" olarak tanımlar. Yumuşak (fiziksel olmayan) bir İspanyolca klavye Windows'a kolayca yüklenebilir. ⓘ

Microsoft Word'de Ñ harfi Control-Shift-Tilde (~) tuşlarına ve ardından N harfine basılarak yazılabilir. ⓘ

Linux'ta Ctrl+Shift+U tuşlarına basarak ve ardından '00d1' veya '00f1' yazarak ve ardından karakter kodu girişini sonlandırmak için boşluk veya Ctrl tuşuna basarak oluşturulabilir. Bu Ñ veya ñ üretir. ⓘ

Başka bir seçenek (herhangi bir işletim sistemi için) sistemi ABD-Uluslararası klavye düzenini kullanacak şekilde yapılandırmaktır; bu düzende ñ, Alt Gr tuşunu basılı tutup N tuşuna basarak ya da tilde (~) ve ardından n yazarak üretilebilir. ⓘ

Bir başka seçenek de bir beste tuşu kullanmaktır (donanım tabanlı veya yazılım uyarlamalı). Oluşturma tuşuna, ardından ~ ve sonra n'ye basmak ñ ile sonuçlanır. Ñ üretmek için büyük N yerine kullanılabilir ve çoğu durumda ~ ve n sırası tersine çevrilebilir. ⓘ

URL'lerde kullanım

Ñ harfi uluslararasılaştırılmış alan adlarında kullanılabilir, ancak kayıt işlemi sırasında punycode kullanılarak Unicode'dan ASCII'ye dönüştürülmesi gerekir (yani www.piñata.com'dan www.xn--piata-pta.com'a). ⓘ

URL'lerde (alan adı hariç), Ñ %C3%91 ile ve ñ %C3%B1 ile değiştirilebilir. Bu yeni tarayıcılar için gerekli değildir. Onaltılı rakamlar Ñ ve ñ gliflerinin UTF-8 kodlamasını temsil eder. Bu özellik neredeyse tüm Unicode karakterlerinin kodlanmasına izin verir ve İngilizce dışındaki dilleri desteklemek için önemli kabul edilir. ⓘ

Türkçede kullanımı

Ñ harfi, Latin harfleri kullanan Türk lehçeleri arasında Tatarca’da kullanılır. (Türkmencede Ň harfi ile, Uniform Türk Alfabesi’nde ise Ņ ile gösterilir.) Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (IPA: [ŋ]). Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Orhun Yazıtları'nda rastlanan çift sesli damgalardan biri; bu sesi karşılar. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûnî (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da özellikle Sivas, Yozgat, Kayseri ile Akdeniz Bölgesi'nin Göller Yöresi'nde (Isparta, Burdur) ve Antalya'da "Saňa, Baňa, Deňiz" sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur. Kiril alfabesini kullanan lehçelerde ise "ñ" yerine "ң" harfi kullanılır. Özbekçe, Azerice ve Türkçede ses olarak yaşayan genizcil n sesi, bu lehçelerin yazı dilinde yoktur. Sadece Özbekçede "ng" şeklinde gösterilmektedir. ⓘ