Z

Z ⓘ
Z z
(Bkz. aşağıda, Tipografi)
Kullanım
Yazı sistemi	Latin alfabesi
Tip	Alfabetik ve Logografik
Köken dil	Latin dili
Fonetik kullanım	[z] [t͡s] [d͡z] [ð] [θ] [s] [ʃ] [j] /zɛd/ /ziː/
Unicode kod noktası	U+005A, U+007A
Alfabetik konum	26
Tarih
Geliştirme	<hiero>Z4</hiero> Ζ ζ 𐌆 Z z
Zaman aralığı	MÖ ~700'den günümüze
Torunlar	• Ʒ  • Ç  • Ƶ  • Ž  • Ż  • 𐌶  • ℤ  • Ꮓ
Kız Kardeşler	З Ѕ Ԑ Ԇ Ҙ ꙅ Ӡ ז‬ ز ܙ ژ‬ ࠆ ዘ 𐎇 Զ զ Ꮓ Ꮛ Ꮸ ડ ઢ ज़
Varyasyonlar	(Bkz. aşağıda, Tipografi)
Diğer
Yaygın olarak kullanılan diğer harfler	z(x), cz, dž, dz, sz, dzs, tzsch

Z veya z, modern İngiliz alfabesinin ve ISO temel Latin alfabesinin yirmi altıncı ve son harfidir. İngilizcedeki yaygın isimleri zed (/ˈzɛd/) ve zee (/ˈziː/), ara sıra arkaik bir varyant izzard (/ˈɪzərd/). ⓘ

Latin alfabesi Zz harfi
Z	z
Z	z

Zz, Türk alfabesinde 29. ve son harftir. Türkçede genel olarak okunuşu "ze" şeklinde iken pek çok Latin dilinde Yunan alfabesinin zeta harfiden türetilen telaffuz şekliyle ifade edilmektedir. Örneğin İngilizcede zed, Fransızcada zède, İspanyolca ve İtalyancada zeta şeklinde ifade edilir. ⓘ

İsim ve telaffuz

Avustralya, Kanada, Hindistan, İrlanda, Yeni Zelanda ve Birleşik Krallık dahil olmak üzere İngilizce konuşulan çoğu ülkede, harfin adı Yunanca zeta'dan türetildiğini yansıtan zed /zɛd/'dir (bu, Yunanca'dan Y ve Z'yi ödünç alan Latince'ye dayanır), ancak Amerikan İngilizcesinde adı zee /ziː/'dir, B, C, D vb. adlara benzer ve 17. yüzyılın sonlarına ait bir İngilizce lehçe biçiminden türemiştir. ⓘ

Bir başka İngilizce lehçe biçimi de izzard /ˈɪzərd/'dir. Bu 18. yüzyılın ortalarından kalmadır ve muhtemelen Oksitanca izèda veya Fransızca ézed'den türemiştir, yeniden yapılandırılmış Latince biçimi *idzēta, belki de protez sesli harfli bir Vulgar Latince biçimidir. Varyantları Hong Kong İngilizcesi ve Kantonca'da hala kullanılmaktadır. ⓘ

Diğer dillerde harfin adı benzer şekilde yazılır: İtalyanca, Baskça ve İspanyolca'da zeta, İzlandaca'da seta (artık alfabenin bir parçası değildir ancak kişi adlarında bulunur), Portekizce'de zê, İsveççe'de zäta, Danca'da zæt, Hollandaca, Endonezyaca, Lehçe, Romence ve Çekçe'de zet, Almanca'da Zett (isim olarak büyük harfle yazılır), Norveççe'de zett, Fransızca'da zède, Japonca'da zetto (ゼット) ve Vietnamca'da zét. Bazı dillerde /ts/ veya /dz/ olarak söylenir, örneğin Fince'de tseta /tseta/ veya daha nadiren tset /tset/ (bazen ilk t'yi tamamen atarak; /seta/ veya /set/, bu sonuncusu çok yaygın değildir). Standart Çince pinyinde, Z harfinin adı "zi" de olduğu gibi [tsɨ] olarak telaffuz edilir, ancak İngilizce zed ve zee çok yaygın hale gelmiştir. Esperanto'da Z harfinin adı /zo/ olarak telaffuz edilir. ⓘ

Tarih

Fenikece Zayin	Etrüsk Z	Yunan Zeta ⓘ

Semitik

Semitik sembol, "silah" veya "kılıç" anlamına gelen zayin adlı yedinci harfti. İngilizce ve Fransızcada olduğu gibi /z/ sesini ya da muhtemelen daha çok /dz/ sesini (İtalyanca zeta, sıfır gibi) temsil ediyordu. ⓘ

Yunan

Z'nin Yunanca biçimi Fenikece Zayin'in yakın bir kopyasıydı () ve Yunanca yazıt biçimi antik çağlar boyunca bu şekilde kalmıştır. Yunanlılar buna eta (η) ve theta (θ) taklit edilerek yapılmış yeni bir isim olan zeta adını vermişlerdir. ⓘ

Atina ve Kuzeybatı Yunanistan'ın eski Yunancasında bu harf /dz/'yi temsil ediyor gibi görünmektedir; MÖ 4. yüzyıldan itibaren Attika'da /zd/ ve /dz/'yi temsil ediyor gibi görünmektedir - bu konuda bir fikir birliği yoktur. Elea ve Giritçe gibi diğer lehçelerde bu sembol İngilizcedeki sesli ve sessiz th (sırasıyla IPA /ð/ ve /θ/) seslerine benzeyen sesler için kullanılmış gibi görünmektedir. Eski lehçeleri takip eden ortak lehçede (koine) ζ, modern Yunancada olduğu gibi /z/ olmuştur. ⓘ

Etrüsk

Etrüskçe Z harfi Fenike alfabesinden, büyük olasılıkla da Ischia adasında kullanılan Yunan alfabesi aracılığıyla türetilmiştir. Etrüskçe'de bu harf /ts/'yi temsil etmiş olabilir. ⓘ

Latince

Z harfi büyük olasılıkla /t͡s/ sesini temsil etmek üzere Yunanca Zeta'dan ödünç alınmıştır. M.Ö. 300 civarında, Romalı sansürcü Appius Claudius Caecus, iddiaya göre "bir cesedin diline benzediği" gerekçesiyle Z harfini alfabeden çıkarmıştır. Daha olası bir açıklama ise bu sesin Latince olmadığı, ancak eskiden Latince olduğu ve bu nedenle Latince kelimelerin yazımında kullanılamaz hale geldiğidir. Ayrıca rhotacism nedeniyle Z'nin trilli bir R sesi olan /r/'ye dönüştüğü de düşünülmektedir. Durum ne olursa olsun, Appius Claudius'un Z harfinden hoşlanmaması bugün bu harfin kaldırılmasının nedeni olarak gösterilmektedir. Birkaç yüzyıl sonra, Roma'nın Yunanistan'ı fethinden sonra, Z harfi Yunancanın prestijli Attika lehçesinden sözcükleri hecelemek için tekrar ödünç alınmıştır. ⓘ

Z'nin yeniden kullanılmaya başlanmasından önce, ζώνη "kemer" için sōna ve τραπεζίτης "banker" için trapessita'da olduğu gibi, zeta sesi kelimelerin başında s ve ortasında ss olarak yazılıyordu. ⓘ

Bazı yazıtlarda z, Klasik Latince /j/, /dj/ ve /gj/ reflekslerinin birleşmesiyle oluşan, muhtemelen bir affrikat olan bir Halk Latincesi sesini temsil ediyordu: örneğin, ianuariu "Ocak" için zanuariu, diaconus "diyakoz" için ziaconus ve hodie "bugün" için oze. Aynı şekilde, /di/ bazen baptizare "vaftiz etmek" için baptidiare gibi sözcüklerde /z/'nin yerini almıştır. Modern İtalyancada z, /ts/ veya /dz/'yi temsil ederken, ianuarius ve hodie refleksleri g harfiyle yazılır (i ve e'den önce /dʒ/'yi temsil eder): gennaio, oggi. İspanyolca gibi diğer dillerde, sesin daha fazla evrimi gerçekleşmiştir. ⓘ

Eski İngilizce

Eski İngilizce hem sessiz hem de sesli sibilant için tek başına S kullanıyordu. Fransızca yoluyla ithal edilen Latince ses yeniydi ve Z ile değil G veya I ile yazılıyordu. Ardışık değişiklikler kıskanç ve gayretli çift biçimlerinde görülebilir. Bunların her ikisi de geç dönem Latince zelosus'tan gelir ve ithal Yunanca ζῆλος zêlos'tan türetilmiştir. Daha önceki formu jealous'tur; ilk sesi [dʒ] olup Modern Fransızcaya [ʒ] dönüşmüştür. John Wycliffe kelimeyi gelows ya da ielous olarak yazmıştır. ⓘ

Bir kelimenin sonundaki z, İngilizce assets'te olduğu gibi ts olarak telaffuz edilirdi, Eski Fransızca asez "yeterli" (Modern Fransızca assez), Vulgar Latince ad satis ("yeterliliğe"). ⓘ

Alfabenin son harfi

Daha önceki zamanlarda, çocuklar tarafından kullanılan İngiliz alfabeleri Z ile değil & veya ilgili tipografik sembollerle sonlandırılırdı. George Eliot, 1859 tarihli romanı Adam Bede'de, karakteri Jacob Storey'nin "Bunun [<i>Z</i>] sadece alfabeyi bitirmek için konulduğunu düşünüyordu; ancak görebildiği kadarıyla ampusand da aynı işi görürdü." sözleriyle Z'yi &'nin takip ettiğine atıfta bulunur. ⓘ

Latin temelli bazı alfabelerde alfabenin sonunda fazladan harfler bulunur. İzlanda, Finlandiya ve İsveç alfabelerinin son harfi Ö iken, Danca ve Norveççe için Å'dur. Alman alfabesinde, umlautlar (Ä/ä, Ö/ö ve Ü/ü) ve ß harfi (Eszett veya scharfes S) sırasıyla a/o/u ünlülerinin modifikasyonları ve ss'nin (standartlaştırılmış) varyant yazımı olarak kabul edilir, bağımsız harfler olarak değil, bu nedenle alfabetik sıralamada değiştirilmemiş harflerden sonra gelirler. Alman alfabesi z ile biter. ⓘ

Varyant ve türetilmiş biçimler

Ortaçağ Gotik minüsküllerinde ve Erken Modern Blackletter yazı karakterlerinde ortaya çıkan Z'nin bir glif varyantı "kuyruklu z "dir (Almanca geschwänztes Z, ayrıca Z mit Unterschlinge). Bazı Antiqua yazı karakterlerinde bu harf bağımsız bir harf olarak ya da bitişik harfler halinde bulunur. Uzun s (ſ) ile bağlanmış olan bu harf, Alman alfabesindeki Eszett (ß) harfinin kökeninin bir parçasıdır. Ezh (Ʒ) karakteri, Orta İngilizce yazımında yogh'dan (ȝ) ayırt edilemeyen kuyruklu bir z'yi andırır. ⓘ

Unicode, Harf Benzeri Semboller ve Matematiksel alfanümerik semboller aralıklarında sırasıyla U+2128 ℨ SİYAH HARF BÜYÜK Z (ℨ, ℨ) ve U+1D537 𝔷 MATEMATİKSEL FRAKTUR KÜÇÜK Z (𝔷) kod noktalarını atar. ⓘ

• 

  küçük harf el yazısı z

• 

  z sans serif yazı karakterinde ⓘ

Vuruşlu bir varyantı da vardır. ⓘ

Telaffuz ve kullanım

Zz'nin telaffuzları

Dil	Lehçe(ler)	Telaffuz (IPA)	Çevre	Notlar ⓘ
Bask		/s̻/
Katalanca	Standart	/z/
	Bazı Valensiya lehçeleri	/s/
Çek Cumhuriyeti		/z/
Fince		/ts/		Sadece alıntı kelimelerde kullanılır
Fransızca		/z̪/		Dentalize
Alman	Standart	/ts/
Macarca		/z/
Inari Sami		/dz/
Endonezce		/z/
İtalyan	Standart	/dz/
		/ts/
Japonca	Standart	/dz/	Önce /ɯ/	Latinceleştirme; bkz Yotsugana
		/z/	Başka bir yerde
Mandarin	Standart	/ts/		Pinyin latinizasyonu
Kuzey Sami		/dz/
Modern İskoçlar		/g/	Bazı kelimeler ve isimler
		/j/	Bazı kelimeler ve isimler
		/z/	Genellikle
Lehçe		/z/
İspanyolca	Avrupa'nın çoğu	/θ/
	Amerikan, Endülüs, Kanarya	/s/
Türkmen		/ð/
Venedik		/d/		Diyalektal, arkaik
		/dz/
		/ð/		Diyalektal, arkaik

İngilizce

Modern İngilizce yazımında ⟨z⟩ harfi genellikle /z/ sesini temsil eder. ⓘ

Seizure gibi sözcüklerde /ʒ/ sesini temsil eder. Daha sık olarak, bu ses measure, decision gibi kelimelerde ⟨su⟩ veya ⟨si⟩ olarak görünür. Tüm bu sözcüklerde /ʒ/ daha önceki /zj/'den yod-birleşmesi yoluyla gelişmiştir. ⓘ

Temel İngilizce kelime dağarcığında çok az kelime ⟨z⟩ ile başlar, ancak diğer harflerle başlayan kelimelerde görülür. Kelimelerde yaklaşık %0,08'lik bir sıklık ile yazılı İngilizcede en az kullanılan harftir. z⟩, İngiliz İngilizcesinin Oxford yazımında standart İngiliz İngilizcesine göre daha yaygındır, çünkü bu varyant, etimolojik olarak daha 'doğru' olan -ize sonlarını, Yunancaya daha yakın olan -ise sonlarına tercih eder; ancak Oxford yazımında -yse, analyse gibi kelimelerin orijinal Yunanca köklerine daha yakın olduğu için -yze'ye tercih edilir. En yaygın kullanıldığı İngilizce türü, hem -ize hem de -yze sonlarını tercih eden Amerikan İngilizcesidir. 'z' içeren bir yerli Cermen İngilizcesi kelimesi olan freeze (past froze, participle frozen), 's' ile yazılabilmesine rağmen (choose, chose ve chosen'da olduğu gibi) geleneksel olarak bu şekilde yazılmıştır. ⓘ

z⟩ yazıda uyuma eylemini temsil etmek için kullanılır (bazen zzzz gibi birden fazla z kullanılır). Ağzı kapalı insan horlaması genellikle bu harfin telaffuzuna benzediği için kullanılır. ⓘ

Diğer diller

z⟩ Arnavutça, Bretonca, Çekçe, Felemenkçe, Fransızca, Macarca, Letonca, Litvanyaca, Rumence, Sırp-Hırvatça, Slovakça ve Uluslararası Fonetik Alfabede sesli alveolar veya sesli dental ıslıklı /z/ anlamına gelir. Çince pinyin, Fince (yalnızca alıntı kelimelerde görülür) ve Almanca'da /t͡s/ anlamına gelir ve aynı şekilde Eski İskandinavca'da /ts/ olarak ifade edilir. İtalyancada iki fonemi temsil eder, /t͡s/ ve /d͡z/. Portekizcede, çoğu durumda /z/ sesini temsil eder, fakat aynı zamanda hecelerin sonunda /s/ veya /ʃ/ (bölgesel varyanta bağlı olarak) sesini de temsil eder. Baskçada /s/ sesini temsil eder. ⓘ

Kastilya İspanyolcası bu harfi /θ/ sesini temsil etmek için kullanır (İngilizce ⟨th⟩ in thing gibi), ancak diğer lehçelerde (Latin Amerika, Endülüs) bu ses /s/ ile birleşmiştir. Sesli ünsüzlerden önce bu ses [ð] veya [z] olarak seslendirilir, bazen de [ɦ]'ye debbucalize edilir (Guzmán soyadında olduğu gibi [ɡuðˈman], [ɡuzˈman] veya [ɡuɦˈman]). Bu, ⟨z⟩'nin İspanyolcada sesli bir ıslıklı [z]'yi temsil edebildiği tek bağlamdır, ancak ⟨s⟩ de bu ortamda [z]'yi (veya lehçeye bağlı olarak [ɦ]'yi) temsil eder. ⓘ

Danca, Norveççe ve İsveççede ⟨z⟩ genellikle /s/ sesini temsil eder ve bu nedenle ⟨s⟩ değerini paylaşır; normalde yalnızca kaynak dillerde ⟨z⟩ ile yazılan alıntı sözcüklerde görülür. ⓘ

z⟩ harfi tek başına Lehçe'de /z/'yi temsil eder. Ayrıca resmi olarak tanınan yedi digrafın dördünde kullanılır: ⟨cz⟩ (/t͡ʂ/), ⟨dz⟩ (/d͡z/ veya /t͡s/), ⟨rz⟩ (/ʐ/ veya /ʂ/, bazen bir /rz/ dizisini temsil eder) ve ⟨sz⟩ (/ʂ/) ve bu dilde ünsüzler arasında en sık kullanılanıdır. (Diğer Slav dilleri digraflardan kaçınır ve karşılık gelen fonemleri háček (caron) aksanıyla işaretler: ⟨č⟩, ⟨ď⟩, ⟨ř⟩, ⟨š⟩; bu sistemin kökeni Hussite dönemi Çek yazımına dayanır). z⟩ ayrıca /ʑ/ ve /ʐ/ seslerini temsil etmek için kullanılan ⟨ź⟩ ve ⟨ż⟩ aksan işaretleriyle de görünebilir. Ayrıca ⟨dź⟩ (/d͡ʑ/ veya /t͡ɕ/) ve ⟨dż⟩ (/d͡ʐ/ veya /t͡ʂ/) digraflarında da görülürler. ⓘ

Macarca ⟨z⟩'yi ⟨sz⟩ (ʃ olan ⟨s⟩'nin değerinin aksine /s/'yi ifade eder) ve ⟨zs⟩ (ʒ'yi ifade eder) digraflarında kullanır. z⟩ harfi tek başına /z/'yi temsil eder. ⓘ

Modern İskoççada ⟨z⟩, eski ⟨ȝ⟩ (yogh) harfinin yerine kullanılır ve sert bir 'g' olarak telaffuz edilmelidir. Brulzie ('brulgey' olarak telaffuz edilir ve kızartma anlamına gelir) gibi ⟨z⟩'nin bu şekilde kullanıldığı birkaç yaygın isim olsa da, yogh yerine kullanılan z daha çok kişi adlarında ve yer adlarında yaygındır. Genellikle isimler İngilizce yazılışına uygun olarak yanlış telaffuz edilir, bu nedenle Mackenzie yaygın olarak 'z' sesi ile telaffuz edilir. Menzies ise hala 'Mingus'un doğru telaffuzunu korumaktadır. ⓘ

Latin alfabesini benimsemiş Avrupalı olmayan diller arasında ⟨z⟩ genellikle Azerice, Igbo, Endonezce, Shona, Swahili, Tatarca, Türkçe ve Zuluca'da olduğu gibi [z] anlamına gelir. z⟩ Kuzey Sami ve İnari Sami dillerinde [d͡z]'i temsil eder. Türkmencede ⟨z⟩ [ð]'yi temsil eder. ⓘ

Japoncanın Nihon-shiki, Kunrei-shiki ve Hepburn romanlaştırmalarında ⟨z⟩, alofonları [z] ve [dz] olan bir fonemi temsil eder. Ek olarak, Nihon-shiki ve Kunrei-shiki sistemlerinde, ⟨z⟩ aynı fonemi /i/'den önce temsil etmek için kullanılır, burada [d͡ʑ ~ ʑ] olarak telaffuz edilir. ⓘ

Diğer sistemler

z⟩'nin grafiksel bir varyantı olan ⟨ʒ⟩, Uluslararası Fonetik Alfabe'ye sesli postalveolar sürtünmenin işareti olarak kabul edilmiştir. ⓘ

Diğer kullanımlar

Matematikte, U+2124 ℤ (ÇİFT VURUŞLU BÜYÜK Z) tam sayılar kümesini belirtmek için kullanılır. Orijinal olarak, $\mathbb {Z}$ matbaacılıkta kullanılan kalın büyük Z harfinin el yazısıyla yazılmış bir versiyonuydu, ancak zamanla basılı eserlerde de daha sık kullanılmaya başlandı. ⓘ

Kimyada Z harfi bir elementin atom numarasını (proton sayısı) belirtmek için kullanılır, örneğin Lityum için Z=3 gibi. Elektrik mühendisliğinde Z, elektriksel empedansı belirtmek için kullanılır. ⓘ

Z bozonu nükleer fizikte bir parçacıktır. ⓘ

Z, 2022 yılında Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sırasında Rus güçleri tarafından askeri bir sembol olarak kullanılmış ve Rus siviller tarafından hükümetlerini desteklemek amacıyla kullanılmıştır. ⓘ

İlgili karakterler

Latin alfabesindeki torunlar ve ilgili karakterler

• Aksan işaretli Z: Ź ź Ẑ ẑ Ž ž Ż Ẓ ẓ Ẕ ẕ Ƶ ƶ ᵶ Ᶎ ᶎ Ⱬ ⱬ
• ß : Uzun s (ſ) ve kısa s'nin bağ harfi olarak kabul edilen Almanca harf, scharfes S veya Eszett olarak adlandırılır. (Bazı yazı karakterlerinde ve el yazısı stillerinde daha ziyade uzun s ve kuyruklu z (ſʒ) harflerinden oluşan bir bağdır).
• Ȥ ȥ: Orta Yüksek Almanca transkripsiyonu için tasarlanmış, /s/ ses değerine sahip z harfi örnekleri için kancalı Latin z harfi.
• Ɀ ɀ : Eğik kuyruklu Latin Z harfi
• Ʒ ʒ : Latin ezh harfi
• Ꝣ ꝣ : Vizigotik Z
• Ᶎ ᶎ : Kancalı Z, 1950'lerin ortalarında pinyin romanizasyonunun ilk taslak versiyonunu kullanarak Mandarin Çincesi yazmak için kullanılır
• Z ile ilgili IPA'ya özgü semboller: ʒ ʑ ʐ ɮ
• U+1D22 ᴢ LATİN HARF KÜÇÜK HARF Z Ural Fonetik Alfabesinde kullanılır
• Değiştirici harfler ᶻ ᶼ ᶽ fonetik transkripsiyonda kullanılır ⓘ

Diğer alfabelerdeki atalar ve kardeşler

• 𐤆 : Sami harflerinden Zayin, aşağıdaki harfler ondan türemiştir
  • Ζ ζ : Aşağıdaki harflerin türetildiği Yunan harfi Zeta
    • Ⲍ ⲍ : Kıpti harf Zēta
    • 𐌆 : Modern Latince Z'nin atası olan Eski İtalik Z
    • 𐌶 : Gotik harf ezec
    • З з : Kiril harfi Ze ⓘ

Hesaplama kodları

Karakter bilgileri ⓘ

Önizleme	Z		z
Unicode adı	LATİNCE BÜYÜK Z HARFİ		LATİNCE KÜÇÜK Z HARFİ
Kodlamalar	ondalık	altıgen	dec	altıgen
Unicode	90	U+005A	122	U+007A
UTF-8	90	5A	122	7A
Sayısal karakter referansı	Z	Z	z	z
EBCDIC ailesi	233	E9	169	A9
ASCII 1	90	5A	122	7A

¹ Ayrıca DOS, Windows, ISO-8859 ve Macintosh kodlama aileleri de dahil olmak üzere ASCII tabanlı kodlamalar için. ⓘ

Orta Avrupa'da kullanılan QWERTZ klavyede Z, ilk satırın altıncı harfi olarak standart ABD/İngiltere QWERTY klavyesindeki Y'nin yerini alır. ⓘ

Diğer gösterimler

NATO fonetik	Mors kodu
Zulu	▄▄▄ ▄▄▄ ▄ ▄

Sinyal bayrağı	Bayrak semaforu	Amerikan el alfabesi (ASL fingerpelling)	İngiliz el alfabesi (BSL parmak yazımı)	Braille noktaları-1356 Birleşik İngilizce Braille

El yazısında

Latin harf Z ⓘ

Ƶ, Türkçede yalnızca el yazısında rastlanan bir harftir, aslında ses değerleri açısından herhangi bir işlevi yoktur ve genellikle eşsesli kelimeleri ayırt etmekte veya bir el alışkanlığı olarak kullanılmaktadır. Örneğin: Ƶar ve Zar sözcükleri arasındaki farkta olduğu gibi. ⓘ

ISO temel Latin alfabesi ⓘ
Aa	Bb	Cc	Dd	Ee	Ff	Gg	Hh	Ii	Jj	Kk	Ll	Mm	Nn	Oo	Pp	Qq	Rr	Ss	Tt	Uu	Vv	Ww	Xx	Yy	Zz
Özel işaret almış Z harfi ŹźẐẑŽžŻżẒẓẔẕƵƶȤȥⱫⱬᵶᶎʐʑɀ tarih • paleografi • türetimler • diyakritik • noktalama • rakamlar • harf listesi