Nesîmî

Seyid Imadaddin Nasimi ⓘ
عمادالدین نسیمی İmadəddin Nəsimi
SSCB Damgası Üzerinde Nesimi'nin Sanatsal Yorumu
Kişisel
Doğan	1369–70 Bilinmiyor, bkz. Hayat
Öldü	MS 1417 Halep, Memlük Sultanlığı, şimdi Suriye
Ölüm nedeni	İdam cezası, diri diri deri yüzme
Din	Şii İslam (Hurufilik)
Ebeveynler	Seyyid Muhammed (baba)
Era	Geç Orta Çağ
Şunlarla bilinir	Azerbaycan epik şiiri, bilgelik edebiyatı
Kıdemli ilan
Görev süresi	14-15. yüzyıl
Etkilendiği Hacı Bektaş Veli, Mansur Al-Hallaj
Etkilenmiş Kul Nesîmî, Fuzûlî, Hatayi, Pir Sultan Abdal

Alī İmādud-Dīn Nasīmī (Azerice: Seyid Əli İmadəddin Nəsimi سئید علی عمادالدّین نسیمی, Farsça: عمادالدین نسیمی), genellikle Nesimi olarak bilinir, (1369 - 1417) 14. yüzyıl Azerbaycanlı Hurûfî şairidir. Çoğunlukla Nesimi mahlasıyla tanınan şair, Azerice, Farsça ve bazen Arapça yazmış, Azerice bir divan, Farsça bir divan ve Türkçe ve Arapça birçok şiir bestelemiştir. Kendisi 14. yüzyıl sonları ve 15. yüzyıl başlarının en büyük Türk mistik şairlerinden biri ve Türk edebiyat tarihinin en önde gelen erken divan ustalarından biri olarak kabul edilir. İslam Ansiklopedisi'nin üçüncü baskısına göre Nesimi, Türk klasik arûz şiirinin "gerçek kurucusu" olarak kabul edilir. ⓘ

İmadeddin Nesimî ⓘ
Sovyet dönemi (1973) posta pulunda Nesimî
Doğum	1369
Ölüm	1417 Halep, (bugün Suriye)
Anıtlar	Nesimi heykeli (Bakü, Azerbaycan)
Meslek	Divan edebiyatı şâir, mutasavvıf, Hurufilik halifesi ve dai
Ebeveyn(ler)	Seyyid Muhammed

İsim ve unvanlar

İslam Ansiklopedisi'nin üçüncü baskısında, aralarında Sıbt İbnü'l-Acemî'nin (ölümü 1415) de bulunduğu bazı kaynaklara göre Nesimî'nin asıl adının Ali olduğu belirtilmektedir. "Nesimî" ismi onun en sık kullandığı takma addır. İslam Ansiklopedisi, tartışmalı olsa da Nesimi adının "en ikna edici şekilde Fazlallah Astarabadi'nin (ölümü 1394) takma adı olan "Na'imi "nin bir yansıması olarak açıklandığını" ekler. Nesimi ayrıca "Hüseyni" mahlasını da kullanmıştır. "Dinin direği" anlamına gelen "İmadeddin" lakabı veya "Seyyid" unvanı (İslam peygamberi Muhammed'in soyundan geldiği iddiasını işaret eder), onu Nesimi adını taşıyan diğer figürlerden ayırmak için sıklıkla eklenir. ⓘ

Yaşam

Nesimi'nin hayatı hakkında günümüze ulaşan bilgilerin çoğu doğrulanmamıştır. Buna, kesin bir kanıt olmaksızın genellikle 1369-70 olarak söylenen doğum tarihi de dahildir. Nesîmî'nin doğum yeri gizemlerle doludur: Bazıları Nesîm adında bir vilayette doğduğunu iddia eder - bu nedenle takma adı - ya günümüz Suriye'sinde Halep yakınlarında ya da günümüz Irak'ında Bağdat yakınlarında bulunur, ancak böyle bir vilayetin varlığına rastlanmamıştır. ⓘ

Encyclopædia of Islam'ın ikinci baskısına göre Nesîmî erken dönem Osmanlı şairi ve mutasavvıfıydı ve büyük ihtimalle Türk kökenliydi. Hem Türkçe hem de Farsçayı iyi derecede biliyordu, ancak Arapça da bazı şiirler yazdı. ⓘ

Azim Azimzade'nin Nesimi'nin Ölümü adlı eseri. ⓘ

Şiirlerinden Nesîmî'nin, Nesîmî'nin hocası Astarâbâdlı Fażlullāh Astarâbâdî tarafından kurulan ve sapkınlıktan mahkûm edilerek Nahçıvan yakınlarındaki Alinja'da idam edilen Ḥurûfî hareketine bağlı olduğu anlaşılmaktadır. Fażlullāh'ın nüfuzunun merkezi Bakü'ydü ve takipçilerinin çoğu o zamanlar Şirvanşahlar tarafından yönetilen Şirvan'dan (bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti) geliyordu. ⓘ

Nesîmî, Hurûfî doktrininin en etkili savunucularından biri olmuş ve hareketin fikirleri büyük ölçüde onun şiirleri aracılığıyla yayılmıştır. Fażlullāh kendisinin Tanrı'nın tecellisi olduğuna inanırken, Nesîmî'ye göre Yaratılışın merkezinde Işığını insana bahşeden Tanrı vardı. Fedakârlık ve kendini mükemmelleştirme yoluyla insan Tanrı ile bir olabilir. 1417 (ya da muhtemelen 1404) civarında, çağdaş dini otoriteler tarafından küfür olarak kabul edilen inançlarının doğrudan bir sonucu olarak Nesîmî yakalandı ve çoğu rivayete göre Halep'te canlı canlı derisi yüzüldü. ⓘ

Daha sonra Nesîmî'nin idamıyla ilgili bir dizi efsane ortaya çıkmıştır; örneğin Nesîmî'nin doğaçlama şiirler söyleyerek cellatlarıyla alay ettiği ve idamdan sonra yüzülmüş derisini omuzlarına atarak oradan ayrıldığı söylenir. Olayla ilgili nadir bir tarihsel anlatı -Ahmed ibn İbrahim el-Halebî'nin Tarih-i Heleb'i- Maliki dini hukuk ekolüne mensup mahkemenin Nesîmî'yi irtidattan mahkûm etmek istemediğini ve idam emrinin bunun yerine açık bir isyandan kaçınmayı uman Halep emirinin seküler iktidarından geldiğini aktarır. ⓘ

Nesîmî'nin Halep'teki türbesi günümüzde de önemli bir ziyaretgâh olmaya devam etmektedir. ⓘ

Şiir

Nesîmî'nin toplanan şiirleri ya da dîvânları 300 civarındadır ve Azerbaycan Türkçesi, Farsça ve Arapça gazeller, kasideler ve rubâ'îler ("dörtlükler") içerir. Ali-Şir Nava'i'ye göre Nesimi "Türkmence" ve "Rumca" şiirler yazmıştır, ancak Mehmet Fuat Köprülü Nesimi'nin Anadolu lehçesine yabancı olduğunu savunmaktadır. ⓘ

En önemli eseri sayılan Türkçe divanında 250-300 gazel ve 150'den fazla rubâ'î bulunmaktadır. Bektaşi ve Alevi şiirinin büyük bir kısmı da, büyük ölçüde Hurûfî fikirlerinin bu iki grup üzerindeki etkisinin bir sonucu olarak Nesîmî'ye atfedilir. İran'daki Safevi hanedanının kurucusu olan ve kendisi de Hatai mahlasıyla Azerbaycan Türkçesinde bir divan yazmış olan Şah I. İsmail, şiirlerinde Nesîmî'yi övmüştür. ⓘ

İslam Ansiklopedisi'nin ikinci baskısına göre:

Eserleri, biri daha nadir olan Farsça ve diğeri Türkçe olmak üzere iki şiir derlemesinden oluşur. Türkçe Dîvân 250-300 gazel ve yaklaşık 150 dörtlükten oluşur, ancak mevcut nüshalar matbu baskıdan (İstanbul 1298/1881) önemli ölçüde farklıdır. Şimdiye kadar herhangi bir ilmî neşri yapılmamıştır, ancak kelime hazinesine dair bir çalışma Jahangir Gahramanov tarafından yapılmıştır, Nasimi divanynyn leksikasy, Bakü 1970. Farsça Dîvân, Muhammed Rızâ Mer'aşî, Hurşid-i Derbend tarafından neşredilmiştir. Dîvân-ı İmâd Dîn Nesîmî, Tahran 1370 Sh./1991. ⓘ

Nesîmî'nin en meşhur şiirlerinden biri aşağıdaki mısralarla başlayan gazelidir:

منده صغار ايكى جهان من بو جهانه صغمازام

گوهر لامکان منم كون و مکانه صغمازام ⓘ

Məndə sığar iki cahan, mən bu cahâna sığmazam

Gövhər-i lâ-məkân mənəm, kövn ü məkâna sığmazam

Her iki dünya da içime sığabilir, ama bu dünyaya sığamam.

Ben mekansız özüm, ama varoluşa sığamıyorum

Şiir, Nesîmî'nin Hurufiliğin tasavvufi formundaki şiirsel markasının bir örneğidir. Nihai olarak insanda birleştiği görülen fiziksel ve ruhsal dünyalar arasında bir karşıtlık vardır. Bu nedenle, insanın Tanrı ile aynı ruhani öze sahip olduğu görülür: ikinci mısradaki lâ-mekân (لامکان) veya "mekânsız" ifadesi Tanrı için kullanılan bir Sufi terimidir. Bununla birlikte, aynı terim kelimenin tam anlamıyla "mekansız" anlamına gelebilir ve bu nedenle Nesîmî bu terimi insanın fizikselliğine atıfta bulunmak için de kullanmaktadır. Nesîmî şiirinde Tanrı'yı anlamanın bu dünyada nihai olarak mümkün olmadığını, ancak yine de böyle bir anlayış için çabalamanın insanın görevi olduğunu vurgular. Dahası, şiirin fiziksel ve ruhsal fikirlerle sürekli oynamasının altını çizdiği gibi, Nesîmî bu anlayış arayışının insanlar tarafından kendi benlikleri içinde gerçekleştirilmesi çağrısında bulunur. Bu beyit farklı resimlerde, filmlerde, şiirlerde ve diğer sanat eserlerinde anlatılmıştır. ⓘ

Nesîmî'nin bazı eserleri de, uzun bir şiirinden alınan aşağıdaki dörtlükte görülebileceği gibi, daha spesifik olarak Hurûfî niteliktedir:

Gördüm ol ayı vü bayram eyledim

Şol meye bu gözleri câm eyledim ⓘ

Hecce vardım ezm-i ehrâm eyledim

Fâ vü zâd-ı lâm-i Heqq nâm eyledim ⓘ

O ayı görünce sevindim

Gözlerimi onun şarabı için bir kadeh yaptım.

Hacca hacı kıyafetiyle gittim.

Fâ, Zâd ve Lâm'ı "Hakikat" adıyla çağırdım. ⓘ

Dörtlüğün son dizesindeki "Fâ", "Zâd" ve "Lâm", Hurufiliğin kurucusu Fazlullah'ın ilk adını heceleyen Arap harflerinin isimleridir. Bu nedenle Nesîmî şeyhini ya da manevi öğretmenini övmekte ve aslında onu "Hakikat" (al-Haqq) adı da verilen Tanrı ile karşılaştırmaktadır. Dahası, şiirde Farsça-Arapça harflerin bu şekilde kullanılması Hurûfî inançlarının doğrudan bir tezahürüdür, zira grup her harfin insan karakterinin bir yönünü temsil ettiği ve tüm harflerin birlikte Tanrı'yı temsil ettiği geniş ve karmaşık bir harf sembolizmini açıklar. ⓘ

Nesîmî aynı zamanda mükemmel bir aşk şairi olarak kabul edilir ve şiirleri aşk fikrini hem kişisel hem de manevi düzlemde ifade eder. Örneğin gazellerinin birçoğu yüksek bir duygusallığa sahiptir ve aynı zamanda büyük bir dil ustalığını ifade eder:

اوزكى مندن نهان ايتمك ديلرسه ڭ ايتمه غل

گوزلرم ياشڭ روان ايتمك ديلرسه ڭ ايتمه غل ⓘ

برك نسرین اوزره مسکين زلفكى سن طاغدوب

عاشقى بى خانمان ايتمك ديلرسه ڭ ايتمه غل ⓘ

Üzünü menden nihân etmek dilersen, etmegil

Gözlerim yaşın revân etmek dilersen, etmegil ⓘ

Berq-i nesrin üzre miskin zülfünü sen dağıdıb

Âşiqi bîxânimân etmek dilersen, etmegil ⓘ

Yüzünü benden saklamak istiyorsan, lütfen yapma!

Gözyaşlarımı akıtmak istiyorsan, lütfen yapma! ⓘ

Misk saçlarını gülün üstüne sermek istersen

Ve sevgilinizi yoksul bırakın, lütfen yapmayın! ⓘ

Miras

Azerbaycan film stüdyosu tarafından 1973 yılında çekilen "Nesimi" filmi şairin doğumunun 600. yıldönümüne ithaf edilmiştir ⓘ

Nesîmî'nin eserleri sadece Azerbaycan yerel dilinde değil, aynı zamanda Osmanlı Divan şiiri geleneğinde de şiirin gelişiminde önemli bir aşamayı temsil eder. Ölümünden sonra Nesîmî'nin eserleri Fuzûlî (1483?-1556), Hatayi (1487-1524) ve Pir Sultan Abdal (1480-1550) gibi birçok Türk dili şair ve yazarını etkilemeye devam etmiştir. ⓘ

Nesîmî, modern Azerbaycan Cumhuriyeti'nde saygı görmektedir ve başkent Bakü'nün semtlerinden biri onun adını taşımaktadır. Şehirde, 1979 yılında T. Mamedov ve I. Zeynalov tarafından yontulmuş bir anıtı da bulunmaktadır. Ayrıca Azerbaycan Bilimler Akademisi'ne bağlı Dilbilim Enstitüsü'ne onun adı verilmiş ve hakkında 1973 yapımı bir Azeri filmi olan Nesimi (isminin Azerice yazılışı) çekilmiştir. Nesîmî'nin doğumunun 600. yıldönümü 1973 yılında UNESCO'nun kararıyla dünya çapında kutlanmış, hem Azerbaycan'da hem de Rusya'nın Moskova kentinde yapılan kutlamalara birçok ülkeden temsilciler katılmıştır. Mayıs 2017'de Paris'te UNESCO merkezinde Nesimi'nin 600. ölüm yıldönümüne adanmış bir etkinlik gerçekleştirilmiştir. Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, şairin doğumunun 650. yıldönümü olması nedeniyle 2019 yılını Azerbaycan'da "Nesimi Yılı" ilan etti. Bu yıl aynı zamanda Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı tarafından Daimi Konseyi'nin Aralık 2018'deki 36. Dönem Toplantısı'nda "Azerbaycanlı Şair İmadeddin Nesimi Yılı" ilan edilmiştir. ⓘ

Çeviriler

• K.R.F. Burrill, On dördüncü yüzyıl Türk Hurufisi Nesimi'nin Dörtlükleri. Hekimoğlu Ali Paşa MS'den Türkçe ve Farsça dörtlüklerin açıklamalı çevirisiyle birlikte. Den Haag, Mouton, Paris 1972 ⓘ

Türkçe Divan'dan:

• 'İmâdeddin Nesimi, Gedichte, ed. M.R. Hess, R. Moritzen'in şiirsel bir yeniden çalışmasıyla, Sharq-Qarb, Bakü 2012
• 'İmâdeddin Nesimi, Ins Absolute schwand ich hin, mit Gott bin ich zu Gott geworden, ed. M.R. Hess, R. Moritzen'in şiirsel bir yeniden çalışmasıyla, Sharq-Qarb, Bakü 2012
• İmadeddin Nesimi, Liriche, ed. Olga Mazzina, Rusça'dan çeviren, Sandro Teti Edizioni, Roma 2019 ⓘ

Farsça Divan:

• Nasimi di Shirvan, Nel tuo volto è scritta la parola di Dio. Il canzoniere persiano del poeta-martire dell'Hurufismo, ed. Carlo Saccone, Centro Essad Bey-Amazon IP, Seattle 2020 ⓘ

Hafıza

• Asteroit 32939 Nasimi onun anısına adlandırılmıştır. Resmi isimlendirme atıfı 18 Mayıs 2019 tarihinde Minor Planet Center tarafından yayınlandı (M.P.C. 114954).
• Azerbaycan film stüdyosu tarafından şair Nesimi'ye adanan film.
• Azerbaycanlı besteci Fikret Amirov tarafından 1973 yılında şair Nesimi'ye adanan Bir Nesimi Masalı balesi. ⓘ

Nesimi adına çeşitli yerlere isimler verilmiştir:

• Nesimi Dilbilim Enstitüsü, Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi'nin bir parçasıdır.
• Nəsimi raionu Bakü'de bir kentsel bölgedir (raion).
• 

  Sumgayıt'taki Nesimi parkı
  Bakü'de bir metro istasyonunun adı Nəsimi'dir.
• Azerbaycan, Balaken'deki 2 numaralı şehir ortaokulunun adı Nesimi'dir
• Ağcabedi, Hudat ve Bakü'de Nəsimi sokakları vardır.
• Bilasuvar ve Sabirabad bölgelerinde Nesimi adında köyler ve Azerbaycan'ın Saatlı bölgesinde Nəsimikənd köyü bulunmaktadır.
• Sumgayıt'taki sahil parkına 1978 yılında Nesimi'nin adı verilmiş ve 2003 yılında buraya bir heykeli dikilmiştir. ⓘ

Haydar Aliyev Vakfı ve Azerbaycan Kültür Bakanlığı tarafından Eylül 2018'de "Nesimi Şiir, Sanat ve Maneviyat Festivali" düzenlendi. Etkinliklerde Bakü ve Şamahı'daki farklı sanat ve bilgi alanlarına yer verilmiştir. Kasım 2018'de Moskova Devlet Uluslararası İlişkiler Enstitüsü'nde İmadeddin Nesimi'nin büstü Nesimi Festivali kapsamında açılmıştır. 28 Eylül - 1 Ekim tarihleri arasında Azerbaycan'da "Nesimi Yılı" çerçevesinde İkinci Nesimi Şiir, Sanat ve Maneviyat Festivali düzenlenmiştir. ⓘ

Temmuz 2019'da şairin 650. yıldönümüne ithafen Şamahı'da "Nesimi-650" Azerbaycan Diaspora Gençleri İkinci Yaz Kampı düzenlendi. ⓘ

Nesimi'nin şiirlerine şarkılar

• "İstəmə" - besteci: Tofig Guliyev
• "Qafil oyan" - besteci: Tofig Guliyev
• "Neynədi" - Zeynab Khanlarova tarafından seslendirildi
• "Nasimi" - Sami Yusuf tarafından seslendirildi ⓘ

Kökeni ve doğum yeri

Nesimi’nin yaşamı hakkında bugün elimizde çok sınırlı bilgiler bulunmaktadır ve değişik kaynaklardan sağlanan bilgiler de çok kere birbiriyle çelişkilidir. Adı İbn Hâcer el-Askalanî'nin eserinde Nesimüddin, Sıbt İbnü'l-Acemi'nin eserinde Ali ve diğer bazı kaynaklarda Celaleddin ve Ömer olarak geçmektir. İmamüddin gerçek adı değil lakabıdır. ⓘ

Doğum tarihinin 1369-1370 yılları arasında olduğu büyük olasılıkla 1369’da olduğu belirtilmiştir. Kaynakların çoğunluğunda doğum yeri hakkında farklı rivayetler vardır. İbn Hâcer el-Askalanî Tebriz'de, Aşık Çelebi Diyarbakır'da ve bazı İran kaynakları Şiraz ya da Şamahı'da doğduğunu söyler. Osmanlı şair tezkiresi yazarı Latifi ise Bağdat'ın Nesim nahiyesinde doğduğu için Nesimi mahlasını kullandığını bildirmektedir. Bazı yazarlar Bağdat dolaylarında günümüzde Nesim nahiyesi bulunmadığı ve eski eserlerde de Nesim adli bir mevkiye rastlanmadığını iddia etmişlerdir. ⓘ

Edebî yaşamı

Azerbaycan Türkçesi tarzında bir Türkçe divanı ve bir Farsça divanının yanı sıra Arapça şiirler de yazmıştır. Şiirleri dönemin birçok şairini etkilemiştir. Şiirlerinde Hallâc-ı Mansûr'u andıran ifadeler kullanmasıyla idarecilerin tepkilerini üzerine çekmiştir., ⓘ

Nesimî şairlik gücünü fikirlerini yaymak için kullandı. “Tanrı’nın insan yüzünde tecelli etmesi” ve “vücudun bütün organlarını harflerle izah” gibi fikirleri dönemin dini yetkililerince tepkiyle karşılandı. Bir süre sonra Halep uleması, görüşlerinin İslam’a aykırı olduğunu ileri sürerek öldürülmesi için fetva verdi. Mısır Çerkes kölemen hükümdarı Muavyed Şeyh'in onayını alan saltanat naibi Emir Yeşbek tarafından boynu vurulup derisi yüzülmek suretiyle 1417 yılında öldürüldü. Cesedi Halep’te 7 gün teşhir edilmiş, sonrasında vücudu parçalanarak birer parçası inançlarını bozduğu düşünülen Şehsüvaroğlu Ali Bey’le kardeşi Nâsırüddin ve Kara Yülük Osman Bey’e gönderilmiştir. ⓘ

Çeşitli nazireler yazmış, şiirleri Anadolu, Azerbaycan ve İran'da yayılmıştır. ⓘ

Ayrıca bakınız

• Azeri yazarlar listesi
• Hurûfilik ⓘ

Dış kaynaklar

• Cengiz, Halil Erdoğan (1972), Divan Şiiri Antolojisi, Ankara : Bilgi Yayınevi. s. 148-175.
• Aktaş, Hasan (2004), Yeni Türk Şiirinde Seyyid Nesîmî Okulu ve Misyonu, Edirne
• Kürkçüoğlu, Kemâl Edib, (1985) Seyyid Nesîmî Dîvanı’ndan Seçmeler, 2. baskı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Burrill, Kathleen R. F. (1973) The quatrains of Nesîmî, fourteenth-century Turkic Hurûfi. Mouton.

1. YÖNLENDİRME Şablon:En ⓘ