Nefis

Nefs (نَفْس), Kur'an'da geçen Arapça bir kelimedir ve kelime anlamı "benlik" olup "ruh", "ego" veya "can" olarak tercüme edilmiştir. Bu terim İbranice nephesh, נֶפֶשׁ sözcüğü ile eş kökenlidir. Kur'an'da nefs kelimesi hem bireysel (ayet 2:48) hem de kolektif anlamda (ayet 4:1) kullanılır; bu da insanlığın nefsin olumlu niteliklerine sahip olma konusunda birleşmiş olmalarına rağmen, nefsin kendilerine sağladığı "özgür irade" araçlarını kullanmaktan bireysel olarak sorumlu olduklarını gösterir. ⓘ

Bununla birlikte, nefs hakkındaki popüler literatürün çoğu, sadrın (göğüs) içinde yer alan bu terimin Sufi anlayışlarına odaklanmıştır. Sufi felsefelerine göre, arındırılmamış haliyle nefs, kişinin içsel varoluşunun en alt boyutu - hayvani ve şeytani doğası - olarak gördükleri "ego "dur. Nefs, İslam geleneğinde, özellikle de Sufizm ve Şii İslam'daki gnosis (irfan) disiplininde önemli bir kavramdır. ⓘ

Nefis ya da Nefs (نفس), Arapça kökenlidir, sözlükte ruh, bir şeyin kendisi, akıl, insan bedeni, ceset, kan, azamet, arzu ve kötü istekler gibi manalara gelmektedir. ⓘ

Tasavvufî olarak da, "kendisinde iradi hareket, his ve hayat kuvveti bulunan latif buharlı bir cevherdir." şeklinde tanımlanır. Kötülüğü emreden manasında anlaşıldığı gibi, Allah tarafından insana üflenen ve "ruh-ı Rahmani", "ilahi ben" manasında da kullanılmıştır. ⓘ

Kur'an kavramı

Nūn fā sīn (ن ف س) üçlü kökü Kur'an'da dört türemiş formda 298 kez geçer:

1. bir kez tanaffasa (تَنَفَّسَ) fiilinin V hali olarak
2. VI. fiil yatanāfasi (يَتَنَافَسِ) şeklinde bir kez
3. 295 kez isim olarak nefs (نَفْس)
4. bir kez VI. biçim aktif katılımcı mutanāfisūn (مُتَنَٰفِسُون) olarak ⓘ

Nefs isminin Kur'an'da aşağıdaki gibi önemli örnekleri vardır: "Ey iman edenler, kendi sorumluluğunuz sizin üzerinizdedir..." Kur'an'da kullanıldığı şekliyle nefs kelimesinin ana teması, bireyin yaptığı seçimlere güçlü bir vurgu yaparak (5:105'te olduğu gibi) bireysel sorumluluk duygusunu aşılamak ve aynı zamanda insanlığa ortak kökenlerini hatırlatmaktır (4:1 ayeti). ⓘ

Kur'an bireyin nefsine büyük önem atfederek, onsuz ne sorumluluğun ne de hesap verebilirliğin var olabileceği özgür irade ve aklın failliğini vurgular. Kur'an nefse doğuştan gelen iyi veya kötü özellikler atfetmez, bunun yerine onun beslenmesi ve kendi kendini düzenlemesi gereken bir şey olduğu fikrini aktarır, böylece düşünceleri ve eylemleri aracılığıyla 'iyi' ve 'içsel olarak anlamlı' olma yolunda ilerleyebilir. Bu nedenle Kur'an'ın nefs anlayışı, Nietzsche'nin "Übermensch" ya da "Süpermen" anlayışına çok benzer şekilde, Nietzsche'yi bu terimi İslam düşüncesinden ödünç almakla suçlayacak kadar ileri giden önde gelen Müslüman alim ve filozof Muhammed İkbal'in öne sürdüğü gibi, son derece modernist bir tona sahiptir. İkbal şöyle demiştir: "Muhtemelen Nietzsche bu terimi (Übermensch) İslam ya da Doğu edebiyatından ödünç almış ve materyalizmiyle onu alçaltmıştır." ⓘ

Sufizm'in nefs anlayışı

Üç temel aşama

Nefsi mutmainne nefis teskiyesi kademelerinden dördüncüsüdür. Tasavvufa göre bu mertebede nefis, tatmin olmuş, şüphelerden arınıp rahatlamıştır. Mesela bu kademede insan nefsin hırs adındaki afetine galip gelerek o afeti devre dışı bırakabildiği için, anlar ki Allah'ın onun için ihsan ettiği şeylerin o ana kadar farkına bile varamamış ve bu kademede farkına varıp doyuma ulaşır. ⓘ

Bu makamımın zikri HAK Esmasıdır. ⓘ

Tasavvufi Bilgelikte, Kuran'ın farklı ayetlerinde de bahsedilen üç temel nefs aşaması vardır. Sufiler bunlara nefsin gelişim, arınma ve ustalaşma sürecindeki "aşamalar" adını verirler. ⓘ

Kışkırtıcı nefs (en-nefsü'l-emmâre)

Nefs, ilkel aşamasında insanları kötülük yapmaya teşvik eder; bu, alt benlik olarak nefstir, temel içgüdülerdir. Kur'an'a adını veren surede Yusuf şöyle der: "Ben nefsimin masum olduğunu iddia etmiyorum: Şüphesiz nefis kötülüğe teşvik eder."[Kuran 12:53] İslam, Kur'an'da olduğu kadar hadislerde de kışkırtıcı nefisle mücadelenin önemini vurgular. Bir rivayete göre Muhammed bir savaştan döndükten sonra şöyle demiştir: "Şimdi küçük mücadeleden (Cihad-ı Ekber) büyük mücadeleye (Cihad-ı Ekber) dönüyoruz". Arkadaşları, "Ey Allah'ın peygamberi, büyük mücadele nedir?" diye sordular. "Günaha karşı mücadeledir" diye cevap verdi. ⓘ

Bu aşama genel olarak nefs-i hevâiyye ve nefs-i iblisiyye olarak ikiye ayrılır. Nefs-i hevâniyye ("hayvani hal") maddi varlıkların, nefsani arzuların ve hayvani zevklerin peşinde koşan benliği tanımlar. Nefsü'l-iblisiyye hayvani halden bile daha aşağıdır, çünkü nefis kendi sevgisinde Tanrı'nın yerini almaya çalışır. ⓘ

Kur'an müminlere "nefsi şehvetten alıkoymalarını" emreder [Kur'an 79:40] ve bir başka geleneksel rivayet "sahip olduğunuz en kötü düşman iki yanınızın arasındaki [nefstir]" uyarısında bulunur. Mevlana, "nefsin sağ elinde tespih ve Kuran, kolunda pala ve hançer vardır" diyerek dini ikiyüzlülük kisvesi altındaki nefse karşı uyarıda bulunur. ⓘ

Nefsi tanımlamak için sıklıkla hayvan imgeleri kullanılır. Popüler bir imge, sonunda binicisini hedefe taşıyabilmesi için eğitilmesi ve terbiye edilmesi gereken bir eşek veya asi bir attır. Rumi nefsi, aklı ('Akl) temsil eden kahraman Mecnun'un sevgilisinin meskenine doğru döndürmek için zorladığı bir deveye benzetir. ⓘ

Nefs-i emmare kötülüğü emreden ve bundan zevk alan nefise verilen isim. Nefis tezkiyesi kademelerinden ilkidir. İlk kademede nefsin temizliğine henüz başlandığı için nefiste bütün 19 afet mevcuttur. Onun için bu kademede nefis henüz arınmadığı için kötülüğü emreder. ⓘ

Genelin sahip olduğu nefis, "Nefsi natıka"dır. Nefsi emmare bir makamdır. Tahkiki iman noktasıdır. Bu makamda küfür afetinin olamayacağı bilinir; nefsin diğer afetleri mevcuttur. ⓘ

Bu makamın zikri Kelime-i Tevhid'dir. LA İLAHE İLLALLAH Zikri çekilir. ⓘ

Kendini suçlayan nefs (en-nefsü'l-lüvâme)

Kıyame Suresi'nde Kur'an "kendini suçlayan nefs "ten bahseder.[Kur'an 75:2] Bu, "vicdanın uyandığı ve nefsin kişiyi egosunu dinlediği için suçladığı" aşamadır. Kişi tövbe eder ve bağışlanma diler." Burada nefs, kişinin kalbinden ilham alır, kişinin eylemlerinin sonuçlarını görür, kişinin beyniyle hemfikir olur, kişinin zayıflıklarını görür ve mükemmelliği arzular. ⓘ

Huzurdaki nefs (en-nefsü'l-mutma'ınne)

Fecr Suresi'nde Kur'an "huzur içindeki nefs "ten bahseder.[Kur'an 89:27] Bu, Müslümanlar için ideal benlik aşamasıdır. Bu seviyede kişi inancında sağlamdır ve kötü davranışları geride bırakır. Ruh sakinleşir, huzur bulur. Bu aşamada, Sufizm'in takipçileri kendilerini tüm materyalizmden ve dünyevi sorunlardan kurtarmış ve Allah'ın iradesinden memnun olmuşlardır. ⓘ

Nefsin dört ek aşaması

Üç ana aşamaya ek olarak, bazen dört aşamadan daha bahsedilir: ⓘ

İlham Verilmiş Nefs (en-nefs el-mulhamah)

Bu aşama ikinci (kendini suçlayan Nefs) ve üçüncü (barış içindeki Nefs) temel aşamaların arasında yer alır. Eylem aşamasıdır. Bu seviyede "Kişi vicdanını dinleme konusunda daha kararlı hale gelir, ancak henüz teslim olmamıştır." Kişi zayıflıklarını gördükten ve hedeflerini belirledikten sonra, bu ego kişiye iyilik yapması için ilham verir. Sufiler, kişinin ne zaman iyilik düşünse hemen harekete geçmesinin önemli olduğunu söylerler. Abbas Bin Abdül Muttalib üç kural ortaya koyar:

1. Ta'cil veya Çabukluk. İyi bir iş hemen yapılmalı ve tembellik edilmemelidir.
2. Tehqeer veya Küçümseme. Kişi yaptığı iyi işlere küçümseyerek bakmalıdır, aksi takdirde kendini beğenmiş olur.
3. İhfa veya Gizlilik. Kişi iyi davranışlarını gizli tutmalıdır, aksi takdirde insanlar onu övecek ve bu da kişinin kendini üstün görmesine neden olacaktır. ⓘ

Kur'an'a göre sadaka hem gizli hem de açık olarak verilmelidir. Muhammed Esed'in Kur'an çevirisinde 14:31 şöyle der: "[Ve] kullarımdan iman edenlere söyle, namazı dosdoğru kılsınlar ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve açık olarak [bizim yolumuzda] harcasınlar; yoksa hiçbir pazarlığın ve hiçbir dostluğun olmayacağı bir gün gelecektir." ⓘ

Hoşnut olan nefis (en-nefs er-raḍîyyah)

Bu aşama üçüncü ana aşamadan sonra gelir. Bu seviyede "kişi Allah'tan gelen her şeyden memnun olur ve geçmişte veya gelecekte değil, anda yaşar." "Kişi her zaman düşünür: 'İlahi ente Maksudi ve rıdhaka matlubi'. Kişi kendini her zaman zayıf ve Allah'a muhtaç olarak görür." ⓘ

Hoşa giden nefs (en-nefsü'l-merdîye)

Bu seviyede insandaki iki Ruh "barışmıştır". "Kişi insanlara karşı yumuşak ve hoşgörülüdür ve iyi Ahlaka (Arapça: أخلاق), iyi davranışlara sahiptir." ⓘ

Saf nefs (en-nefs es-sâfîyye)

Bu seviyede "kişi, tamamen teslim olmuş ve Allah'tan ilham alan İnsan-ı Kamil'in, mükemmel insanın sıfatlarını giymiştir." Kişi "Allah'ın İradesi ile tam bir uyum içindedir". ⓘ

Nefs gelişiminin tam sırası

Bu nedenle, nefsin gelişiminin yedi aşamasının tam sıralaması aşağıdaki gibidir:

1. Kışkırtıcı nefs (en-nefsü'l-emmâre)
2. Kendini suçlayan nefs (en-nefsü'l-lüvâme)
3. İlham alan nefs (en-nefs el-mulhamah)
4. Huzurdaki nefs (en-nefsü'l-mutma'ınne)
5. Hoşnut olan nefis (en-nefs er-raḍîyyah)
6. Hoşa giden nefs (en-nefsü'l-merdîye)
7. Saf nefs (en-nefs es-sâfîyye) ⓘ

Tasavvufun Cerrâhî ekolüne mensup dervişler, nefsin bu aşamalarını iç içe geçmiş şehirler dizisi olarak tanımlayan bir metni incelemeye teşvik edilirler. ⓘ

Nefsin özellikleri

Nefsin ilkel halinde üstesinden gelinmesi gereken yedi özelliği vardır:

1. Gurur (Takabbur)
2. Açgözlülük (Tamaa)
3. Kıskançlık (Hasad)
4. Şehvet (Shahwah)
5. Gıybet (Gheebah)
6. Cimrilik (Bokhl)
7. Malice (Keena) ⓘ

Nefsî tezkiye

Nefsi levvame

Nefs-i Levvâme kötülük yaptığında bundan pişman olup af dileyen nefise verilen isimdir. Mürşidi önünde yapılan tövbeyle nefis bu mertebeye çıkar. İnanışa göre sadece ibadetle bu mertebe çıkmak 100 seneyi gerektirmektedir. ⓘ

Bu makamın zikri Lafzı Celal'dir. ALLAH Zikri çekilir ⓘ

Nefsi mülhime

Nefsi mülhime nefis teskiyesi kademelerinden üçüncüsüdür. Tasavvufa göre bu mertebede nefis Allah'tan ilham almaya başlar. Bu makamın zikri İsmi HU'dur. HU Zikri çekilir ⓘ

Nefsi marziyye

Nefsi marziyye nefis teskiyesi kademelerinden altıncısıdır. ⓘ

Bu makamımın zikri KAYYUM Esmasıdır. ⓘ

Nefsi kâmile

Nefs-i kâmile, nefis tezkiyesinin yedinci mertebesidir. Seçkin, temiz halidir. Olgunluğa ermiş nefisir. Mürşitlerin nefsinin karşılığıdır. ⓘ

Bu makamımın zikri KAHHAR Esmasıdır. ⓘ