Halvetilik

Arnavutluk'un Berat kentindeki eski Halveti Tekkesi binası ⓘ

Kastamonu'daki Şeyh Şaban-ı Veli Türbesi'nin içi, Türkiye ⓘ

Halvetiye tarikatı (Türkiye'de Halvetiyye, Halvetiye veya Halveti olarak da bilinir) bir İslami Sufi kardeşliğidir (tarikat). Nakşibendi, Kadiri ve Şedili tarikatları ile birlikte en ünlü Sufi tarikatları arasında yer almaktadır. Tarikat adını "mistik amaçlar için dünyadan çekilme veya soyutlanma yöntemi" anlamına gelen Arapça khalwa kelimesinden alır. ⓘ

Tarikat, Ömer el-Halveti tarafından Ortaçağ Horasan'ındaki (günümüzde Batı Afganistan'da bulunan) Herat şehrinde kurulmuştur. Ancak "Halvetî Yolu "nu kuran Ömer'in öğrencisi Yahya Şirvani'dir. Yahya Şirvani, Halvetiyye'nin neredeyse tüm kollarının üyeleri tarafından okunan adanmış bir metin olan Vird-i Settar'ı yazmıştır. ⓘ

Halvetiye tarikatı, dervişlerine uyguladığı katı ritüel eğitimi ve bireyselliğe verdiği önemle bilinir. Tarikat özellikle bireysel çileciliği (zühd) ve inzivayı (halvet) teşvik ederek o dönemdeki diğer tarikatlardan farklılaşmıştır. Tarikat, diğer birçok Sufi tarikatının kaynak okullarından biri olarak anılmaktadır. ⓘ

Halvetilik, cehri zikir adı verilen ve ilahi isimlerin yüksek sesle tekrar edilmesi anlamına gelen zikir yöntemini kullanan bir tarîkattır. Tarikat 14. yüzyılda yaşamış olan Ömer el-Halvetî'ye nisbet edilir. Pîr Ömer Halvetî'nin bir ağaç kovuğunda uzun süre halvet çıkarması ve ardından gelen müridlerin de tenhada kalmayı tercih etmeleri üzerine tarikat bu isimle anılmaya başlamıştır. ⓘ

Halvet’îyye Tarîkatı

Halvet’îyye yolu Pîr Ömer Halvetî ile birlikte yaygınlık kazanmaya başlamışsa da sonrasında pek çok kollar zuhur etmiş ve bu nedenle de "tarikatların anası" olarak anılmıştır. Halvet gönlünden Allah'tan gayrısını uzaklaştırmak ya da Allah'tan gayrısından uzaklaşarak ona yaklaşmak üzere yalnız kalmak anlamlarına kullanılır. ⓘ

Özellikle Osmanlı döneminde Anadolu, Balkanlar, Ortadoğu ve Afrika'da geniş bir yayılma alanı bulmuştur. Kıbrıs'ta Gazimagosa'ya Kutub Osman Efendi gitmiştir. Kurucusu Türk olan Halveti tarikatı, Azerbaycan'ın Şah İsmail trafından Şiileştirilmeden önce Şirvanşahlar devletinde yaygındı. Merkezi bugünkü Bakü şehrinde bulunan Şirvanşahlar devletinin son hükümdarları Halveti şeyhlerine büyük saygı göstermişler, zaviyelerini saray binasının yanıbaşına açmalarına müsaade etmişlerdir. "Pîr-i Sâni" olarak anılan Seyyid Yahya Şirvanî tarîkatın 15-16 yüzyıllarda Osmanlı coğrafyasında yayılmasını sağlayan en önemli sîmâlarından biridir. Günümüzde de Halveti mensupları tarafından okunan Vird-i Settar ismiyle anılan eser Yahya Şirvani'ye aittir. Yahya Şirvani tarafından yetiştirilen dervişlerin Anadolu'ya halife olarak gönderilmeleri tarikatın Anadolu'da yayılmasında etkili olmuştur. ⓘ

Kol ve şubeleri

Halvetilik'nin en yaygın kolu Şâbânîlik koludur. Kastamonu Taşköprü doğumlu Pîr Şeyh Şâban-ı Veli'nin piri olduğu Halvetî-Şâbânî yolu mevcuttur. ⓘ

İki ana kola ayrılan tarîkatın bazı önemli şubeleri aşağıda belirtilmiştir.

Şubeleri

• Pîr İlyas Amâsî şubesi
• Seyyid Yâhyâ-yı Şirvânî Şubesi
  • Molla Hâbib Karamanî alt şubesi
  • Cemâli'îyye Alt Şubesi (Çelebi Hâlife Cemâl-i Halvetî'nin Takipçileri)
    • Sünbül'îyye
    • Assâl'îyye
    • Bahş'îyye
    • Şâbân'îyye
      • Karabaş'îyye
        • Bekr'îyye
          • Kemal'îyye
          • Hufn'îyye
            • Tecân'îyye
            • Dırdîr'îyye
            • Sâv'îyye
          • Semmân'îyye
            • Feyz'îyye
        • Nasûh'îyye
          • Çerkeş'îyye
            • İbrahim'îyye/Kuşadav'îyye
          • Halîl'îyye
  • Ahmed'îyye alt kolu (Yiğitbaşı Ahmed Şemseddîn bin Îsâ Marmarâvî'nin takipçileri)
    • Ramazan'îyye
      • Buhûr'îyye
      • Cerrah'îyye
      • Raûf'îyye
    • Cihângir'îyye
    • Sinan'îyye
    • Muslih'îyye
    • Zeherr'îyye
    • Hayât'îyye
    • Uşşâk'îyye
      • Câhid'îyye
      • Selâh'îyye
    • Niyâz'îyye/Mısr'îyye
    • Beyûm'îyye
  • Rûşen'îyye Alt Şubesi (Dede Ömer-i Rûşenî'nin Takipçileri)
    • Gülşen'îyye
      • Sezâ'îyye
      • Hâlet'îyye
    • Demirtâş'îyye
  • Şems'îyye alt şubesi (Şemseddîn Ahmed Sivâsî'nin takipçileri) ⓘ

Halvetiyye-i Cemâl’îyye/Şâbân’îyye Silsilesi

Çoğu akademisyen Halvetiliğin 18. yüzyılda Mustafa ibn Kemal ad-Din al-Bakri (1688-1748) döneminde yeniden canlandığına inanmaktadır. El-Bekri birçok kitap yazan, Sufi teknikleri icat eden ve çok karizmatik olan büyük bir şeyh olarak kabul edilirdi. Kudüs, Halep, İstanbul, Bağdat ve Basra'yı dolaştı. Ölmeden önce çoğu edep hakkında olmak üzere 220 kitap yazmıştır. Peygamberi on dokuz kez, el-Hıdr'ı ise üç kez gördüğü söylenir. Birçok şehirde insanlar el-Bekri'nin hayır duasını almak için ona hücum ederlerdi. El-Bekri öldükten sonra Halvetî kubbe âlimleri El-Bekri'nin "büyük bir Sufi rönesansını harekete geçirdiğine" inanırlar. O, Mısır'da Halveti tarikatını yenileyen reformcu olarak kabul edilir. Halveti tarikatı, Sufi tarikatlarının hükümetten bir dereceye kadar destek aldığı Mısır'da hala güçlüdür. Halvetî tarikatı Sudan'da da güçlü olmaya devam etmektedir. ⓘ

Bununla birlikte, tüm akademisyenler el-Bekri'nin etkisi konusunda hemfikir değildir. Frederick de Jong, derlediği çalışmalarında el Bekri'nin etkisinin sınırlı olduğunu savunmaktadır. Birçok akademisyenin onun etkisinden bahsettiğini, ancak gerçekte ne yaptığına dair fazla ayrıntı vermediğini savunur. Jong, el-Bekri'nin etkisinin Halvetî ritüellerine bir dua litanisi eklemekle sınırlı olduğunu savunur. Müritlerine bu duayı gün doğumundan önce okutmuş ve buna Vird-i serah adını vermiştir. El-Bekri bu dua metnini kendisi yazmış ve Halveti tarikatının uygulamalarına eklemeyi gerekli görmüştür. Jong, el-Bekri'nin sınırlı etkisi nedeniyle Sufi tarikatının yeniden canlanmasıyla ilişkilendirilmemesi gerektiğini savunmaktadır. ⓘ

1. Muhammed
2. Ali
3. Hasan Basrî
4. Habib Acemî
5. Dâvud et-Taî
6. Marûf el-Kerhî
7. Serî es-Sekatî
8. Cüneyd-i Bağdâdî
9. Mimşâd Dîneverî
10. Muhammed el-Bekrî
11. Kadı Vecîhüddîn Ömer el-Bekrî
12. Ebu’n-Necib Sühreverdî
13. Kutbeddîn el-Ebherî
14. Rükneddîn Necaşî
15. Şehâbeddîn Tebrîzî
16. Hâce Cemâleddîn Şirazî
17. Sultân-ul Halvetî Tac’ed-Dîn İbrahim Zahid el-Geylânî
18. Ahî Muhammed el-Halvetî
19. Pîr Umar (Ömer) el-Halvetî (Halveti Tarîkatı Şeyh Ebû Abdullah Sirac’ed-Dîn Ömer bin Ekmel’ud-Dîn-i Lahicî tarafından Herat'ta kuruldu).
20. Ahî Mîrim el Halvetî
21. Sadreddîn Hayyamî
22. Pîr-i Sânî Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî (Yetiştirdiği şeyhler aracılığıyle Halveti Tarîkatını Anadolu'ya yaydı).
23. Muhammed Bahaeddîn-i Erzincanî
24. Çelebi Hâlife Cemâl el-Halvetî
25. Hayreddîn Tokadî
26. Şabân-i Veli Kastamônî
27. Pir-i Sani Mustafa Çerkeşi
28. Mehmet Hilmi Efendi (Hacı Baba)
29. Kutbu'l Cihan İbrahim Hakkı
30. Hasan Muştak Efendi
31. Hacı Cemal Efendi
32. Hacı Nuri Efendi
33. İlyas Efendi El-Kastamonî ⓘ

Türk tasavvufundaki yeri

ⓘ

İslâm

Şiilik

Tasavvuf

Sünniler

Hariciler

Hanefi

Maliki

Şafi'i

Hanbeli

Zahiri

Z'ûl-Nûn el-Mısrî

İbrahim ibn Edhem

Ebû’l Hasan Şazeli

Ebû’n Necib Sühreverdi

Ebâ Yezîd-i Bistâmî

Şazel’îyye

Sühreverd’îyye

Ebû’l Hasan Harakânî

Ebû Hafs Ömer es-Sühreverdî

Sehl el-Tüsterî

Arslan Baba

Yusuf Hemedanî

Hallâc-ı Mansûr

Ahmed Yesevî

Abdulhâlık Gucdevanî

Abdülkâdir Geylânî

Yesev’îyye Tarikat

Nakşibend’îyye Tarikat

Kadir’îyye Tarikat

Şeyh’ūl`Ekber İbn ʿArabî

Gâl’îyye

Zahid Gilani

Ekber’îyye

Yunus Emre

Halvet’îyye

Vahdet-i Vücud

Yâhyâ-yı Şirvânî

Şabân-î Veli

Tarih

14. yüzyıldan 17. yüzyıla

Halveti tarikatının iki büyük tarihsel hareketi olmuştur. Bunlardan ilki 14. yüzyılın sonlarında başlamış ve 17. yüzyılda sona ermiştir. İlk tarihsel hareketin kökenleri bugün İran, Irak, Suriye ve Türkiye'nin bir parçası olan geniş bir alana yayılmıştır. İkinci hareket 15. yüzyılın sonlarından 19. yüzyılın ortalarına kadar çoğunlukla Mısır'da yoğunlaşmış ve Halveti tarikatının reform dönemi olarak kabul edilmiştir. Tarikat 1865'te popülaritesini kaybetti, ancak liderlerinin çoğu İslam'ı Afrika'ya yaymak için farklı tarikatlar kurmak üzere kollara ayrıldı. Tarikat çoğunlukla büyük kentsel alanlarda ikamet etmiştir. ⓘ

Osmanlı Sultanı İkinci Bayezid ve Şeyh Çelebi Halife dönemi

Halveti tarikatının en popüler olduğu dönem, Osmanlı Türkiye'sinde otuz yıl süren "Sufi Bayazid II" (1481-1511) hükümdarlığı dönemidir. Bu süre zarfında sultan Sufi ritüellerini uygulamış, bu da şüphesiz siyasi kariyerlerini ilerletmek isteyen pek çok kişiyi tarikata kazandırmıştır. Bu dönem, üst sınıf mensuplarının, Osmanlı ordusunun ve yüksek rütbeli devlet memurlarının Halvetî tarikatına dahil olduğu dönemdir. Sufi şeyhi Çelebi Halife, Halveti tarikatının merkezini Amasya'dan İstanbul'a taşıdı. Burada eski bir kiliseyi tekke ya da Sufi dergâhı olarak yeniden inşa ettiler. Tekke, Koca Mustafa Paşa Camii olarak bilinmeye başladı. Halveti'nin popülaritesi arttıkça bu binalar tüm bölgeye yayıldı. Tarikat, Orta Doğu'daki kökenlerinden Balkanlara (özellikle güney Yunanistan, Kosova ve Kuzey Makedonya'ya, Mısır'a, Sudan'a ve Osmanlı İmparatorluğu'nun neredeyse her köşesine) yayıldı. ⓘ

Sünbül Efendi dönemi

Çelebi Halife'nin ölümünden sonra iktidar damadı Sünbül Efendi'ye geçti. Koca Mustafa Paşa Camii'ni kurtaran çok ruhani bir adam olarak kabul edilir. Mucizevi anlatıya göre, yeni padişah I. Selim, Halveti tarikatından şüpheleniyor ve tekkesini yıkmak istiyordu. Yavuz Sultan Selim tekkeyi yıkmaları için işçiler göndermiş, ancak öfkeli Sünbül Efendi onları geri çevirmiştir. Bunu duyan Yavuz Sultan Selim oraya gittiğinde yüzlerce sessiz dervişin hırka giymiş Şeyh Sünbül'ün etrafında toplandığını gördü. Selim, Sünbül'ün manevi gücü karşısında hayrete düştü ve tekkeyi yıkma planlarını iptal etti. ⓘ

Ortodoks din sınıfı olan ulemadan gelen saldırılar uzun vadede daha ciddiydi. Düşmanlıkları sadece Halvetiye'ye değil, birçok Sufi tarikatına yönelikti. Eleştirileri, Halvetilerin Osmanlı devletine sadakatsiz olduklarını öne süren siyasi bir kaygı ve Sufilerin ulema tarafından halk İslam'ına çok yakın ve şeriattan çok uzak olduğu düşünülen doktriner bir kaygıydı. Ulema ayrıca sufilere karşı kültürel bir düşmanlık beslemekte ve bu da ulemayı sufilere karşı hoşgörüsüz kılmaktaydı. ⓘ

Veli Şa`ban-i Kastamoni ve Ömer el-Fu'ad-i dönemleri ve Kadızadeli hareketi

Tarikat, 16. ve 17. yüzyıllar boyunca Osmanlı sosyal ve dini hayatına daha fazla dahil olarak kendini dönüştürmeye başladı. Bunun iyi bir örneği, tarikatın Şa`ban-ı Veli (ö. 1569) tarafından Kastamonu'da kurulan koludur. Şa'ban 16. yüzyılda dikkat çekmeyen bir münzevi iken, 17. yüzyıla gelindiğinde manevi takipçisi Ömer el-Fu'adi (ö. 1636) tarikatın doktrin ve uygulamalarını sağlamlaştırmaya ve daha sonra Kadızadeli hareketi şeklinde şekillenecek olan artan tasavvuf karşıtı duygularla mücadele etmeye çalışan çok sayıda kitap ve risale yazmıştır. Yine bu dönemde tarikat, Şii düşmanlığı ile bağlarını kopararak Sünni kimliğini yeniden ortaya koymaya çalışmıştır. Kanuni Sultan Süleyman ve İkinci Selim'in saltanatıyla birlikte tarikat yeniden canlanma sürecine girdi. Osmanlı yönetimindeki birçok üst düzey yetkiliyle bağlantıları vardı ve daha fazla üye kazanmalarına yardımcı olan nakit ve mülk olarak önemli bağışlar aldılar. ⓘ

Niyazi el-Mısri'nin etkileri

Bu dönemde Halveti tarikatı üyeleri, daha önce çok yakın ilişki içinde oldukları sıradan insanlarla bağlarını kopardılar. Tarikatı halk İslam'ından kurtarıp daha ortodoks bir tarikat haline getirmeye çalıştılar. Khalwati, kamusal imajlarının çok bilincindeydi ve tarikatın daha çok üst sınıf için özel bir üyelik haline gelmesini istiyordu. Buradan sonra Halveti tarikatı birçok alt tarikata bölündü. 1650'lerde en ünlü Anadolu Halveti şeyhlerinden biri olan Niyazi el-Mısri ortaya çıktı. Niyazi şiirleri, manevi güçleri ve hükümete karşı açık muhalefetiyle ünlüydü. O, kitleler için olan eski Halvetî tarikatını temsil eden bir liderdi. Niyazi, sıradan insanlara ve onların manevi özlemlerine Halveti düzeninde yeniden bir ses verdi. Niyazi'nin şiirleri Halveti'nin inzivaya çekilme yönlerinden bazılarını göstermektedir. Şiirlerinden birinde şöyle yazar:

"Düşündüm ki dünyada bana hiç dost kalmadı--

Kendimi terk ettim ve bana hiçbir şeytan kalmadı." ⓘ

19. yüzyıl siyasi etkisi

Khwalti tarikatı üyeleri, Mısır'daki Urabi ayaklanmasında büyük rol oynayarak siyasi hareketlere katılmışlardır. Tarikat, Mısır'daki İngiliz işgaline karşı çıkanlara yardım etmiştir. Yukarı Mısır'daki Halveti grupları, 1870'lerde kuraklığın yanı sıra yaşamı çok zorlaştıran yüksek vergiler ve ödenmeyen iş gücü nedeniyle İngiliz işgalini protesto etti. Protestoları, Urabi ayaklanmasına yol açan geniş çaplı milliyetçi protestolarla birleşti. Khalwati'nin yaşam koşullarını iyileştirmek için verdiği mücadelenin sonunda daha büyük milliyetçi protestolara yol açtığı söylenebilir. ⓘ

20. yüzyıldan günümüze

Durum bölgeden bölgeye değişiklik göstermektedir. 1945'te Arnavutluk hükümeti başlıca tarikatları bağımsız dini cemaatler olarak tanımış, ancak 1967'deki Arnavut Kültür Devrimi'nden sonra bu durum sona ermiştir. 1939 yılında Arnavutluk, Makedonya ve Kosova'da yirmi beş Halvetiyye tekkesi vardı. 1925 yılında Türkiye'de tarikatlar lağvedilmiş, tüm tekke ve zaviyeler kapatılmış ve mallarına hükümet tarafından el konulmuştur ve Halvetiyye'nin statüsü hakkında herhangi bir veri bulunmamaktadır. Mısır'da Halvetiyye'nin hala birçok aktif kolu bulunmaktadır. ⓘ

Modernite, tarikatların farklı ortamlarda oldukça farklı biçimlere sahip olmasını etkilemiştir. Bunlar yöreye, şeyhin kişiliğine ve topluluğun ihtiyaçlarına göre değişmektedir. Ayrıca farklı dua uygulamaları, birliktelik şekilleri ve müritleri şeyhe ve birbirlerine bağlayan ilişkilerin doğası da olabilir. ⓘ

Halvetî tekkeleri

Halveti tarikatının İstanbul'da pek çok tekkesi vardı; bunların en ünlüleri Cerrahî, Uşşaki, Sünbülî, Ramazani ve Nasuhi'dir. Her ne kadar Türkiye Cumhuriyeti'nde Sufi tarikatları kaldırılmış olsa da, yukarıda sayılanların neredeyse tamamı şu anda cami ve/veya Müslümanların ibadet için ziyaret ettiği yerlerdir. ⓘ

Khalwati uygulamaları

Halvetiyye tarikatının, yolunun ve sayısız alt bölümünün ayırt edici özelliği, her çömez için gerekli olan periyodik inzivadır (halvet). Bunlar üç günden kırk güne kadar sürebilir. Halvetiyye'nin bazı kolları için halvet, öğrenciyi, müridi hazırlamak için esastır. Toplu zikir, Halvetiyye tarikatının farklı kollarında benzer kuralları takip eder. Zikir uygulaması tekrarlanan dua olarak tanımlanır. Uygulayıcı Allah'ın adını tekrarlamalı ve Allah'ı anmalıdır. Derviş, tekrarlanan dualarında Allah'a karşı dikkatli olmalıdır. Tamamen Allah'a odaklanmalıdırlar, öyle ki eski bir Sufi üstadı "Gerçek zikir, zikrinizi unutmanızdır" der. Halvetiyye'yi diğer tarikatlardan ayıran bir başka uygulama da, tarikat kuramcılarının Allah'la yüz yüze karşılaşma olarak tanımladıkları daha ileri bir farkındalık aşamasına ulaşmanın toplumsal ayin ve ritüellere katılmakla mümkün olduğudur. ⓘ

Halveti alt tarikatları

• Khalwatiyya Sammaniyya
• Gulshani
• Jelveti
• Jerrahi
  • Nur Ashki Jerrahi
• Karabashi
• Nasuhi
• Rahmani
• Sha`bani
• Sunbuli
• Ussaki ⓘ