Tabu

Tabu ya da tabu, bir şeyi (genellikle bir söz ya da davranışa karşı) aşırı derecede itici, kutsal ya da yalnızca belirli kişiler tarafından izin verilen bir şey olarak algılayan kültürel bir duyarlılığa dayanan bir yasaklamadır. Bu tür yasaklar neredeyse tüm toplumlarda mevcuttur. Tabular, gelenek ve/veya din tarafından açıkça yasaklanmıştır. ⓘ

Tabular genellikle bireyi korumayı amaçlar, ancak tabuların oluşmasının başka nedenleri de vardır. Dini ya da ruhani kökenli olarak görülenler de dahil olmak üzere birçoğunda ekolojik ya da tıbbi bir arka plan görülmektedir. Tabular bir kaynağın daha verimli kullanılmasına yardımcı olabilir, ancak toplumun yalnızca bir alt kesimine uygulandıklarında, söz konusu alt kesimin bastırılmasına da hizmet edebilirler. Belirli bir grup veya kabile tarafından kendi yöntemlerinin bir parçası olarak kabul edilen bir tabu, grubun uyumuna yardımcı olur, söz konusu grubun diğerleri karşısında öne çıkmasına ve kimliğini korumasına yardımcı olur ve dolayısıyla bir "aidiyet" duygusu yaratır. ⓘ

"Tabu" kelimesinin anlamı, sosyal bilimlerde, ahlaki yargılara, dini inançlara veya kültürel normlara dayalı olarak kutsal veya yasak olan herhangi bir insan faaliyeti veya gelenek alanıyla ilgili güçlü yasaklara bir şekilde genişletilmiştir. "Bir tabunun çiğnenmesi" genellikle sadece bir kültürün alt kümesi tarafından değil, toplumun geneli tarafından sakıncalı olarak değerlendirilir. ⓘ

Tabu, insan davranışlarının belli alanları ya da belli normlarla ilişkili olarak kutsal veya dokunulmaz olarak tanımlanmış oldukça güçlü sosyal yasaklara denir. Etnologlar tarafından Polinezya dillerinden alınıp kullanılmaya başlanmıştır. "Kutsal" nesnelerde olduğu gibi çelişkili bir yapısı vardır, iki karşıt anlamı da taşır. Hem "kutsal" hem "kirlenmiş" şeyler tabu olabilirler. Örneğin "kirlenen" kişiler, nesneler "kutsal" olandan ayrı tutulmalıdır. "Tabu" karşılığında birçok dilde kullanılan sözcükler de iki zıt anlamı birden taşırlar. ⓘ

Hastaları ve ölüleri toplumun geri kalanından ayırmak en eski zamandan beri bir gelenektir. Bazı tabular ise kadınlara, cinselliğe, doğuma veya belli olaylara yöneliktir. Dövüşte ölmüş bir horozu yemek, reisi silah altında olan bir evin erkek hayvanını öldürmek vb. ⓘ

Bazı tabular geçici, belli dönemler içinken bazıları süreklidir. Bazı kozmik ya da kutsal sayılan bölgeler, kimsenin yaklaşmaya cesaret edemediği yerler, bazı mezarlar gibi. ⓘ

Bugün farkında olmadan uygulanan bazı gelenekler de tabulardan kaynaklanmıştır. Bazı bölgelerde hükümdar toprağa dokunmamalıydı, çünkü güçleriyle toprağın ölmesine neden olabilirdi; bu nedenle taşınmalı ya da halı üzerinde yürümeliydi. ⓘ

Evrensel bir tabu yoktur ancak tabu mekanizması her zaman aynıdır. Bazı nesneler, kişiler ya da bölgeler tamamen farklı bir ontolojik sisteme dahil olurlar ve bunlara dokunmak ontolojik düzlemde ölümcül sonuçlar doğuracak bir kırılmaya neden olur. ⓘ

Bazı tabu örnekleri kaygı ve uzaklaşma yaratan, tuhaf, uğursuz, gizemli vb. olanların normal olanlardan ayrılarak tabu haline getirildiğini gösteriyor. Bu nesne, kişi ya da davranışlar aşağılanmaz, tersine bir değer atfedilir. Kızılderililerde, birçok Afrika kabilesinde, Şamanlarda kutsal güçlere sahip olan kişilerin itici görünüşe sahip, nöropat, sinirsel açıdan dengesiz ya da çirkin kişilerden seçilmesi gibi. ⓘ

Son olarak Sigmund Freud'dan bahsetmek gerekir. Freud tabuların bilimsel bir analizini yapmış ve bu tür yasaklara karşı güçlü bilinçaltı güdülerle hareket edildiğini ortaya çıkarmıştır. ⓘ

Etimoloji

"Tabu" terimi, diğerlerinin yanı sıra Māori tapu ve Hawaii kapu ile ilişkili olan Tongan tapu veya Fijian tabu ("yasak", "izin verilmeyen", "yasak") kelimelerinden gelmektedir. İngilizce kullanımı, İngiliz kaşif James Cook'un Tonga'yı ziyaret ettiği ve Tongalıların "yenmesi veya kullanılması yasak olan herhangi bir şey" için "tabu" terimini kullandıklarından bahsettiği 1777 yılına dayanmaktadır. Şöyle yazmıştı:

Hiçbiri oturmuyor ya da herhangi bir şeyden bir parça bile yemiyordu. Buna şaşırdığımı ifade ettiğimde, hepsinin tabu olduğunu söylediler; bu kelimenin çok kapsamlı bir anlamı vardır; ancak genel olarak bir şeyin yasak olduğu anlamına gelir. ⓘ

Bu terim ona "kutsanmış, dokunulmaz, yasak, kirli veya lanetli" olarak tercüme edildi. Tabu'nun kendisi Tongaca olduğu iddia edilen ta ("işaret") ve bu ("özellikle") morfemlerinden türetilmiştir, ancak bu bir halk etimolojisi olabilir (Tongaca aslında /b/ fonemine sahip değildir) ve tapu genellikle Proto-Polinezce *tapu'dan miras kalan, Proto-Okyanusça *tabu'dan miras kalan ve yeniden yapılandırılmış anlamı "kutsal, yasak" olan üniter, bileşik olmayan bir kelime olarak kabul edilir. Tonga'daki mevcut kullanımında tapu kelimesi "kutsal" ya da "kutsal" anlamına gelir ve genellikle gelenek ya da yasalarla kısıtlanmış ya da korunmuş anlamında kullanılır. Ana adada bu kelime genellikle "Tonga" kelimesinin sonuna Tongatapu şeklinde eklenir ve burada "Yasak Güney" yerine "Kutsal Güney" anlamına gelir. ⓘ

Örnekler

Yamyamlık, Brezilya. Theodor de Bry tarafından Hans Staden'in 1557'deki esaretini anlattığı kitabı için yapılan gravür. ⓘ

Sigmund Freud ensest ve baba katlinin evrensel tabulardan sadece ikisi olduğunu ve medeniyetin temelini oluşturduğunu ileri sürmüştür. Bununla birlikte, yamyamlık, grup içi cinayet ve ensest toplumların çoğunda tabu olsa da, Roma Mısır'ında erkek ve kız kardeşler arasındaki evlilikler gibi istisnalar bulunabilir. Ancak modern Batı toplumları bu tür ilişkilere göz yummamaktadır. Tüm taraflar rıza gösteren yetişkinler olsa bile, bu ailevi cinsel faaliyetler suç sayılmaktadır. Bu yasaları çevreleyen dilin analizi yoluyla, politika yapıcıların ve bir bütün olarak toplumun bu eylemleri nasıl ahlak dışı bulduğu görülebilir. ⓘ

Yaygın tabular öldürme ve avlanma; seks ve cinsel ilişkiler; üreme; ölüler ve mezarları; yiyecek ve yemek (öncelikle yamyamlık ve vejetaryenlik, kaşrut ve helal gibi diyet yasaları) veya dini (treif ve haram) kısıtlamaları veya ritüel düzenlemeleri içerir. Madagaskar'da fady olarak bilinen güçlü bir tabular kodu sürekli değişir ve yeni deneyimlerden oluşur. Her bölge, köy ya da kabilenin kendi fady'si olabilir. ⓘ

"Tabu" kelimesi zaman zaman popülerlik kazanmış, bazı akademisyenler daha önce başka İngilizce kelimelerin uygulandığı yerlerde bu kelimeyi kullanmanın yollarını aramışlardır. Örneğin, J. M. Powis Smith, The American Bible (editörün önsözü 1927) adlı kitabında, Çıkış 30:36, Çıkış 29:37; Sayılar 16:37-38; Tesniye 22:9, Yeşaya 65:5, Hezekiel 44:19 ve Hezekiel 46:20 dahil olmak üzere İsrail'in Buluşma Çadırı ve tören yasalarıyla ilgili olarak zaman zaman "tabu" kelimesini kullanmıştır. ⓘ

Albert Schweitzer Gabon halkının tabuları hakkında bir bölüm yazmıştır. Örnek olarak, ikiz doğmak bir talihsizlik olarak kabul edilir ve diğer insanlara uygulanmayan birçok kurala tabi tutulurlardı. ⓘ

Din ve mitolojide

Joseph Campbell'a göre tabular, din ve mitolojide bir kişinin kendisine verilen bir yasağı ihlal etmekten kaçınma yeteneğini test etmek için kullanılır. Kişi testi geçemez ve bir tabuyu ihlal ederse, daha sonra cezalandırılır veya eylemlerinin sonuçlarıyla yüzleşir. Bununla birlikte, tabuların toplumsal yasaklar (ensest gibi) olmadığını belirtmek önemlidir; daha ziyade, bu hikayelerde "tabu" kullanımı orijinal anlamı olan "yasak" ile ilgilidir: örneğin, bir karakterin bakması, yemek yemesi ve konuşması veya belirli bir kelimeyi söylemesi yasaklanabilir. ⓘ

Yunan mitolojisi

Yunan mitolojisindeki yeme tabusuna bir örnek Persephone'ye tecavüz hikâyesinde bulunabilir. Persephone'ye aşık olan ve onu kraliçesi yapmak isteyen Hades, yeryüzündeki bir yarıktan içeri dalar ve Persephone'yi bir tarlada çiçek toplarken kaçırır. Persephone'nin annesi Demeter, kızının kaçırıldığını öğrendiğinde, toprağın ürün vermesini yasaklar (ya da toprağı ihmal eder) ve umutsuzluğunun derinliğinde hiçbir şeyin yetişmemesine neden olur. Zeus, aç insanların çığlıkları ve onların ıstırabını duyan diğer tanrıların da baskısıyla Hades'i Persephone'yi geri vermeye zorlar. Ancak Demeter'e, ölülerin yemeğini tatmadığı sürece Persephone'nin serbest bırakılacağı açıklanır. Hades, Persephone'yi Demeter'e geri verme isteğini yerine getirir, ancak önce Persephone'yi kandırır ve ona yemesi için biraz nar tanesi vererek yemek yeme tabusunu yıkmaya zorlar. Diğer yorumlarda ise Persephone'nin ayartılma ya da açlık sonucu nar tanelerini yediği görülür. Sonunda Hermes onu kurtarmak için gönderilir, ancak yeraltı dünyasının yiyeceklerini tattığı için her yılın üçte birini (kış aylarını) orada, yılın geri kalan kısmını ise yukarıdaki tanrılarla geçirmek zorunda kalır. Daha sonraki yazarlar Ovid ve Hyginus ile birlikte Persephone'nin yeraltı dünyasında geçirdiği süre yılın yarısı olur. ⓘ

Yunan mitindeki en kayda değer bakış tabusu Orpheus ve Eurydice hikâyesinde bulunabilir. Apollon'un oğlu Orpheus, müziğiyle dünyadaki canlı ya da cansız her şeyi harekete geçirebilen efsanevi bir müzisyen olarak tanınırdı. Eurydice, düğününde halkının arasında uzun otların arasında yürürken bir satir tarafından tuzağa düşürülür. Satirden kaçmaya çalışırken Eurydice bir engerek yuvasına düşer ve topuğundan ölümcül bir ısırık alır. Cesedi Orpheus tarafından bulunur ve Orpheus kederinden öyle hüzünlü ve kederli şarkılar çalar ki tüm insanlar, periler ve tanrılar onun kederini ve üzüntüsünü öğrenip onunla birlikte ağlarlar. Tanrıların tavsiyesi üzerine Orpheus Yeraltı Dünyası'na gitmiş ve müziği Hades ve Persephone'nin kalplerini yumuşatmış, onlar da Eurydice'in kendisiyle birlikte dünyaya dönmesine bir şartla izin vermişler: Eurydice'e rehberlik edecek ve her ikisi de yukarı dünyaya ulaşana kadar arkalarına bakmayacaklarmış. Yukarı dünyaya ulaştığında, Orpheus onunla yeniden bir araya gelme hevesiyle Eurydice'e doğru bakar, trajik bir şekilde Hades tarafından kendisine verilen bakma tabusunu unutur ve Eurydice yukarı dünyaya geçmediği için, bu sefer sonsuza dek Yeraltı Dünyası'nda kaybolur. ⓘ

Yunan mitindeki bir konuşma tabusu, Truva prensi ve savaşçı Aeneas'ın babası Anchises'in hikâyesinde bulunabilir. Anchises tanrıça Afrodit'in ölümlü bir aşığıydı ve Zeus'un Eros'u bu duyguların ortaya çıkmasına neden olacak bir okla onu vurmaya ikna etmesinin ardından Anchises'e aşık olmuştu. Bir yoruma göre Afrodit bir Frig prensesi gibi davranarak Anchises'i baştan çıkarır, ancak daha sonra kendisini bir tanrıça olarak gösterir ve Anchises'e Aeneas adında bir oğul doğuracağını söyler; ancak Afrodit Anchises'i bir tanrıçayla yattığını kimseye söylememesi konusunda uyarır. Anchises bu konuşma tabusunu dikkate almaz ve daha sonra Afrodit'le karşılaşması hakkında övünür ve bunun sonucunda Zeus tarafından yıldırımla ayağından vurulur. Daha sonra bu ayağı topal kalır ve Aeneas onu Troya'nın alevlerinden taşımak zorunda kalır. ⓘ

Yunan mitinde daha az bilinen bir başka konuşma tabusu da Actaeon'un hikâyesinde bulunabilir. Actaeon ormanda avlanırken yanlışlıkla ve talihsiz bir şekilde yıkanmakta olan Artemis'e rastlar. Artemis, Actaeon'un kendisini çıplak gördüğünü ve böylece iffetini kirlettiğini fark ettiğinde, bekaretinin gizemine yaptığı bu talihsiz saygısızlıktan dolayı onu konuşmaktan men ederek cezalandırır. İster unutkanlıktan, ister düpedüz direnişten kaynaklansın, Actaeon konuşma tabusuna karşı gelmiş ve av köpeklerini çağırmıştır. Konuşma tabusuna uymaması nedeniyle Artemis, Actaeon'u bir geyiğe dönüştürdü ve köpeklerini onun üzerine saldı. Actaeon, eski efendilerini tanımayan sadık köpekleri tarafından parçalanmış ve harap edilmiştir. ⓘ

İbrahimi dinler

Muhtemelen en ünlü yeme tabusu (genel olarak tabu değilse de) İbrahimi dinlerdeki Adem ve Havva hikayesinde yer almaktadır. Yaratılış 3'te bulunan Yahudi-Hıristiyan anlatısında, Adem ve Havva Tanrı tarafından Cennet Bahçesi'ne yerleştirilir ve ölmemeleri için bir ağaçtan yememeleri söylenir, ancak Havva derhal bir yılan (genellikle kılık değiştirmiş Şeytan olarak tanımlanır) tarafından iyilik ve kötülüğü bilme ağacından yemeye teşvik edilir, çünkü kesinlikle ölmeyecekler, aksine "Tanrı gibi" olabileceklerdir. Havva yeme tabusunu ihlal eder ve ağacın yasak meyvesinden yer, kısa bir süre sonra arkadaşı Adem'e de biraz meyve verir. Yasak meyveyi yedikten sonra Adem ve Havva çıplaklıklarının farkına varırlar ve incir yapraklarıyla örtünerek Tanrı'dan saklanırlar. Tanrı saklandıklarını fark eder ve ağaçtan yedikleri için onları sorguya çeker, bunun üzerine Adem suçu Havva'ya, Havva da yılana yükler. Sonuç olarak Tanrı Havva'yı doğum sancısı ve kocasına itaat etmekle, Adem'i yiyecek için toprakta çalışmak ve öldüğünde toprağa karışmakla, Hıristiyan geleneğinde ise tüm insanlığı bu ilk günahtan dolayı mahkum eder. Tanrı daha sonra Adem ve Havva'yı, Hayat Ağacı'ndan yemeleri ve "kendisi gibi" ölümsüz olmaları için Cennet Bahçesi'nden kovar. ⓘ

İslam'da Adem ve Havva'nın hikayesi, bir yeme tabusu içermesine rağmen oldukça farklıdır: Kuran, Adem'in (Arapça: آدم), Allah'ın emriyle yeryüzünün ardıl otoritesi olarak, eşiyle birlikte (Kuran'da isimsizdir, ancak Hadis ona Ḥawwā' adını verir, Arapça: حواء); bu bahçe öyle bir cennetti ki, asla aç kalmayacaklar, çıplak kalmayacaklar, susuz kalmayacaklar ve güneşin sıcağına maruz kalmayacaklardı. Ancak Allah, Âdem'den bir söz aldı:

Ve (insana): Ey Âdem! Sen ve eşin cennette oturun, dilediğiniz yerden yiyin, fakat şu ağaca yaklaşmayın, yoksa zalimler olursunuz.

- Kuran 7:19 ⓘ

İblis, başlangıcında Adem'e boyun eğmeyi reddettiği için Cennet'ten kovulmasına öfkelenerek, Adem ve eşini, kendisi gibi Allah tarafından dışlanmaları için kandırmaya karar verdi; ancak Allah, Adem ve eşini İblis hakkında uyarmış ve onlara onun "açık bir düşman" olduğunu söylemişti. İblis, Allah adına onların samimi danışmanı olduğuna yemin etti, Adem ve eşine birbirlerinin çıplaklığını gösterdi ve ölümü asla tatmamaları için onları yasak ağaçtan yemeye ikna etti. Ağaçtan yedikten sonra (böylece yeme tabusunu çiğnediler), Allah Adem ve eşini cennet bahçesinden çıkarır ve onlara insanoğlunun bir süreliğine yeryüzünde bazılarının diğerlerine düşman olarak yaşamaya mahkûm edileceğini, orada kendilerine barınak ve rızık sağlanacağını söyler ve "Orada yaşayacaksınız, orada öleceksiniz ve oradan çıkarılacaksınız."[Kuran 7:25 (Pickthall tarafından çevrilmiştir)] <span title="Kaynak: İngilizce Vikipedi, Bölüm "Abrahamic religions"" class="plainlinks">[https://en.wikipedia.org/wiki/Taboo#Abrahamic_religions <span style="color:#dddddd">ⓘ</span>]</span>

Yaratılış Kitabı'nda yer alan Lut'un öyküsünün Yahudi-Hıristiyan anlatımında bir görünüm tabusu bulunabilir. Yaratılış 19'da, insan suretindeki iki melek akşam vakti Sodom'a gelir ve Lut tarafından geceyi evinde geçirmesi için davet edilir. Ancak Sodom'un erkekleri son derece kötüydü ve Lut'tan iki misafirini onları "tanımaları" için dışarı çıkarmasını istediler; bunun yerine Lut, erkekleri "tanımayan" iki kızını teklif etti, ancak onlar reddetti. Şafak sökerken, Lut'u ziyaret eden melekler, kentin kötülüğü yüzünden yaklaşan felakete yakalanmamak için ailesini alıp kaçması için onu teşvik ettiler. Şu buyruk verildi: "Canını kurtarmak için kaç! Ardına bakma, ovada hiçbir yerde durma; tepelere doğru kaç, yoksa sürüklenip gidersin." Ancak kaçarken Lut'un karısı, Sodom ve Gomora'nın yıkımına dönüp bakarak bakma tabusunu çiğnedi ve meleklerin uyarısına uymadığı için ceza olarak bir tuz sütununa dönüştürüldü. ⓘ

İşlev

Komünist ve materyalist kuramcılar, tabuların, başka kayıtların eksik olduğu durumlarda toplumların tarihlerini ortaya çıkarmak için kullanılabileceğini savunmuşlardır. Marvin Harris tabuları ekolojik ve ekonomik koşulların bir sonucu olarak açıklamaktadır. ⓘ

Modernite

Bazıları çağdaş Batılı çok kültürlü toplumların kabilecilik (örneğin etnosentrizm ve milliyetçilik) ve önyargılara (ırkçılık, cinsiyetçilik, homofobi, aşırıcılık ve dini fanatizm) karşı tabuları olduğunu savunmaktadır. ⓘ

Değişen sosyal gelenekler ve standartlar da yeni tabular yaratmaktadır; örneğin köleliğin yasaklanması; pedofili tabusunun ephebofiliye genişletilmesi; alkol, tütün veya psikofarmasötik tüketiminin yasaklanması (özellikle hamile kadınlar arasında), ayrıca cinsel taciz ve cinsel nesneleştirme son yıllarda giderek daha fazla tabu haline gelmektedir. ⓘ

Ensestin kendisi her iki yöne de çekilmiştir; bazıları akrabalık derecesine bakılmaksızın rızaya dayalı yetişkin ilişkilerini normalleştirmeye çalışırken (özellikle Avrupa'da), diğerleri yasaklanan temas derecelerini genişletmektedir (özellikle Amerika Birleşik Devletleri'nde). Tabu terimi genellikle olumsuz çağrışımları ima etse de, bazen yasak meyve en tatlısıdır gibi atasözlerindeki cazip önermelerle ilişkilendirilir. ⓘ

Tıpta, etik ve ahlaki gri alanlarda veya gebeliğin geç sonlandırılması gibi sosyal damgalanmaya maruz kalan alanlarda çalışan profesyoneller, uygulamalarını kamuoyu önünde tartışmaktan kaçınabilirler. Diğer nedenlerin yanı sıra, bu tabu, yorumların uygun bağlamdan çıkarılabileceği ve (aksi takdirde önlenebilir) anne ölümlerine yol açacak yanlış bilgilendirilmiş politika kararları vermek için kullanılabileceği endişesinden kaynaklanıyor olabilir. ⓘ

Türk halk kültüründe

Kutsal yasaklar, Türk halk kültüründe "Koruğ" sözcüğü ile karşılanır. Bu kelime "Kor" sözcüğünden türemiştir ve korumak fiilinden gelir. Türk halk inancında, şamanizmde ve mitolojide sık sık rastlanan bu yasaklara Koru veya Korı da denir. Yapılması, dokunulması, gidilmesi, söylenmesi dinsel veya metafizik içerikli bir sonuca bağlanmış olan yasak. Masallarda ve efsanelerde sık sık görülen yasaklar şu şekildedir. ⓘ

1. Bakma yasağı: Savaşçının geriye dönüp bakmaması gerekir. Bazen de herkesin başını çevirip bakması yasaklanır.
2. Uyuma yasağı: Bir ağacın altında ejderhayı bekleyen yiğidin uyumaması gerekir. Bunun için kolunu keserek tuz basar.
3. Söyleme Yasağı: Bazı sözlerin söylenmemesi veya hiç kimseyle konuşulmaması gerekir. Özellikle kutlu hayvanların adı anılmaz. Bazı soyut varlıkları anmak da onları çağırmak dermektir. ⓘ

Ek kaynaklar

• İngilizce Vikipedi Tabu maddesi17 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İngilizce Vikipedi Totem ve Tabu maddesi13 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt13 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ⓘ