Teizm
| Makale serilerinden ⓘ |
| Tanrı |
|---|
Teizm ya da tanrıcılık, tanrı veya tanrıların var olduğu inancıdır. Teizm inanışına göre tanrılar din gönderebilir veya insanların yaşadığı Dünya'ya etki eden olaylara sebep olabilir. Günümüzde en yaygın teist inanışlar Hristiyanlık ve İslam'dır. ⓘ
Teizm, dini inanışlar başta olmak üzere tüm tanrı inanışlarını kapsayan geniş bir tanım olarak ortaya çıktı. Ardından 17. yüzyılda bir tanrı inanışı olarak ortaya çıkan deizm felsefesinin Avrupa'da yükselişinden sonra teizm ile deizmi ayırt etmek için; teizm sıklıkla "dinler yollayan tanrı" veya "insanlar üzerinde egemenlik kuran tanrı" inanışlarını tanımlamak için kullanılmaya başlandı. Terim, Yunanca "Tanrı" anlamına gelen theos kelimesinden türetilmiştir, ilk kez Ralph Cudworth tarafından kullanılmıştır. ⓘ
Daha detaylı tanımıyla teizm, tanrının doğasını ve evrenle tanrı arasındaki ilişkiyi açıklayan; kişisel, mevcut ve aktif olarak evrenin kuruluş ve yönetiminden sorumlu bir Tanrı betimlemesi içeren bir öğretidir. Bu yaklaşıma göre Tanrı dünya ve insanlar ile sürekli ilişki içerisindedir. Tanrı veya tanrıların Dünya üzerindeki egemenliğine inananlara veya akıllı tasarıma inananlara da teist denir. ⓘ
Ateizm genellikle teizmin en geniş anlamıyla, yani Tanrı ya da tanrılara olan inancın kabul edilmemesi ya da reddedilmesi olarak anlaşılır. Herhangi bir tanrının varlığının bilinmediği veya bilinemeyeceği iddiası agnostisizmdir. ⓘ
Ayrımlar
Tektanrıcılık
Tektanrıcılık (Yunanca μόνος) teolojide sadece tek bir tanrının var olduğu inancıdır. Günümüzün bazı tek tanrılı dinleri arasında Yahudilik, Hristiyanlık, İslam, Bahai İnancı, Sihizm, Zerdüştlük, Arya samaj (hinduizm) ve Eckankar sayılabilir. ⓘ
Politeizm
Politeizm, birden fazla tanrı olduğu inancıdır. Antik Mısır dini, Antik Roma dönemindeki dini inanışlar ve belli özellikleriyle Neopaganizm örnek gösterilebilir. Bu inanış antik çağ dönemlerinde oldukça yaygındı, ardından özellikle orta çağ itibarıyla tek tanrılı inanışlar daha yüksek sayıda takipçi kitlelere sahip oldu. ⓘ
Agnostik teizm
Agnostik teizm, en az bir yaratıcıya inanan ancak bunun doğruluğunun ile birlikte yanlışlığının da bilinmediğini veya hiçbir zaman bilinemeyeceğini savunan bir felsefi görüştür. Bu düşünce "bilmek" ve "inanmak" kavramlarının arasındaki farka da vurgu yapar. "Bir insanın Tanrı'nın varlığını bilemeyiz demesi ama var olduğuna inanması" manasına gelmektedir. ⓘ
Panteizm ve Panenteizm
- Panteizm, her şeyi kapsayan içkin bir Tanrı veya evrenin ya da doğanın Tanrı ile aynı olduğu görüşüdür.
- Panenteizm, panteizmde olduğu gibi evrenin kendisinin Tanrı olduğunu, evrensel panteist görüşten farklı olarak Tanrının evrene aşkın ve mutlak değişmez olduğu görüşüdür. ⓘ
Bazıları bu iki kavram arasındaki farkı anlamsız bulurken diğerleri önemli bir nokta olarak görebilir. Panteizm veya panenteizm terimleri tek başlarına tektanrıcılık veya çoktanrıcılık ifade etmez. Bir öğreti panenteistik veya panteistik olsa dahi birden fazla Tanrıyı savunuyor ya da tam tersi tek bir Tanrının varlığını savunuyor olabilir. ⓘ
Deizm
Deizm, evreni yaratan tanrının vahiy aracı olmaksızın sadece akılla veya doğal dünyaya yapılacak gözlemle kavranabileceği ve tanrının sonradan insanlığa ve evrene müdahalede bulunmadığı inancıdır. Deizm doğaüstü olayları (örneğin kehanetleri, mucizeleri, vahiy, cennet, cehennem vb.) reddeder. Buna rağmen klasik deizm döneminin ilk filozoflarında cennet ile cehennem inançlarına net karşı çıkış bulunmamaktadır. ⓘ
Deizm insanlığa müdahalede bulunmayan ve Dünya üzerine bir egemenlik kurmayan tanrı inancını içerir. Esasen deizm de tanrı inanışı içermesinden ötürü teizm tanımında yer almasına rağmen özellikle klasik deist filozofların ve günümüz modern deistlerinin, müdahaleci teistik dinlere karşı verdiği eleştirilerden dolayı deizm bazen teizm kategorisinde değerlendirilmemektedir. ⓘ
- Polideizm: Deizmin politeistik formudur veya Politeizm'in deistik formudur. Bu inanışa göre evren birkaç Tanrı'nın kolektif yaratıcılığı sonucu yaratılmıştır. Bu tanrıların her biri evrenin bir parçasını yarattıktan sonra evren ile pratik anlamda ilgilenmeyi bırakmıştır.
- Pandeizm: Panteizm'in deistik formudur veya Deizm'in panteistik formudur.
- Panendeizm: Panenteizm'in deistik formudur veya Deizm'in panenteistik formudur. ⓘ
- Klasik Deizm, tek bir Tanrı'nın var olduğu ve dünyayı yarattığı, ancak Yaratıcı'nın evren için orijinal planı değiştirmediği, ancak Takdir-i İlahi şeklinde ona başkanlık ettiği inancıdır; ancak bazı klasik Deistler ilahi müdahaleye inanmıştır.
Deizm tipik olarak organize dinde öne çıkan doğaüstü olayları (kehanetler, mucizeler ve ilahi vahiyler gibi) reddeder. Bunun yerine Deizm, dini inançların insan aklı ve doğal dünyanın gözlemlenen özellikleri üzerine kurulması gerektiğini ve bu kaynakların yaratıcı olarak yüce bir varlığın varlığını ortaya koyduğunu savunur.
- Pandeizm: Tanrı'nın evrenden önce var olduğu ve onu yarattığı, ancak şimdi onunla eşdeğer olduğu inancı.
- Polideizm: Birden fazla tanrının var olduğu ancak evrene müdahale etmediği inancı. ⓘ
Tanrılaştırma
Tanrılaştırma ya da Apotheosis, dünyasal bir varlığın veya ölümlü bir insanın Tanrı ya da Yarı Tanrı katına yükseltilmesi. ⓘ
Antropoteizm
Tanrının şekil olarak, nitelikleri bakımından veya fiziksel güç gibi kavramlarda insana benzetilmesi tavrına verilen addır. ⓘ
Ayrıca bakınız
- Yaratılışçılık
- Akıllı tasarım ⓘ
Dipnotlar
Etimoloji
Teizm terimi Yunanca "tanrı" veya "tanrılar" anlamına gelen theos veya theoi'den türemiştir. Teizm terimi ilk olarak Ralph Cudworth (1617-1688) tarafından kullanılmıştır. Cudworth'un tanımına göre, "ezelden beri kendi başına var olan mükemmel bilinçli bir anlayış varlığının veya zihnin diğer tüm şeylerin nedeni olduğunu onaylayanlara kesinlikle ve doğru bir şekilde Teistler denir". ⓘ
Teizm türleri
Ototeizm
Ototeizm, dışsal olsun ya da olmasın, tanrısallığın özünde 'kişinin kendi' içinde olduğu ve kişinin tanrısal olma yeteneğine sahip olduğu bakış açısıdır. Budizm ve Jainizm gibi Hint dinleri Ototeisttir. Bu, özverili bir şekilde, etik, felsefi ve dini liderlere (Mahavira gibi) atfedilen ifadelerin sonuçlarını takip eden bir yol olabilir. ⓘ
Ototeizm, öznelcilik bağlamında kişinin kendisinin bir tanrı olduğu inancını da ifade edebilir. Hindular "Ben Brahman'ım" anlamına gelen "aham Brahmāsmi" terimini kullanırlar. ⓘ
Mormonlar, insanların tanrılığa erişebildiği Apotheosis adı verilen bir tür Ototeizm öğretir. ⓘ
Değer yargısı teizmleri
- Eutheism, bir tanrının tamamen iyiliksever olduğu inancıdır.
- Dystheism, bir tanrının tamamen iyi olmadığı ve muhtemelen kötü olduğu inancıdır.
- Maltheism, bir tanrının var olduğu ancak tamamen kötü niyetli olduğu inancıdır.
- Tanrıtanımazlık, Tanrı ya da tanrılara karşı duyulan aktif nefrettir. ⓘ