Ayetullah

Ayetullah (Arapça: آية الله; Farsça: آيت‌الله Āyatollāh), Şiîlik'te özellikle Câferîliğinin başlıca ekolü olan Usulî kolunda kullanılan bir unvandır. ⓘ

İran ve Irak'ta Şiîlik'te onur ünvanı olarak kullanılırken 20. yüzyılda geniş bir dağılıma sahip olmuştur. İran'da dini bir makam olarak da bilinir. Ayetullah unvanına sahip insanların fetva verme yetkisi vardır. Tarihte ilk defa Allâme el-Hillî için ayetullah unvanı kullanılmıştır. ⓘ

Ayetullah Allah'ın ayeti (delili) demektir. İran'da dini bir makam olarak da bilinir. Ayetullahların Ehli Beyt soyundan gelmesi esastır. ⓘ

Ayetullah unvanı, Ulema topluluğunun fikir birliğine dayanarak hocası tarafından verilir. Ayetullah unvanı kazananlar Kur'an, Sünnet, İcma ve Akıl (Sünnilerdeki Kıyas) başta olmak üzere Fıkıh usûlünden hareket ederek içtihad etme hakkına sahiplerdir. Uzmanlık alanında havza ilmiye (houze-ye ilmi)'de öğretmenliği yapabilir ve istiftalara karşı fetva verebilir. Günümüzde İran'da 1.000 civarında ayetullah vardır. ⓘ

En önemli Ayetullahlar fıkıh usûlü toplaması olan 'Risale' (رسالة توضيح المسائل) yazmasıyla Büyük Ayetullah (Arapça: آية ‌الله العظمی âyetullâhi'l-uzmâ) diğer tabirle merci-i taklid (مرجع تقليد / Marja Dini مرجع ديني Marja Taqlid) seçilebilirler. ⓘ

Etimoloji

Başlık aslen Arapça Āyah kelimesinden ön takı al ve son takı Allah kelimesinden türetilmiş olup ʾāyatu llāh (Arapça: آية الله) şeklindedir. Bu kombinasyon İngilizceye 'Sign of God', 'Divine Sign' veya 'Reflection of God' olarak çevrilmiştir. Kur'an'da sıkça kullanılan bir terimdir, ancak bu bağlamda kullanımı muhtemelen "Onlara ufuklarda ve kendi nefislerinde ayetlerimizi göstereceğiz" ayetine [Kur'an 41:53] özel bir atıftır, ancak Şiiler tarafından On İki İmam'a atıfta bulunmak için de kullanılmıştır. ⓘ

Kullanılan varyantlar şunlardır: ʾāyatu llāhi fī l-ʾanʿām (Arapça: آية الله في الأنعام, lit. 'İnsanlar arasında Allah'ın işareti'), ʾāyatu llāhi fī l-ʿālamayn (Arapça: آية الله في العالمَین, lit. 'İki dünyada Allah'ın işareti', ikili form) veya fī l-ʿālamīn (Arapça: في العالمین, lit. 'âlemlerde', çoğul hali) ve ʾāyatu llāhi fī l-warā (Arapça: آية الله في الورى, lit. 'Ölümlüler arasında Allah'ın işareti'). ⓘ

Kökenleri

Bu unvanın bilinen en eski adresi İbn Mutahhar El-Hilli'ye (ölümü 1374) aittir, ancak son yüzyıla kadar kullanılmamıştır. Glassé, Usuli ekolünün takipçilerinin Twelver koluna hakim olması ve Ahbari ekolünün yok olmasının ardından, bu unvanın Usuliler tarafından statülerini yükseltmek amacıyla popüler hale getirildiğini belirtmektedir. Mirza Ali Aka Tebrizi, İran demokratik devrimi sırasında Necef'teki öykünme kaynakları, özellikle de Ahund Horasani için onları Tahran'daki daha düşük rütbeli din adamlarından ayırmak amacıyla Ayetullah terimini kullanan ilk kişidir. Hamid Algar, bu unvanın muhtemelen "Kum'daki dini kurumun reformu ve güçlendirilmesinin dolaylı bir sonucu" olduğu için genel kullanıma girdiğini savunmaktadır. Algar'a göre Kum Ruhban Okulu'nu kuran Abdul-Kerim Haeri Yezdi bu unvanı taşıyan ilk kişi olabilir. Loghatnameh Dehkhoda, İran Anayasal Devrimi (1905-1911) sırasında bu unvanın anayasacılar tarafından Mirza Seyyid Muhammed Tabatabai ve Seyyid Abdullah Behbahani'ye atıfta bulunmak için kullanıldığını belirtmektedir. ⓘ

Ayetullah 1930'larda ara sıra kullanılırken, 1940'larda yaygınlaşmıştır. ⓘ

Çağdaş kullanım

Ruhullah Humeyni Batı'da "Ayetullah" olarak biliniyordu ⓘ

Lokasyona göre kullanım

İran'ın Sünni toplumu bu unvanı kullanmamaktadır. Lübnan, Pakistan ve Hindistan'daki Şiilerin sözlüğünde de yer almamaktadır. Irak'ta bu unvan bilinmemekle birlikte sadece İran kökenli din adamları için kullanılmaktadır. ⓘ

Devalüasyon eğilimi

Ayetullah unvanı son yıllarda ucuzlatılmıştır. ⓘ

Michael M. J. Fischer, İran'da Dini Anlaşmazlıktan Devrime From Religious Dispute to Revolution adlı kitabında İran devriminin "dini unvanlarda hızlı bir enflasyona" yol açtığını ve neredeyse her üst düzey din adamının Ayetullah olarak adlandırıldığını belirtmektedir. ⓘ

Aynı olgu daha önce Hüccetü'l-İslam unvanının başına da gelmişti ve bugün Ayetullah'tan daha az prestijli bir unvandır. Ancak 19. yüzyıldan itibaren bu unvan sadece müçtehitlere değil, aynı zamanda o dönemin en seçkin din adamlarına da verilmeye başlanmıştır. Bugün bu unvanla anılan ve sadece müçtehit olmayı arzulayan "on binlerce" kişi var. ⓘ

Bu eğilim, Ayetullah el-Uzma (lit. 'Tanrı'nın Büyük İşareti') adlı yeni bir unvanın icat edilmesine yol açtı. Başlangıçta yaklaşık yarım düzine kişiye bu unvanla hitap edilirken, 2015 yılı itibariyle bu unvanı kullananların sayısının 50'nin üzerinde olduğu bildirilmektedir. ⓘ

Siyasi çağrışımlar

Bir kişiye bu unvanla ya da unvansız hitap etmenin salt dini gerekçelerden ziyade siyasi nedenleri de olabilir. ⓘ

Cumhurbaşkanı olarak görev yaptığı dönemde orta düzey bir unvan olan Hüccetü'l-İslam ile hitap edilen Ali Hamaney'e, 1989 yılında İran'ın Dini Lideri olduktan hemen sonra, yazılı olmayan kriterleri (Risale yazmak gibi) yerine getirmeden Ayetullah unvanı verilmiştir. 2010'lardan bu yana hükümetin kontrolü altındaki kaynaklar kendisine Büyük Ayetullah ve İmam gibi daha seçkin unvanlar verme eğilimindedir. ⓘ

Muhammed Kazım Şeriatmedari ve Hüseyin-Ali Montazeri gibi bazı din adamlarına Ayetullah olarak hitap edilmeyerek unvanları düşürülmüştür. ⓘ

Nitelikler

Şii din adamları arasında resmi bir hiyerarşik yapı bulunmamakla birlikte, durumu açıklamak için bir "farklılık hiyerarşisi" geliştirilebilir. Geleneksel olarak Ayetullah unvanı halk arasında sadece -mutlaka müçtehit olan- önde gelen kişilere verilirdi ve çok az sayıdaki en yüksek rütbeli din adamına ayrılmıştı. Ayrıca, kesin bir müçtehit olarak nitelendirilen bu kişi, akranları arasında aʿlamīyat (lit. 'öğrenmede üstünlük') ve riyāsat (lit. 'liderlik') açısından üstün kabul edilirdi; bu sonuncusu halkın alkışlarıyla belirlenir ve büyük miktarda Khums (dini vergiler) toplardı. Bu koşullar uygulandığında, 1960'lara kadar Ayetullah olarak hitap edilen bir din adamının bir Merce' olması beklenirdi. ⓘ

İran Devrimi'nin bir sonucu olarak 1980'lerden sonra Şii din adamları için yazılı olmayan bir hitap kuralı geliştirilmiştir, ancak unvanların verilmesine ilişkin resmi bir kurumsal yol mevcut değildir. 1979'dan bu yana, bu unvanı almak yerine kendilerini Ayetullah olarak adlandıran kişilerin sayısı çarpıcı bir şekilde artmıştır. Daha önce bir Müctehide hitap etmek için kullanılan bu unvan, yavaş yavaş yerleşik bir Müctehide uygulanmaya başlanmıştır. Mevcut rejim altında Şii seminerlerinin yakın zamanda bürokratikleşmesiyle birlikte, dört eğitim seviyesi getirildi ve Dars-e-Kharej (metnin ötesinde) olarak da bilinen dördüncü seviyeyi bitiren ve final sınavını geçen din adamları Ayetullah olarak adlandırıldı. Moojan Momen 2015 yılında eğitimini tamamlayan her din adamının kendisini Ayetullah olarak adlandırdığını ve bu eğilimin "binlerce Ayetullah "ın ortaya çıkmasına neden olduğunu yazmıştır. ⓘ

İran'daki Şii din adamlarının çağdaş unvanlarının aşamaları aşağıdaki tablodan anlaşılabilir:

									Genellikle bir Müctehiddir ve fetva verir ⓘ
					Daha az müctehid olabilir		Daha büyük bir müctehid olabilir	Genellikle daha büyük bir müctehid
			Sadaka almasına izin verilir
	Büro kıyafeti giymesine izin verilir
Talabah (lit. 'Öğrenci')		Thiqat al-Islam (lit. 'İslam'ın Emaneti')		Hüccetü'l-İslam (lit. 'İslam'ın Kanıtı')		Hüccetü'l-İslam vel-Müslimin (lit. 'İslam'ın ve Müslümanların Kanıtı')		Ayetullah (lit. 'Tanrı'nın İşareti')		Ayetullah el-Uzma (lit. 'Tanrı'nın Büyük İşareti')
Kaynaklar:

Büyük Ayetullah

En önemli ayetullahlardan sadece birkaçına Büyük Ayetullah (Ayetullah Uzma, "Allah'ın Büyük İşareti") rütbesi verilir. Bir ayetullah önemli bir takipçi kitlesi kazandığında ve dini açıdan doğru görüşleriyle tanındığında, halk dilinde "büyük ayetullah" anlamına gelen Marja'-e-Taqlid olarak kabul edilir. Genellikle böyle bir statünün başlangıcı olarak, bir müçtehitten İslam'ın günümüzün günlük meselelerine uygulanmasıyla ilgili soruları yanıtladığı hukuksal bir risale yayınlaması istenir. Risale, risale anlamına gelen bir kelimedir ve böyle bir hukuk eserine risale-yi amaliyye veya "pratik hukuk risalesi" denir ve genellikle El-Urvetu'l-Vuska kitabının yeniden uyarlanmasıdır. ⓘ