Bezelye

Bezelye ⓘ
Bilimsel sınıflandırma
Âlem: Plantae Bölüm: Magnoliophyta (Kapalı tohumlular) Sınıf: Magnoliopsida (İki çenekliler) Takım: Fabales Familya: Fabaceae (Baklagiller) Cins: Pisum Tür: P. sativum
İkili adlandırma
Pisum sativum Linnaeus

Pisum sativum ⓘ

Bezelye (Pisum sativum), baklagillerden (Fabaceae) taze, yeşil kabuğu ile taneleri ya da yalnız taneleri yenilen bir bitki türü. Ayrı taç yapraklı iki çenekli baklagiller familyasından tırmanıcı bir bitkidir. Bezelye adlı lezzetli ve çok besleyici sebzeyi ilkbaharda ve yazın verir. Gövdesi çok uzundur, bitkinin ağırlığını çekemeyecek inceliktedir. Beyaz çiçek açar. Yuvarlak tanelidir. Meyvesi bakla veya fasulyeye benzer, tohumları bir kılıf içerisinde dizilmiştir. ⓘ

Bezelye bitkisi çok eski çağlardan beri yetiştirilmektedir. Ana vatanı Avrupa ve Batı Asyadır. İlk ve orta çağlarda, Orta Avrupa ve Kuzey Avrupa'da yetiştiriliyordu. XI. yüzyılda İngiltere de geniş ölçüde yetiştirilmeye başlandı. Günümüzde ise dünyanın birçok yerinde yetiştirilebilmektedir. Türkiye'de öbür sebzeler ve fasulye kadar olmamakla beraber bol miktarda yetiştirilmektedir. ⓘ

Bahçe bezelyesi ve tarla bezelyesi adları verilen bu bir yıllık otsu bitkinin birçok çeşidi vardır. Bunlardan bazısı bodur olup 30–40 cm boylanarak yeşil yapraklarıyla toprağa yayılıp zemini örter. Bu tarz bezelyeler tarla bezelyesi olarak geçmektedir. Çiçekleri karışık renkte olup, taneleri basık ve tane renkleri de esmer kül rengi veya yeşil renkte olup ekseriya taneleri lekelidir. Sırık bezelyesi denilen diğer çeşidi gövdesinden çıkardığı sülüklerle yüksek boylu ne bulursa ona tutunan tırmanıcı bitkilerdir. Sırık bezelyesi bahçe bezelyesi olarak geçmektedir. Sırık bezelyenin çiçekleri beyaz ve taneleri yuvarlaktır, tanelerine göre beyaz,sarı ve yeşil olanları vardır. 70–90 cm boyuna kadar uzayabilirler. Bu sırık bezelyeleri yetiştirilirken herekle desteklenmesi gerekir. Bezelye çeşitlerinden bazılarının yalnızca taneleri yenilir. Bazı bezelyeler de parşömen denilen sert tabaka bulunmaz. Sultani bezelye adı verilen bu çeşit bezelyeler kabuğuyla birlikte yenilir. Bir başka önemli çeşitte, taneleri iri olan araka bezelyesidir. ⓘ

Bezelye nişasta, lif, antioksidan, karoten ve protein oranı yüksek bir sebzedir. Bezelye C vitamini yönünden diğer baklagillere göre daha zengindir. İçeriğinde C vitamini yanı sıra ; A vitamini, B vitamini, demir, fosfor ve potasyum gibi mineralleri barındırır. ⓘ

Yaşam döngüsü kısa ve gözlemlenebilir olduğu için Gregor Mendel'in genetik araştırmalarında oldukça yararlı olmuştur. ⓘ

Pisum sativum'un çiçekleri ⓘ

Açıklama

Bezelye, yaygın olarak serin mevsim sebze mahsulü olarak yetiştirilen, çoğunlukla yeşil, bazen altın sarısı veya nadiren mor bakla şeklinde bir sebzedir. Tohumlar, toprak sıcaklığı 10 °C'ye (50 °F) ulaşır ulaşmaz ekilebilir ve bitkiler en iyi 13 ila 18 °C (55 ila 64 °F) sıcaklıklarda büyür. Daha sıcak ılıman ve ova tropikal iklimlerin yaz sıcağında gelişmezler, ancak daha serin, yüksek rakımlı, tropikal bölgelerde iyi büyürler. Birçok çeşit ekimden yaklaşık 60 gün sonra olgunluğa ulaşır. ⓘ

Dünya çapında bezelye verimi ⓘ

Bezelye, yeşil, çiğ (taze) ⓘ

Besin değeri 100 g (3,5 oz) başına
Enerji	339 kJ (81 kcal)
Karbonhidratlar	14.45 g
Şekerler	5.67 g
Diyet lifi	5.1 g
Şişman	0.4 g
Protein	5.42 g
Vitaminler	Miktar %DV†
A Vitamini eşdeğeri. beta-Karoten lutein zeaksantin	5% 38 μg 4% 449 μg 2477 μg
Tiamin (B1)	23% 0.266 mg
Riboflavin (B2)	11% 0.132 mg
Niasin (B3)	14% 2.09 mg
B6 Vitamini	13% 0.169 mg
Folat (B9)	16% 65 μg
C Vitamini	48% 40 mg
E Vitamini	1% 0.13 mg
K Vitamini	24% 24,8 μg
Mineraller	Miktar %DV†
Kalsiyum	3% 25 mg
Demir	11% 1,47 mg
Magnezyum	9% 33 mg
Manganez	20% 0,41 mg
Fosfor	15% 108 mg
Potasyum	5% 244 mg
Sodyum	0% 5 mg
Çinko	13% 1.24 mg
USDA Veritabanı girişine bağlantı
Birimler μg = mikrogram - mg = miligram IU = Uluslararası birimler
†Yüzdeler, yetişkinler için ABD önerileri kullanılarak kabaca hesaplanmıştır. Kaynak: USDA FoodData Central

Bezelyenin hem az büyüyen hem de sarmaşık çeşitleri vardır. Sarmaşık çeşitleri, mevcut herhangi bir desteğin etrafına sarılan yapraklardan ince dallar çıkarır ve 1 ila 2 metre (3 ft 3 inç ila 6 ft 7 inç) yüksekliğe kadar tırmanabilir. Tırmanıcı bezelyeleri desteklemek için geleneksel bir yaklaşım, ağaçlardan veya diğer odunsu bitkilerden budanan dalları toprağa dik olarak itmek ve bezelyelerin tırmanması için bir kafes sağlamaktır. Bu şekilde kullanılan dallara bezelye çubuğu ya da bazen bezelye fırçası denir. Metal çitler, sicim ya da bir çerçeve tarafından desteklenen ağlar da aynı amaçla kullanılır. Sık dikimlerde bezelyeler birbirlerine bir ölçüde karşılıklı destek verirler. Bezelye bitkileri kendi kendine tozlaşabilir. ⓘ

Tarihçe

Mateusz Tokarski'nin bir tablosunda bezelye, yaklaşık 1795 (Varşova Ulusal Müzesi) ⓘ

Yabani bezelye Akdeniz Havzası ve Yakın Doğu ile sınırlıdır. Bezelyeye ait en eski arkeolojik buluntular günümüz Yunanistan, Suriye, Türkiye, İsrail, Irak ve Ürdün'ün geç Neolitik dönemine aittir. Mısır'da erken buluntular Nil deltası bölgesinde MÖ 4800-4400 yıllarına, Yukarı Mısır'da ise MÖ 3800-3600 yıllarına tarihlenmektedir. Bezelye MÖ 5. binyılda Gürcistan'da da bulunmaktaydı. Daha doğudaki buluntular daha gençtir. Bezelye MÖ 2000'lerde Afganistan'da; MÖ 2250-1750'lerde günümüz Pakistan'ı ile batı ve kuzeybatı Hindistan'daki Harappan uygarlığında mevcuttu. MÖ 2. binyılın ikinci yarısında, bu baklagil ürünü Ganj Havzası ve güney Hindistan'da görülür. ⓘ

İlk zamanlarda bezelye çoğunlukla kuru tohumları için yetiştiriliyordu. Akdeniz Havzası'nda yabani olarak yetişen bitkilerden, tarımın Neolitik başlangıcından bu yana yapılan sürekli seleksiyon, verimlerini artırmıştır. M.Ö. 3. yüzyılın başlarında Theophrastus bezelyeden, hassas oldukları için kışın geç saatlerde ekilen baklagiller arasında bahseder. MS 1. yüzyılda Columella, De re rustica'da Romalı lejyonerlerin hala Numidya ve Judea'nın kumlu topraklarından tayınlarını desteklemek için yabani bezelye topladıkları dönemde onlardan bahseder. ⓘ

Orta Çağ'da, Flandre kontu Charles the Good'un 1124'te açıkça belirttiği gibi, kıtlığı uzak tutan temel gıda maddesi olduğu için tarla bezelyesinden sürekli bahsedilir. ⓘ

Olgunlaşmamış ve taze olarak yenen yeşil "bahçe" bezelyesi, Erken Modern Avrupa'nın yenilikçi bir lüksüydü. İngiltere'de tarla bezelyesi ile bahçe bezelyesi arasındaki ayrım 17. yüzyılın başlarına dayanmaktadır: John Gerard ve John Parkinson bahçe bezelyesinden bahsetmektedir. Baklalarıyla birlikte yenildiği için Fransızların mange-tout adını verdiği şeker bezelyesi, Henri IV zamanında Fransız elçisi aracılığıyla Hollanda'nın pazar bahçelerinden Fransa'ya getirilmiştir. Yeşil bezelye Cenova'dan Fransa Kralı 14. Louis'nin sarayına Ocak 1660'ta, biraz da tantanayla tanıtıldı; bir sepet dolusu bezelye Kral'ın huzuruna sunuldu ve ardından Kardinal Mazarin'in yeğeniyle evlenmiş olan Savoyalı Kont de Soissons tarafından kabukları soyuldu; ardından küçük bezelye tabakları Kral'a, Kraliçe'ye, Kardinal Mazarin'e ve Kral'ın kardeşi Mösyö'ye sunuldu. Gübreyle ısıtılan ve cam altında korunan bu bezelyeler, 1696'da Mme de Maintenon ve Mme de Sevigné'nin her birinin "bir moda, bir öfke" olduğunu söylediği dönemde hala lüks bir lezzetti. ⓘ

Sindirilemeyen kabukları soyulmuş modern bezelye, 19. yüzyılın sonlarında ortaya çıkan bir gelişmedir. ⓘ

En büyük bezelye üreticisi 12,2 milyon tonla Çin'dir; onu Hindistan (4,8 milyon ton), ABD (0,31 milyon ton), Fransa (0,23 milyon ton) ve Mısır (0,15 milyon ton) izlemektedir. Birleşik Krallık, Pakistan, Cezayir, Peru ve Türkiye ilk 10'u tamamlamaktadır. ⓘ

Modern mutfak kullanımı

Bezelye, çiğ (kurutulmuş) ⓘ

Sarı bezelye
Besin değeri 100 g (3,5 oz) başına
Enerji	1.425 kJ (341 kcal)
Karbonhidratlar	60 g
Şekerler	8 g
Diyet lifi	26 g
Şişman	1 g
Protein	25 g
Vitaminler	Miktar %DV†
Tiamin (B1)	61% 0.7 mg
Pantotenik asit (B5)	34% 1.7 mg
Folat (B9)	69% 274 μg
Mineraller	Miktar %DV†
Demir	31% 4 mg
Birimler μg = mikrogram - mg = miligram IU = Uluslararası birimler
†Yüzdeler, yetişkinler için ABD önerileri kullanılarak kabaca hesaplanmıştır. Kaynak: USDA FoodData Central

İngiltere'de bir pazar tezgahında baklaları içinde satılan taze bezelye ⓘ

Dondurulmuş yeşil bezelye ⓘ

Bir sepet bezelye ⓘ

Modern zamanlarda bezelye genellikle haşlanır veya buharda pişirilir, bu da hücre duvarlarını parçalayarak tadını daha tatlı ve besin maddelerini daha biyolojik olarak kullanılabilir hale getirir. Bakla ve mercimekle birlikte, Orta Çağ boyunca Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Avrupa'daki çoğu insanın diyetinin önemli bir parçasını oluşturmuştur. 17. ve 18. yüzyıllarda bezelyeyi "yeşil" olarak, yani olgunlaşmamışken ve toplandıktan hemen sonra yemek popüler hale gelmişti. Bu dönemde İngilizler tarafından "bahçe" ya da "İngiliz" bezelyesi olarak bilinen yeni bezelye çeşitleri geliştirildi. Yeşil bezelyenin popülaritesi Kuzey Amerika'ya yayıldı. Thomas Jefferson kendi arazisinde 30'dan fazla bezelye çeşidi yetiştirmiştir. Gıdaların konserve edilmesi ve dondurulmasının icadıyla, yeşil bezelye eskisi gibi sadece ilkbaharda değil, yıl boyunca bulunabilir hale geldi. ⓘ

Kızarmış pilavda bezelye ⓘ

Taze bezelye genellikle haşlanmış ve tereyağı ve/veya nane ile tatlandırılmış olarak garnitür sebzesi olarak yenir. Servis edilirken bezelyeye tuz ve karabiber de eklenir. Taze bezelye ayrıca tencere böreklerinde, salatalarda ve güveçlerde de kullanılır. Bakla bezelye (kar bezelyesi ve snap bezelye), özellikle Amerikan Çin mutfağında kızartılmış yemeklerde kullanılır. Bezelye baklaları toplandıktan sonra iyi muhafaza edilmez ve hızlı bir şekilde kullanılmayacaksa, hasattan sonraki birkaç saat içinde kurutularak, konserve edilerek veya dondurularak en iyi şekilde korunur. ⓘ

Hindistan'da taze bezelye, aloo matar (bezelyeli körili patates) veya mattar paneer (bezelyeli paneer peyniri) gibi çeşitli yemeklerde kullanılır, ancak dondurulmuş bezelye ile de ikame edilebilir. Bezelye, taze iken tatlı olduğu için çiğ olarak da yenir. Kannada dilinde Hasiru Batani olarak bilinen Yeşil Bezelye köri ve Gasi yapımında kullanılır. Bölünmüş bezelye de özellikle Guyana'da ve önemli bir Hintli nüfusun yaşadığı Trinidad'da dal yapımında kullanılır. ⓘ

Kurutulmuş bezelye genellikle çorba haline getirilir ya da tek başına yenir. Japonya, Çin, Tayvan ve Tayland, Filipinler ve Malezya gibi bazı Güneydoğu Asya ülkelerinde bezelye kavrulur, tuzlanır ve atıştırmalık olarak yenir. Filipinler'de bezelye, henüz kabuğundayken, viands ve pansit'in ortak bir bileşenidir. İngiltere'de kurutulmuş sarı veya yeşil bezelye, geleneksel bir yemek olan bezelye pudingi (veya "bezelye lapası") yapımında kullanılır. Kuzey Amerika'da da benzer şekilde geleneksel bir yemek bezelye çorbasıdır. ⓘ

Bezelye çorbası, Kuzey Avrupa, Orta Avrupa'nın bazı bölgeleri, Rusya, İran, Irak ve Hindistan da dahil olmak üzere dünyanın birçok yerinde yenmektedir. İsveç'te ärtsoppa olarak adlandırılır ve Viking Çağı'ndan öncesine dayanan geleneksel bir İsveç yemeği olarak yenir. Bu yiyecek, kısa bir büyüme mevsiminde olgunlaşan ve hızlı büyüyen bir bezelyeden yapılırdı. Ärtsoppa özellikle geleneksel olarak sadece bir tencereye sahip olan ve tencereyi ateşin üzerinde tutmak için bir üçayak kullanarak bir akşam yemeği için her şeyi birlikte pişiren yoksullar arasında popülerdi. ⓘ

Çin mutfağında, yumuşak yeni büyüme [yapraklar ve sap] dou miao (豆苗; dòu miáo) genellikle tavada kızartmalarda kullanılır. Çiftçiler çay için yaprak toplar gibi bezelye bitkisinin uçlarını toplarlar. ⓘ

Yunanistan, Tunus, Türkiye, Kıbrıs ve Akdeniz'in diğer bölgelerinde bezelye, kuzu eti ve patatesle birlikte güveçte pişirilir. ⓘ

Macaristan ve Sırbistan'da bezelye çorbası genellikle köfte ile servis edilir ve acı kırmızı biber ile baharatlandırılır. ⓘ

Birleşik Krallık'ta, kurutulmuş, rehidre edilmiş ve püre haline getirilmiş marrowfat bezelye veya lapa bezelye olarak bilinen pişmiş yeşil bezelye, başlangıçta İngiltere'nin kuzeyinde popülerdir, ancak şimdi her yerde ve özellikle balık ve cips dükkanlarında, özellikle balık ve cips veya etli turtalara eşlik eder. Bezelyeyi yumuşatmak için bazen sodyum bikarbonat eklenir. 2005 yılında 2,000 kişi arasında yapılan bir anket bezelyenin İngiltere'nin yedinci favori mutfak sebzesi olduğunu ortaya koymuştur. ⓘ

İşlenmiş bezelye, kurutulmuş, ıslatılmış ve daha sonra bozulmayı önlemek için pastörize etmekle aynı şekilde ısıl işlem görmüş (işlenmiş) olgun bezelyedir. Pişmiş bezelye bazen kurutulmuş ve wasabi, tuz veya diğer baharatlarla kaplanmış olarak satılır. ⓘ

Kuzey Amerika'da bezelye sütü çeşitli nedenlerle inek sütüne alternatif olarak üretilmekte ve satılmaktadır. ⓘ

Bezelye filizleri

Doğu Asya'da bezelye (豆苗;완두순) filizleri ya da sürgünleri, bitkinin günümüzde olduğu gibi çok fazla bulunmadığı zamanlarda özel bir mutfak ürünüydü. Ancak şimdi, bitki kolayca yetiştirilebildiğinde, taze bezelye filizleri süpermarketlerde mevcuttur ve bazı insanlar bunları arka bahçelerinde yetiştirmeye karar vermiştir. ⓘ

Dondurulmuş bezelye üretimi

Bezelyeleri dondurmak ve saklamak için önce yetiştirilmeleri, toplanmaları ve kabuklarının soyulması gerekir. Genellikle bezelyeler ne kadar yumuşak olursa, nihai üründe kullanılma olasılıkları da o kadar yüksek olur. Bezelyeler toplandıktan kısa bir süre sonra dondurma işlemine tabi tutulmalıdır ki çok çabuk bozulmasınlar. Bezelyeler seçildikten sonra buzlu suya konur ve soğumaya bırakılır. Daha sonra, üzerlerinde kalabilecek kir veya tozu temizlemek için üzerlerine su püskürtülür. Bir sonraki adım haşlamadır. Bezelyeler, raf ömürlerini kısaltabilecek enzimlerin giderilmesi için birkaç dakika kaynatılır. Daha sonra soğutulur ve sudan çıkarılır. Son adım, nihai ürünü üretmek için gerçek dondurma işlemidir. Bu adım önemli ölçüde değişiklik gösterebilir; bazı şirketler bezelyelerini, sebzelerin yüksek hızlarda bir tünelden geçirildiği ve soğuk hava ile dondurulduğu hava üflemeli dondurma yöntemiyle dondurur. Son olarak bezelyeler paketlenir ve perakende satış için sevk edilir. ⓘ

Sınıflandırma

Bezelye sınıflandırması, bezelyelerin boyutlarına göre sıralanmasını içerir; burada en küçük bezelyeler hassasiyetleri açısından en yüksek kalite olarak derecelendirilir. Bezelyelerin içinde yüzdürüldüğü ve yoğunluklarının belirlenebildiği salamuralar kullanılabilir. ⓘ

Çeşitler

Kenya'nın Kenya Dağı Bölgesi'nde bezelye toplayan kadın. ⓘ

Bahçe bezelyesi

Bahçe bezelyesinin birçok çeşidi (kültivar) vardır. En yaygın çeşitlerden bazıları burada listelenmiştir. PMR bir dereceye kadar külleme direncini gösterir; yarı yapraksız olarak da adlandırılan afila türlerinin yaprak yerine dal kümeleri vardır. Aksi belirtilmedikçe, bunlar ortalama 1 m yüksekliğe kadar büyüyen cüce çeşitlerdir. Asmalara destek verilmesi tavsiye edilir, ancak gerekli değildir. Ekstra bodurlar konteyner yetiştiriciliği için uygundur ve sadece yaklaşık 25 cm'ye ulaşır. Uzun boylu çeşitler, gerekli destekle yaklaşık 2 m'ye kadar büyür. ⓘ

• Alaska, 55 gün (düz tohumlu)
• Tom Thumb / Half Pint, 55 gün (yadigâr, ekstra bodur)
• Thomas Laxton (yadigâr) / Laxton's Progress / Progress #9, 60-65 gün
• Bay Büyük, 60 gün, 2000 AAS galibi
• Little Marvel, 63 gün, 1934 AAS birincisi
• Erken Mükemmellik, 65 gün
• Kelvedon Wonder, 65 gün, 1997 RHS AGM birincisi
• Sabre, 65 gün, PMR
• Homesteader / Lincoln, 67 gün (Avustralya ve Yeni Zelanda'da Greenfeast olarak bilinen aile yadigarı)
• Miragreen, 68 gün (uzun boylu tırmanıcı)
• Serge, 68 gün, PMR, afila
• Wando, 68 gün
• Green Arrow, 70 gün
• Acemi, 70 gün, PMR, afila
• Tall Telephone / Alderman, 75 gün (yadigâr, uzun boylu tırmanıcı) ⓘ

Şeker bezelyesi

Karıştırarak kızartmak için bir avuç bezelye

Şeker bezelyesi veya yenilebilir bezelye (Fransızca: pois mange-tout, "her şeyi yiyebilen bezelye"), bakla duvarının içindeki sert zardan yoksundur ve yumuşak yenilebilir baklalara sahiptir. İki ana türü vardır:

• Kar bezelyesi ince bakla duvarlı düz baklalara sahiptir. Bakla ve tohumları çok gençken yenir.
• Çıtçıtlı bezelye veya şekerli bezelye, kalın bakla duvarlarına sahip yuvarlak baklalara sahiptir. Bakla ve tohumlar olgunlaşmadan önce yenir. ⓘ

"Şeker bezelyesi" adı her iki türü de içerir ve bu nedenle farklı sözlüklerde kar bezelyesi veya snap bezelye ile eşanlamlı olabilir. ⓘ

Kar bezelyesi ve çıtçıtlı bezelye, 1825 yılında adlandırılan Pisum sativum var. macrocarpum Ser. çeşidine dayanan bir çeşit grubu olan Macrocarpon Grubuna aittir. Orijinal yayında çok sıkıştırılmış, tüysüz yenilebilir baklalara sahip olarak tanımlanmıştır. ⓘ

Pisum sativum var. saccharatum Ser. bilimsel adı genellikle kar bezelyesi için yanlış kullanılır. Bu isim altındaki çeşit, alt-tüylü ve sıkıştırılmış-terli baklalara ve Fransızca bir isim olan petit pois'e sahip olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlama kar bezelyesinin görünümü ile tutarsızdır ve bu nedenle botanikçiler bu ismi Pisum sativum var. macrocarpum ile değiştirmişlerdir. ⓘ

Tarla bezelyesi

Pod 'Blue Schokker' ⓘ

Çiçek Açan Tarla Bezelyesi Bitkisi ⓘ

Tarla bezelyesi, bazen P. sativum subsp. arvense (L.) Asch olarak adlandırılan bir bezelye türüdür. Dun (gri-kahverengi) bezelye, Kapucijner bezelyesi veya Avusturya kış bezelyesi olarak da bilinir ve en az 7.000 yıldır yetiştirilen en eski evcilleştirilmiş ürünlerden biridir. Tarla bezelyesi günümüzde birçok ülkede hem insan tüketimi hem de hayvan yemi olarak yetiştirilmektedir. Mavi, dun (kahverengi), akçaağaç ve beyaz dahil olmak üzere çeşitli çeşitleri ve renkleri vardır. Bu bezelye, sıcak iklimlerde bazen "tarla bezelyesi" olarak adlandırılan börülce (Vigna unguiculata) ile karıştırılmamalıdır. ⓘ

Zayıf, parlak ve nispeten etli gövdeleri olan tırmanıcı bir yıllık baklagildir. Asmalar genellikle 4 ila 5 fit (120 ila 150 cm) uzunluğundadır, ancak tek başına yetiştirildiğinde, tarla bezelyesinin zayıf gövdeleri 1,5 ila 2 fitten (45 ila 60 cm) daha fazla büyümesini engeller. Yaprakları iki yaprakçıklı ve bir dallıdır. Çiçekler beyaz, pembe ya da mor renktedir. Baklalar büyük (4.000 tohum/lb), neredeyse küresel ve beyaz, gri, yeşil veya kahverengi tohumlar taşır. Kök sistemi nispeten sığ ve küçüktür, ancak iyi nodüllenmiştir. ⓘ

Tarla bezelyesi, dünya çapında 25 milyon dönümden fazla alanda yetiştirilen serin mevsim baklagil ürünüdür. Binlerce yıldır önemli bir tahıl baklagil ürünüdür, en az 7000 yıl öncesine ait evcilleştirilmiş özellikler gösteren tohumlar bugün Türkiye'de bulunan arkeolojik alanlarda bulunmuştur. Tarla bezelyesi ya da "kuru bezelye", taze ya da konserve sebze olarak pazarlanan bahçe bezelyesinin aksine, insan ya da çiftlik hayvanları için kuru, kabuklu bir ürün olarak pazarlanmaktadır. Tarla bezelyesinin başlıca üretici ülkeleri Rusya ve Çin olup, bunları Kanada, Avrupa, Avustralya ve Amerika Birleşik Devletleri takip etmektedir. Avrupa, Avustralya, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri 4,5 milyon dönümden fazla alanda bezelye yetiştirmektedir ve başlıca bezelye ihracatçılarıdır. 2002 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde yaklaşık 300.000 dönüm tarla bezelyesi yetiştirilmiştir. ⓘ

Zararlılar ve hastalıklar

Çeşitli hastalıklar, böcekler, virüsler, bakteriler ve mantarlar da dahil olmak üzere bir dizi patojen aracılığıyla bezelyeleri etkiler. Özellikle bezelyenin virüs hastalığı dünya çapında ekonomik öneme sahiptir. ⓘ

Ayrıca, bezelye yaprak biti (Sitona lineatus) gibi böcekler bezelye ve diğer bakla meyvelerine zarar verebilir. Bezelye yaprak biti Avrupa'ya özgüdür, ancak Alberta, Kanada gibi diğer yerlere de yayılmıştır. Yaklaşık 3,5 milimetre (0,14 inç)-5,5 milimetre (0,22 inç) uzunluğundadırlar ve göğüs kafesinden aşağıya doğru uzanan üç açık renkli şeritle ayırt edilebilirler. Böcek larvaları bezelye bitkilerinin kök nodülleriyle beslenir, bu nodüller bitkilerin azot kaynağı için gereklidir ve böylece yaprak ve gövde büyümesini azaltır. Yetişkin kurtlar yapraklarla beslenir ve yaprakların dış kısmında çentikli, "c şeklinde" bir görünüm oluşturur. ⓘ

Bezelye güvesi, bezelye tanelerinde küçük beyaz kurtçuklara benzeyen tırtıllar üreten ciddi bir zararlı olabilir. Tırtıllar gelişmekte olan bezelyeleri yiyerek onları çirkinleştirir ve mutfakta kullanım için uygunsuz hale getirir. Modern böcek ilaçlarının kullanılmasından önce bezelye güvesi tırtılları bezelye kabuklarında çok yaygın bir manzaraydı. ⓘ

Bilimde bezelye

Bezelye çiçekleri ⓘ

19. yüzyılın ortalarında Avusturyalı keşiş Gregor Mendel'in bezelye kabukları üzerinde yaptığı gözlemler, modern genetiğin temeli olan Mendel genetiği ilkelerinin ortaya çıkmasını sağladı. Deneyleri sırasında yaklaşık 28.000 bezelye bitkisi yetiştirdi ve inceledi. ⓘ

Mendel deneyleri için bezelyeyi seçti çünkü onları kolayca yetiştirebilir, safkan türler geliştirebilir, çapraz tozlaşmadan koruyabilir ve tozlaşmalarını kontrol edebilirdi. Mendel, uzun ve bodur bezelye bitkilerini, yeşil ve sarı bezelyeleri, mor ve beyaz çiçekleri, buruşuk ve pürüzsüz bezelyeleri ve birkaç başka özelliği melezledi. Daha sonra ortaya çıkan yavruları gözlemledi. Bu durumların her birinde, bir özellik baskındır ve tüm yavrular veya Filial-1 (kısaltılmış F₁) nesli baskın özelliği göstermiştir. Daha sonra F₁ neslinin üyelerini çaprazladı ve onların yavrularını, Filial-2 (kısaltılmış F₂) neslini gözlemledi. F₂ bitkileri yaklaşık 3:1 oranında baskın özelliğe sahipti. ⓘ

Mendel, her ebeveynin yavruların görünümünde bir 'oyu' olduğunu ve baskın olmayan ya da çekinik özelliğin yalnızca her iki ebeveynden de kalıtıldığında ortaya çıktığını düşündü. Her bir özelliğin ayrı ayrı kalıtıldığını gösteren başka deneyler de yaptı. Mendel, farkında olmadan Charles Darwin'in evrim teorisiyle ilgili önemli bir sorunu çözmüştü: yeni özelliklerin nasıl korunduğu ve popülasyona geri karışmadığı, Darwin'in kendisinin yanıtlamadığı bir soruydu. Mendel'in çalışması karanlık bir Avusturya dergisinde yayınlandı ve yaklaşık 1900 yılına kadar yeniden keşfedilmedi. ⓘ

Son zamanlarda, bahçe bezelyesinden elde edilen özütler, domuz pankreatik lipazı üzerinde in vitro inhibitör aktivite göstermiştir. ⓘ

Genom

Bezelye karyotipi, beşi akrosentrik ve ikisi submetasentrik olmak üzere yedi kromozomdan oluşur. Bilimsel popülaritesine rağmen, nispeten büyük genom boyutu (4.45Gb), Medicago truncatula ve soya fasulyesi gibi diğer baklagillere kıyasla dizilenmesini zorlaştırmıştır. İlk bezelye referans genomunu geliştirmek için Uluslararası Bezelye Genom Dizileme Konsorsiyumu oluşturuldu ve taslak montaj Eylül 2019'da resmi olarak açıklandı. Genomun %88'ini (3,92 Gb) kapsıyor ve 44.791 gen kodlama dizisi öngörülüyor. Montaj için kullanılan bezelye, Fransız çeşidi "Caméor" idi. ⓘ

Tıpta bezelye

Bazı insanlar bezelyenin yanı sıra mercimeğe karşı da alerjik reaksiyonlar yaşamakta olup, vicilin veya convicilin olağan alerjenlerdir. ⓘ

Favizm veya Fava-bean-ism, Yahudileri, diğer Orta Doğu Sami halklarını ve Akdeniz kıyı bölgelerinin diğer torunlarını etkileyen glikoz-6-fosfat dehidrogenaz enziminin genetik bir eksikliğidir. Bu durumda, fasulye yemenin toksik reaksiyonu hemolitik anemidir ve ciddi vakalarda dolaşımdaki serbest hemoglobin akut böbrek hasarına neden olur. ⓘ

Azot sabitleme yeteneği

Bezelye, birçok baklagil gibi, kök sistemlerinin kök nodüllerinde Rhizobia adı verilen simbiyotik bakteriler içerir. Bu bakteriler atmosferik, moleküler azottan (N₂) amonyağa (NH₃) azot sabitleme özelliğine sahiptir. Kimyasal reaksiyon şöyledir:

$N_{2}+8H^{+}+8e^{-}\to 2NH_{3}+H_{2}$

Amonyak daha sonra aşağıdaki reaksiyonla (bazı) bitkiler tarafından kullanılabilen başka bir forma, amonyuma (NH₄⁺) dönüştürülür:

$NH_{3}+H^{+}\to NH_{4}^{+}$

Bezelye ve diğer baklagillerin kök nodülleri, proteinlerin bileşenleri olan amino asitleri yapmak için kullanabilecekleri azot kaynaklarıdır. Bu nedenle baklagiller iyi birer bitki proteini kaynağıdır. ⓘ

Bir bezelye bitkisi tarlada öldüğünde, örneğin hasattan sonra, kalan bitki parçalarının içindeki amino asitlere dahil olan kalan azotun tamamı toprağa geri salınır. Toprakta, amino asitler nitrata (NO₃-) dönüştürülür, bu da diğer bitkiler tarafından kullanılabilir ve böylece gelecekteki ürünler için gübre görevi görür. ⓘ

Etimoloji

Bezelye terimi Latince pisum sözcüğünden alıntıdır ve Yunanca πίσος (pisos) "bezelye" sözcüğünün nötr hali olan πίσον (pison) sözcüğünün Latinceleştirilmesiyle oluşturulmuştur. İngilizceye pease pudding'de olduğu gibi pease (çoğulu peasen) ismi olarak geçmiştir. Ancak, -s ile biten diğer çoğullara benzer şekilde, konuşmacılar pease'i çoğul olarak yorumlamaya ve -s'yi düşürerek pea terimini veren tekil formu oluşturmaya başladılar. Bu süreç geri-oluşum olarak bilinir. ⓘ

Karşılaştırma

ä Yüksek lifli gıdalar tablosu ⓘ
Kadınlar günde en az 21 ila 25 gram lif tüketmeye çalışmalıdır, Erkekler ise günde 30 ila 38 gram hedeflemelidir.
Yiyecek Adı	Porsiyon büyüklüğü	Toplam lif (gram)*
Meyveler:
Ahududu	1 fincan	8.0
Armut	1 orta boy	5.5
Elma, kabuklu	1 orta boy	4.5
Muz	1 orta boy	3.0
Turuncu	1 orta boy	3.0
Çilek	1 fincan	3.0
Sebzeler:
Yeşil bezelye, haşlanmış	1 fincan	9.0
Brokoli, haşlanmış	1 su bardağı doğranmış	5.0
Şalgam yeşillikleri, haşlanmış	1 fincan	5.0
Brüksel lahanası, haşlanmış	1 fincan	4.0
Patates, kabuklu, fırınlanmış	1 orta boy	4.0
Tatlı mısır, haşlanmış	1 fincan	3.5
Karnabahar, çiğ	1 su bardağı doğranmış	2.0
Havuç, çiğ	1 orta boy	1.5
Tahıllar:
Spagetti, tam buğday, pişmiş	1 fincan	6.0
Arpa, incili, pişmiş	1 fincan	6.0
Kepek gevreği	3/4 fincan	5.5
Kinoa, pişmiş	1 fincan	5.0
Yulaf kepekli muffin	1 orta boy	5.0
Yulaf ezmesi, hazır, pişmiş	1 fincan	5.0
Patlamış mısır, havayla patlatılmış	3 fincan	3.5
Kahverengi pirinç, pişmiş	1 fincan	3.5
Ekmek, tam buğday	1 dilim	2.0
Ekmek, çavdar	1 dilim	2.0
Baklagiller, Kuruyemişler ve Tohumlar:
Bezelye, haşlanmış	1 fincan	16.0
Mercimek, haşlanmış	1 fincan	15.5
Siyah fasulye, haşlanmış	1 fincan	15.0
Kuru fasulye, konserve	1 fincan	10.0
Chia tohumları	1 ons	10.0
Badem	1 ons (23 fındık)	3.5
Antep fıstığı	1 ons (49 fındık)	3.0
Ayçiçeği çekirdekleri	1 ons	3.0

Bezelyenin Faydaları

Bezelye lif yönünden zengin olması sayesinde kalp-damar hastalıkları yönünden koruyucudur ve kan şekerini dengeleyici bir etkiye sahiptir. Kolayca çözümlenebilir çeşitli lif maddelerini çok miktarda içerdiğinden, bezelye, özellikle kandaki kötü kolesterol düzeyini düşürücü etki yapar, kalp krizi geçirme rizikosunu da azaltır. Gene bu yüksek orandaki lif, midede uzun süre kalır. Böylece kandaki şeker düzeyi artma ve azalmalarını bir düzene sokarak bedenin enerji düzeyini sabit tutar. Ürik asit yönünden zengin bir besin olduğu için özellikle kan ürik asit değerleri yüksek olan bireylerin sıklıkla tüketmemesi gereken bir besindir. Yüksek oranda B1 vitamini içeren bezelye, uykuyu da düzene sokar. İştahı açar ve insanın ruhsal durumunu düzelterek neşeli olmasını sağlar. Bezelye kansızlık ve kan kanserine karşı koruyucu bir etkiye sahiptir. Karaciğerin çalışmasını düzene sokar. Bağırsak kanseri riskini azaltır. Bezelye taze olarak tüketilirse bağırsakları çalıştırarak kabızlığı giderir. Kasların gelişmesine ve yenilenmesine yardımcıdır. Kemik gelişimini destekleyicidir.Ayrıca bezelye tüketicilerin üretemediği ve dışarıdan almak zorunda olduğu 8 aminoasit çeşidini de içinde bulundurur. ⓘ

Tüketilme Şekilleri

Besin Değerleri

100 gr. çiğ (pişirilmemiş) taze bezelye tanesinin besin değerleri şöyle sıralanabilir: 84 kalori , 6,3 gram protein , 14.4 gram karbonhidrat , 0 kolesterol , 0,4 gram yağ , 2 gram lif , 116 miligram fosfor , 26 miligram kalsiyum , 1.9 miligram demir , 2 miligram sodyum , 316 miligram potasyum , 35 miligram magnezyum , 0.7 miligram A vitamini , 0.35 miligram B1 vitamini , 0.14 miligram B2 vitamini , 2.9 miligram B3 vitamini , 0,16 miligram B6 vitamini , 35.5 miligram folik asit , 27 miligram C vitamini ve 2.1 miligram E vitamini. ⓘ

Bezelye Bitkisinin Üretilmesi

Bezelye bitkisi, tohumlarıyla (kurutulmuş taneleriyle) çoğaltılır. Bu tohumlar, doğrudan doğruya bezelye tarımının yapılacağı bahçe ya da tarlaya ekilir. ⓘ

İlkbaharda hasadı yapılacak bezelyeler ekim-kasım-aralık aylarında, yazın hasadı yapılacak olanlar ilkbahar aylarında ekilir. Kışı sert geçmeyen yerlerde ilkbaharda hasat alınacak şekilde ekilmeli, kışı sert geçen yerlerdeyse yazın hasadı yapılacak şekilde ekilmelidir. Bezelye tohumları, kesinlikle soğuk ve yaş toprağa ekilmeye elverişli değildir, aynı toprakta iki yıl üst üste bezelye tarımı yapılmamaya özen gösterilmelidir. Baklagillerden olması, toprağı temiz, kuvvetli ve iyi bir halde bırakmasından dolayı, kendisinden sonra buğdaygillerden birinin ekilmesi uygundur. ⓘ

Ekim elle yapıldığında, tohumların üzeri gübreli harçla sıkıca bastırılmalıdır. Bezelye serpme ile seraya veya ocağa ekilir. Seraya ekimde tohumlar 35–40 cm arayla 5–6 cm derine gömülür. Serpme ekimde sürülerek hazırlanmış tarlaya, serpme suretiyle tohum saçılır ve ondan sonra tırmık veya diskaro ile tohumlar kapatılır. Ocağa ekim yapılacaksa ocaklar açılır. Bir avuç yanmış çiftlik gübresi konduktan sonra her ocağa 3-5 tane tohum konularak çapa ile kapatılır. Dönüme makine ile 15–18 kg, serpme de ise 20–24 kg tohum harcanır. Bu miktarlar çeşitlere göre değişir. ⓘ

Bezelye Bitkisinin Yetiştirilmesi

• İklim

Bezelye, ılık, nemli, yağışlı ve serin iklimli yörelerin bitkisidir. Fazla yağış aldığında rengi koyu yeşile kaçar. Bulunduğu yerde sıcaklık -5 derecenin altına düşerse bitki donar. Bezelye bitkisi, 4 ile 10 dereceler arasında çimlenir ve gelişmeye başlar. ⓘ

• Toprak

Bezelye bitkisi, toprak yönünden fazla seçici değildir. Normal miktarda kireci olan toprağı sever. Zayıf bünyeli topraklarda bitkiden alınan ürün, düşkırıklığı yaratacak derecede az olur. Bol humuslu, süzek (suyu iyi akıntılı), killi-tınlı ya da milli-tınlı topraklarda bitkiden daha iyi sonuçlar alınmaktadır. Bitki, toprağın asiditesinin yüksek oluşuna karşı duyarlıdır. Toprağının pH'ının 5,5-6,7 arasında olması uygundur. ⓘ

• Sulama

Bezelye yetiştiriciliği yaz aylarına kadar devam ederse yağışsız ve sıcak günlerde toprakta yeterince nem bulunması için bitkinin düzenli olarak sulanması gerekir. ⓘ

• Gübreleme

Bezelye tarımı yapılacak toprağa, ekimden önce çok iyi yanmış çiftlik gübresi ya da potaslı fenni gübre verilir. Baklagiller'den olduğu için azotlu gübreler, bezelye bitkisine faydadan çok zarar verir. ⓘ

• Toprağı İşleme

Ekilen bezelyeden çıkan filizler gelişip 5-6 cm boya erişince, ilk çapalama ve zayıf bitkilerin sökülüp seyreltilmesi işleri yapılır. Daha sonra bitkinin çevresinde yabani otların yetişmesine engel olmak üzere, arada bir yüzlek (yüzeysel) olarak çapalama işi yapılır. ⓘ

• Herekleme

Sırık bezelye gibi çeşitler desteklenmeye gerek duyar. Bunların toprak üzerinde yatması, özellikle sümüklüböceklerin vereceği zararı artırır. Bu çeşit bezelyeler, 10 cm. boylanmasından başlayarak hereklerle desteklenmelidir. ⓘ

• Hastalık ve Zararlılarıyla Mücadele

Bezelye bitkisine dadanacak zararlı ve hastalıklarla, uzmanlara danışılarak ve uygun tarım koruma ilaçları kullanılarak zamanında, eksiksiz ve aksatılmadan mücadele sürdürülmelidir, özellikle sümüklüböceklerle mücadele ihmal edilmemelidir. ⓘ

• Hasat (Derim)

Sonbaharda ekilen bezelyeler 32 hafta, ilkbaharda ekilenler ise 12 -16 hafta sonra hasat edilmeye başlanır. Bezelye badıçları taneyle sıkıca dolunca elle toplanır. Taneler arasında hava varsa, bu badıçlar toplanmayıp bir sonraki toplama için bitkide bırakılır.

Tablo 25: Bezelyenin kimyasal özellikleri ⓘ

	Rutubet miktarı %	Protein miktarı* %,x 5.40	Kül miktarı* %	Yağ miktarı* % ⓘ
Bezelye	11.6	24.9	2.1	2.4