Azeriler
Azərbaycanlılar آذربایجانلیلار | |
|---|---|
 Geleneksel kıyafetleriyle Azerbaycanlı kızlar | |
| Toplam nüfus | |
| c. 30-35 milyon (2002) | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
 İran | 15 milyon (Encyclopædia Britannica) 10,9-15 milyon (CIA factbook, Knüppel, Ethnologue, Swietochowski) 12-18,5 milyon (örneğin Elling, Gheissari) 6-6,5 milyon (Arakelova) |
 Azerbaycan | 8,172,800 |
 Rusya | 603,070 |
 Türkiye | 530,000–800,000 |
 Gürcistan | 233,178 |
 Kazakistan | 114,586 |
 Ukrayna | 45,176 |
 Özbekistan | 44,400 |
 Türkmenistan | 33,365 |
 Birleşik Devletler | 24,377 |
 Almanya | 20,000-30,000 |
 Hollanda | 18,000 |
 Kırgızistan | 17,823 |
 Fransa | 70,000 |
 Birleşik Arap Emirlikleri | 7,000 |
 Kanada | 6,425 |
 Birleşik Krallık | 6,220 |
 Belarus | 5,567 |
 İsveç | 2,935 |
 Letonya | 1,657 |
 Avustralya | 1,036 |
 Avusturya | 1,000 |
 Estonya | 940 |
 Norveç | 806 |
 Litvanya | 648 |
 İtalya | 552 |
| Diller | |
| Azerice Farsça, Türkçe | |
| Din | |
| Çoğunlukla İslam (ağırlıklı olarak Şii İslam, azınlık Sünni İslam), Bahai İnancı | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Türk halkı ve Türkmen halkı | |
| Üzerine bir serinin parçası ⓘ |
| Azeriler |
|---|
| Kültür |
|
| Geleneksel yerleşim alanları |
|
| Diaspora |
|
| Din |
|
| Dil |
| Zulüm |
|
|
Azeriler (/ˌæzərbaɪˈdʒæni, -ɑːni/; Azerice: Azərbaycanlılar, آذربایجانلیلار) veya Azeriler (Azerice: Azərilər, آذریلر), Azerbaycan Türkleri (Azerice: Azərbaycan Türkləri, آذربایجان تۆرکلری), çoğunlukla kuzeybatı İran ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nde yaşayan, Kafkas, İran ve Türk unsurlarının karışık mirasına sahip bir Türk halkıdır. Türkçe konuşan halklar arasında Türklerden sonra en kalabalık ikinci etnik gruptur ve ağırlıklı olarak nominal Şii Müslümanlardır. Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki en büyük etnik grubu ve komşu İran ve Gürcistan'daki ikinci en büyük etnik grubu oluştururlar. Türk dillerinin Oğuz koluna ait olan Azerice dilini konuşurlar. ⓘ
1813 ve 1828 Rus-İran Savaşları'nın ardından Kaçar İran'ının Kafkasya'daki toprakları Rus İmparatorluğu'na bırakılmış ve 1813 Gülistan ve 1828 Türkmençay Antlaşmaları ile Rusya ve İran arasındaki sınırlar kesinleşmiştir. Kafkasya'da 80 yılı aşkın bir süre Rus İmparatorluğu'na bağlı kaldıktan sonra, 1918 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarını oluşturan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmuştur. ⓘ
Azerbaycan dili, Kaşkayca, Gagavuzca, Türkçe, Türkmence ve Kırım Tatarcası ile yakından ilişkili olup, bu dillerin her biriyle farklı derecelerde karşılıklı anlaşılabilirliği paylaşmaktadır. Dili konuşan topluluklar arasında yaklaşık iki yüzyıllık bir ayrılıktan sonra Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran'da konuşulan Azerice dilinde bazı sözcük ve gramer farklılıkları oluşmuştur; ancak karşılıklı anlaşılabilirlik korunmuştur. Buna ek olarak, Türkçe ve Azerice dilleri, konuşurlarının diğerini önceden bilmeden basit konuşmalar yapabilecekleri kadar yüksek derecede karşılıklı anlaşılabilirdir. ⓘ
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| İran | 30.000.000 - 50.000.000 |
| Azerbaycan | 10.000.000 (2019) |
| Türkiye | 800.000-3.000.000 |
| Rusya | 2.500.000 (2009) |
 Irak | 800.000 (2016) - 1.500.000 |
| ABD | 400.000 - 1.000.000 |
| Gürcistan | 233.178 (2014) |
| Ukrayna | 546.000 (2011) |
| Almanya | 400.000 (2011) |
| Kanada | 174.000 (2010) |
| Kazakistan | 90.000 (2010) |
 Danimarka | 56.000 (2010) |
| Türkmenistan | 36.586 (1995) |
| Hollanda | 20.000 (2010) |
| Avusturya | 20.000 (2010) |
| Avustralya | 8.300 (2010) |
| Estonya | 3.000 (2010) |
| Diller | |
| Din | |
1813'te Gülistan Antlaşması ve 1828'de Türkmençay Antlaşması ile Aras Nehri'nin kuzeyi Rus İmparatorluğu'nun egemenliği altına girmiş ve Azerileri ikiye bölünmüştür. Bu uluslararası sınırın her iki tarafında yaşamalarına rağmen Azeriler tek bir etnik gruptur. Azerbaycan Türkçesi , Türk dil ailesinin Oğuz grubuna ait bir dildir ve aynı aileden olan Türkmence, Kaşkayca ve Türkiye Türkçesi (Irak Türkmenleri tarafından konuşulan şive dahil olmak üzere) ile karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Azerbaycan'daki Azeriler genellikle daha ılıman, İran'dakiler ise daha dindar Müslümandırlar. Azerbaycan'ın 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığından bu yana Türk köklerine yönelik yoğun bir ilgi ve milliyetçi düşünce akımı başlamıştır. ⓘ
Etimoloji
Azerbaycan'ın adını MÖ 321 dolaylarında Atropatene'de (modern İran Azerbaycanı) hüküm süren Pers satrabı (vali) Atropates'ten aldığına inanılmaktadır. Atropates ismi Eski Farsça Aturpat'ın Helenistik formudur ve 'ateşin koruyucusu' anlamına gelen ātūr (
) 'ateş' (daha sonra (erken) Yeni Farsçada ādur (آذر) olarak bozulmuş ve bugün āzar olarak telaffuz edilmektedir) + -pat (
) -koruyucu, -lord, -master (erken Orta Farsçada -pat, Yeni Farsçada -bod (بُد)) için son ek. ⓘ
Günümüzdeki Azerbaycan adı, 'ateşin koruyucuları' anlamına gelen Āzarpāyegān'ın (Farsça: آذرپایگان) Arapçalaştırılmış biçimidir ve daha sonra Azerbaycan'a (Farsça: آذربایجان), Arapların İran'ı işgalini takip eden Ortaçağ Arap etkilerinin bir sonucu olan /p/'den /b/'ye ve /g/'den /dʒ/'ye fonemik kayma nedeniyle ve Arap dilinde /p/ ve /g/ foneminin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Azarpāyegān sözcüğü nihayetinde Eski Farsça Āturpātakān (Farsça: آتورپاتکان) 'Aturpat (satrap) ile ilişkili ülke' veya 'ateş koruyucularının ülkesi' anlamına gelir (-an, burada -kān olarak bozulmuş, ilişkilendirme veya zarflar ve çoğullar oluşturmak için bir son ektir; örn: Gilan 'Gil halkıyla ilişkili topraklar'). ⓘ
Etnonim
_and_Alexandre_The_Great2.png)
Modern etnonim "Azerbaycanlı" veya "Azeri", İran'ın kuzeybatı tarihi bölgesi Azerbaycan'ın (İran Azerbaycan'ı olarak da bilinir) ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Türk halklarını ifade eder. Tarihsel olarak kendilerini Müslüman, Türk ya da Acem (Türkçe'de İranlı anlamına gelir) olarak adlandırmışlar ya da başkaları tarafından bu terimi etnik kimliklerinden ziyade dini kimliklerini belirtmek için yanlış kullanmışlardır. - Yani dini kimlik etnik kimliğin önüne geçmiştir. On dokuzuncu yüzyılda Güney Kafkasya Rusya İmparatorluğu'nun bir parçası haline geldiğinde, geleneksel olarak tüm Türk halklarını Tatar olarak adlandıran Rus yetkililer, Transkafkasya bölgesinde yaşayan Tatarları diğer Türk gruplarından ve İran'da Farsça konuşanlardan ayırmak için Kafkas Tatarları veya daha nadiren Aderbeijanskie (Адербейджанские) Tatarları ve hatta Fars Tatarları olarak tanımladılar. 1890'larda yazılan Rus Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğü de Azerbaycan'daki Tatarlardan Aderbeijans (адербейджаны) olarak bahsetmiş, ancak bu terimin yaygın olarak benimsenmediğini belirtmiştir. Bu etnonim Joseph Deniker (1900) tarafından da kullanılmıştır:
[Salt dilsel gruplandırma somatolojik gruplandırmayla örtüşmemektedir: dolayısıyla Türki bir dil konuşan Kafkasya ve İran'daki Aderbeijanlar, İrani bir dil konuşan Hacemi-Perslerle aynı fiziksel tipe sahiptir.
Azerbaycan dili yayınlarında, Kafkasya Tatarları olarak bilinenlere atıfta bulunan "Azerbaycan milleti" ifadesi ilk olarak 1880 yılında Kaşkul gazetesinde yer almıştır. ⓘ
Erken Sovyet döneminde "Transkafkasya Tatarları" teriminin yerini "Azerbaycan Türkleri" ve nihayetinde "Azerbaycanlılar" almıştır. Daha sonra bir süre "Azerbaycanlılar" terimi, güneybatı Gürcistan'daki Ahıska Türklerinden güney Dağıstan'daki Terekemelere ve asimile olmuş Tatlar ve Talışlara kadar Transkafkasya'daki tüm Türkçe konuşan Müslümanlara uygulandı. Ahıska Türklerinin geçici olarak "Azerbaycanlı" olarak tanımlanması, Azerbaycan SSC'nin kurucu üyelerinden biri olması nedeniyle, büyük olasılıkla Transkafkasya SFSC'nin mevcut idari çerçevesiyle ilgiliydi. Azerbaycan SSC'nin kurulmasından sonra, Sovyet lideri Stalin'in emriyle, Azerbaycan SSC'nin "resmi dilinin adı" da "Türkçeden Azericeye değiştirildi". ⓘ
Arthur Tsutsiev'in sözleriyle (Yale University Press, 2014):
1770'lerde Kartli'den Derbent'e kadar olan Türk kabile grupları, özellikle Gil'denshtedt (Puteshestvie po Kavkazu) tarafından Terekeme Tatarları (Kumuk Tatarlarından farklı olarak) genel kategorisi kullanılarak tanımlanmıştır. 1830'larda "Transkafkasya" teriminin ortaya çıkmasından sonra, "Transkafkasya Tatarları" kategorisi, genellikle "Kafkasya'nın ötesindeki" Rus vilayetlerinde yaşayan "Türk-Azerbaycan dillerini" konuşanlar için yavaş yavaş kullanılmaya başlandı. 1860'lara gelindiğinde, Transkafkasya Tatarlarının dilinin Kumukça, Nogayca veya Kırımcadan farklı bir Türk-Azerbaycan dili olarak nitelendirilmesi, açıkça etnik kategorizasyonun temeli olarak kullanılmaya başlandı. On dokuzuncu yüzyılın sonlarında "Transkafkasya Tatarları" (bazen Tatar dillerini, yani Azerbaycanlı-Türkçeyi konuşanlar için bir tanımlama olarak Azerbaycan Tatarları olarak adlandırılır) hala "Türklerden" (Türkçe veya Osmanlı-Türkçesini konuşanlar için bir tanımlama olarak) ayırt edilmekteydi. Azerbaycan'ın bağımsızlık döneminde (1918-1920), ilk kategori, erken Sovyet etnik isimlendirmesi tarafından devralınan (bu süreçte Sovyet sınırları içinde kalan Osmanlı Türklerini de içine alan) basitçe "Türkler "e dönüştü. Daha sonra, 1921-1930 yıllarında, bu kategori siyasi gerçeklere uyacak şekilde "Azerbaycan Türkleri" (Gürcistan'daki Ahıska Türkçesi konuşan nüfusu da kapsayacak şekilde) olarak biraz daha geliştirilmiştir. Son olarak, 1939'da, Sovyet-Türk ilişkilerinin bozulması kadar Anadolu (Osmanlı) Türkü ile Azeri Türkü arasındaki dilsel ayrımın da altını çizen bir sonuç olarak, sadece "Azerbaycanlı "ya dönüştürüldü. ⓘ
Tarih
Bölgenin eski sakinleri Hint-Avrupa dillerinin İran kolundan Eski Azerice konuşuyordu. MS 11. yüzyılda Selçuklu fetihleriyle birlikte Oğuz Türk boyları İran Platosu üzerinden Kafkasya ve Anadolu'ya doğru hareket etmeye başlamıştır. Oğuz ve diğer Türkmen boylarının akını Moğol istilası ile daha da hızlanmıştır. Burada Oğuz boyları çeşitli küçük gruplara ayrılmış, bunlardan bazıları - çoğunlukla Sünni - Anadolu'ya (örneğin, daha sonra Osmanlılar) taşınmış ve yerleşik hale gelmiş, diğerleri ise Kafkasya bölgesinde kalmış ve daha sonra - Safeviyye'nin etkisiyle - sonunda İslam'ın Şii koluna geçmiştir. Bu sonuncular uzun süre "Türkmen" ya da "Türkmen" adını koruyacaktı: 13. yüzyıldan itibaren Azerbaycan (tarihi Azerbaycan, İran Azerbaycanı olarak da bilinir) ve Şirvan'ın (Azerbaycan Cumhuriyeti) İrani dil konuşan nüfuslarını yavaş yavaş Türkleştirdiler ve böylece Şii ve Oğuz Türkçesinin kullanımına dayalı yeni bir kimlik yarattılar. Bugün bu Türkçe konuşan nüfus Azeri olarak bilinmektedir. ⓘ
Antik dönem
Kafkas dillerini konuşan Alban kabilelerinin, günümüz Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bulunduğu Aras nehrinin kuzeyindeki bölgenin en eski sakinleri olduğuna inanılmaktadır. Erken İran yerleşimleri arasında MÖ dokuzuncu yüzyılda İskitler (İşkuza Krallığı) de yer almaktadır. İskitlerin ardından Aras Nehri'nin güneyindeki bölgeye Medler hâkim olmuştur. Eski İran halkı Medler MÖ 900 ile 700 yılları arasında geniş bir imparatorluk kurmuş, Ahamenişler de MÖ 550 civarında bu imparatorluğu kendi imparatorluklarına katmışlardır. Bu dönemde Zerdüştlük Kafkasya'da ve Atropatene'de yayılmıştır. ⓘ
Büyük İskender MÖ 330'da Ahamenişler'i yenilgiye uğratmış, ancak Med satrabı Atropates'in iktidarda kalmasına izin vermiştir. Selevkosların MÖ 247'de İran'da gerilemesinin ardından, bir Ermeni Krallığı Kafkas Albanyası'nın bazı bölümlerini kontrol altına aldı. Kafkas Albanyalıları MÖ birinci yüzyılda bir krallık kurdular ve Pers Sasanileri MS 252'de krallıklarını vasal bir devlet haline getirene kadar büyük ölçüde bağımsız kaldılar. Kafkas Albanyası'nın hükümdarı Kral Urnayr, Ermenistan'a gitti ve ardından MS dördüncü yüzyılda resmi olarak Hıristiyanlığı devlet dini olarak kabul etti ve Albanya 8. yüzyıla kadar bir Hıristiyan devleti olarak kaldı. Sasani kontrolü, MS 642'de Müslüman Araplar tarafından yenilgiye uğratılmaları ve Müslümanların İran'ı fethi ile sona ermiştir. ⓘ
Ortaçağ dönemi
Müslüman Araplar Kafkasya bölgesine ilerlerken Sasanileri ve Bizanslıları yenilgiye uğrattı. Araplar, Prens Cevanşir liderliğindeki Hıristiyan direnişinin 667'de teslim olmasının ardından Kafkas Albanyası'nı vasal bir devlet haline getirdi. Dokuzuncu ve onuncu yüzyıllar arasında Arap yazarlar Kura ve Aras nehirleri arasındaki bölgeden Arran olarak bahsetmeye başladılar. Bu dönemde Basra ve Kufe'den Araplar Azerbaycan'a gelerek yerli halkların terk ettiği toprakları ele geçirdi; Araplar toprak sahibi bir elit haline geldi. Yerel direniş yüzyıllar boyunca devam ettiği için İslam'a geçiş yavaş olmuş ve küçük Arap grupları Tebriz ve Maraghah gibi şehirlere göç etmeye başladıkça kızgınlık artmıştır. Bu akın, İran Azerbaycan'ında 816'dan 837'ye kadar Babek Khorramdin adında Farslı bir Zerdüşt tarafından yönetilen büyük bir isyana yol açtı. Ancak, direnişin devam ettiği bölgelere rağmen, Azerbaycan sakinlerinin çoğunluğu İslam'ı kabul etmiştir. Daha sonra, 10. ve 11. yüzyıllarda Azerbaycan'ın bazı bölgeleri Kürt Şeddadi hanedanı ve Arap Radawidler tarafından yönetildi. ⓘ
On birinci yüzyılın ortalarında Selçuklu hanedanı Arap egemenliğini yıkarak Güneybatı Asya'nın büyük bölümünü kapsayan bir imparatorluk kurmuştur. Selçuklu dönemi, Oğuz göçebelerinin bölgeye akın ettiği bir dönem olmuştur. Türk dilinin ortaya çıkan hakimiyeti, Kafkasya ve Küçük Asya'daki ilk Türkler hakkında alegorik hikayeler anlatan ve en eskisi Dede Korkut Kitabı olan epik şiirler veya dastanlarda anlatılmıştır. Türk egemenliği 1227'de Moğollar tarafından kesintiye uğratıldı, ancak Timurlular ve ardından 1501'de Şii Safeviler iktidarı ele geçirene kadar Azerbaycan'a, İran'ın büyük bölümüne, Doğu Anadolu'ya ve Batı Asya'nın diğer küçük bölgelerine hakim olan Sünni Kara Koyunlu (Kara Koyun Türkmenleri) ve Ak Koyunlu (Ak Koyun Türkmenleri) ile geri döndü. ⓘ
Erken modern dönem
İran Azerbaycanı'nda Erdebil civarında yükselen ve 1722 yılına kadar varlığını sürdüren Safeviler, modern İran devletinin temellerini atmışlardır. Safeviler, Osmanlı ezeli rakipleriyle birlikte yüzyıllar boyunca tüm Batı Asya bölgesine ve ötesine hükmetmiştir. Büyük Şah Abbas döneminde zirveye ulaşan Safeviler, askeri güç bakımından siyasi ve ideolojik rakibi Osmanlı İmparatorluğu'na rakip olmuştur. Devlet inşası, mimari ve bilim alanlarındaki başarılarıyla dikkat çeken Safevi devleti, iç çürüme (çoğunlukla kraliyet entrikaları), etnik azınlık ayaklanmaları ve Rusların dış baskıları ve nihayetinde hanedanın sonunu getirecek olan fırsatçı Afganlar nedeniyle çöktü. Safeviler, Şii İslam'ın yanı sıra sanat ve kültürü de teşvik edip yaydılar ve Şah Abbas, bazı akademisyenlere göre yeni bir "altın çağ" olan entelektüel bir atmosfer yarattı. Hükümette ve orduda reformlar yaptı ve sıradan insanların ihtiyaçlarına cevap verdi. ⓘ
Safevi devletinin dağılmasının ardından, Horasan'dan gelen bir Şii reisi olan Nadir Şah Afşar, Gulat Şii'nin gücünü azaltarak ılımlı bir Şii formunu güçlendirdi ve istisnai olarak askeri dehasıyla dikkat çekerek İran'ı Sasani İmparatorluğu'ndan bu yana en büyük boyutuna ulaştırdı. Kerim Han'ın kısa süren saltanatının ardından 1779'dan itibaren bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran'ı yöneten Kaçarlar geldi. Bu dönemde Rusya, Kafkasya'daki Fars ve Türk hakimiyetleri için bir tehdit olarak belirdi. Rus-İran Savaşları, 17. yüzyılda zaten küçük çaplı askeri çatışmalar yaşanmış olmasına rağmen, resmi olarak 18. yüzyılda başlamış ve 1813 Gülistan Antlaşması ve 1828'de Kaçar İran'ının Kafkasya bölümünü Rus İmparatorluğu'na bırakan Türkmençay Antlaşması ile 19. yüzyılın başlarında sona ermiştir. İran'daki Azeriler İran toplumuna entegre olurken, Aran'da yaşayan Azeriler Rus İmparatorluğu'na dahil edildi. ⓘ
Rus fethine rağmen, 19. yüzyıl boyunca İran kültürü, edebiyatı ve diliyle meşguliyet, Rusların elinde bulunan Bakü, Gence ve Tiflis (Tiflis, şimdi Gürcistan) şehirlerindeki Şii ve Sünni entelektüeller arasında yaygın olmaya devam etti. Aynı yüzyıl içinde, İran sonrası Rus hakimiyetindeki Doğu Kafkasya'da, 19. yüzyılın sonunda bir Azeri ulusal kimliği ortaya çıkmıştır. ⓘ
Azerbaycan Cumhuriyeti'nde modern dönem
.gif)
.svg)
Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra, kısa ömürlü Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti ilan edildi ve bugünkü Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan cumhuriyetlerini oluşturdu. Bunu, 30 Mart ve 2 Nisan 1918 tarihleri arasında Bakü şehrinde ve Rus İmparatorluğu'nun Bakü Valiliği'nin komşu bölgelerinde gerçekleşen Mart Günleri katliamları takip etti. Cumhuriyet Mayıs 1918'de feshedildiğinde, önde gelen Müsavat partisi, 27 Mayıs 1918'de ilan edilen yeni kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti için, "Azerbaycan" adı çağdaş kuzeybatı İran'ın komşu bölgesine atıfta bulunmak için kullanılmış olsa da, siyasi nedenlerle "Azerbaycan" adını benimsedi. ADC, Türk dünyası ve Müslüman dünyasındaki ilk modern parlamenter cumhuriyetti. Parlamentonun önemli başarıları arasında kadınlara oy hakkının tanınması ve Azerbaycan'ın kadınlara erkeklerle eşit siyasi haklar tanıyan ilk Müslüman ülke olması yer alıyordu. ADR'nin bir diğer önemli başarısı da Müslüman Doğu'da kurulan ilk modern tip üniversite olan Bakü Devlet Üniversitesi'nin kurulmasıydı. ⓘ
Mart 1920'ye gelindiğinde, Sovyet Rusya'nın çok ihtiyaç duyulan Bakü'ye saldıracağı belliydi. Vladimir Lenin, Sovyet Rusya'nın Bakü'nün petrolü olmadan hayatta kalamayacağı için işgalin haklı olduğunu söyledi. Bağımsız Azerbaycan, Bolşevik 11. Sovyet Kızıl Ordusu'nun 28 Nisan 1920'de Azerbaycan SSC'yi kurarak işgal etmesine kadar sadece 23 ay sürdü. Yeni kurulan Azerbaycan ordusunun büyük bir kısmı Karabağ'da henüz patlak vermiş olan bir Ermeni isyanını bastırmakla meşgul olsa da, Azeriler 1918-20 yılları arasındaki kısa süreli bağımsızlıklarını çabucak ya da kolayca teslim etmediler. Rusya'nın yeniden fethine karşı direnen 20.000 kadar Azeri askeri öldü. ⓘ
Kısa ömürlü Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin 1918-1920 yılları arasında kazandığı kısa süreli bağımsızlığı, 70 yılı aşkın bir süre devam eden Sovyet yönetimi takip etti. Yine de, Azerbaycan ulusal kimliğinin nihayet şekillendiği dönem erken Sovyet dönemidir. Ekim 1991'de bağımsızlığını yeniden kazanmasının ardından Azerbaycan Cumhuriyeti, Dağlık Karabağ bölgesi nedeniyle komşu Ermenistan ile savaşa girmiştir. ⓘ
Birinci Dağlık Karabağ Savaşı, hem Azerbaycan hem de Ermenistan'dan yaklaşık 725.000 Azerbaycanlı ve 300.000-500.000 Ermeni'nin yerinden edilmesiyle sonuçlandı. 2020 Dağlık Karabağ Savaşı sonucunda Azerbaycan bölgedeki 5 şehir, 4 kasaba, 286 köyü geri almıştır. 2020 Dağlık Karabağ ateşkes anlaşmasına göre, ülke içinde yerinden edilmiş kişiler ve mülteciler Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği gözetiminde Dağlık Karabağ topraklarına ve komşu bölgelere geri döneceklerdir. ⓘ
İran'da modern dönem
İran'da, Sattar Han gibi Azeriler anayasal reform arayışındaydı. 1906-11 İran Anayasa Devrimi Kaçar hanedanını sarstı. Anayasacıların çabalarıyla bir parlamento (Meclis) kuruldu ve demokrasi yanlısı gazeteler çıktı. Kaçar hanedanının son Şahı kısa süre sonra Rıza Han liderliğindeki bir askeri darbeyle görevden alındı. Nüfusunun yarısı etnik azınlıklardan oluşan bir ülkeye ulusal homojenliği empoze etme arayışında olan Rıza Şah, okullarda, tiyatro gösterilerinde, dini törenlerde ve kitaplarda Azerbaycan dilinin kullanılmasını hızla yasakladı. ⓘ
Eylül 1941'de Rıza Şah'ın tahttan indirilmesinin ardından Sovyet güçleri İran Azerbaycanı'nın kontrolünü ele geçirdi ve Sovyet Azerbaycanı tarafından desteklenen Seyyid Cafer Pişeveri liderliğinde bir müşteri devlet olan Azerbaycan Halk Hükümeti'nin kurulmasına yardımcı oldu. İran Azerbaycan'ındaki Sovyet askeri varlığı esas olarak İkinci Dünya Savaşı sırasında Müttefiklerin ikmal yollarını güvence altına almayı amaçlıyordu. Dünya Savaşı'ndan sonra Sovyet varlığının devam etmesinden endişe duyan ABD ve İngiltere, Sovyetlere 1946 sonlarında çekilmeleri için baskı yaptı. Hemen ardından İran hükümeti İran Azerbaycanı'nın kontrolünü yeniden ele geçirdi. ⓘ
Profesör Gary R. Hess'e göre:
11 Aralık'ta bir İran kuvveti Tebriz'e girdi ve Peeshavari hükümeti hızla çöktü. Gerçekten de İranlılar, Moskova yerine Tahran'ın egemenliğini tercih eden Azerbaycan halkı tarafından coşkuyla karşılandı. Sovyetlerin (İran) Azerbaycan'ındaki nüfuzundan vazgeçme isteği muhtemelen özerklik duygusunun abartıldığının ve petrol imtiyazlarının Sovyetlerin uzun vadeli hedefleri arasında daha cazip olduğunun farkına varılması gibi çeşitli faktörlerden kaynaklanıyordu. ⓘ
Azerilerin Kökenleri
Birçok kaynakta Azeriler, Türki dilleri nedeniyle Türki bir halk olarak tanımlanmaktadır. Azerilerin kökeni "belirsiz", çoğunlukla Kafkasyalı, çoğunlukla İranlı, Kafkas Alban ve Türk karışımı ve Kafkasyalı, İranlı ve Türk unsurlarla karışık olarak tanımlanmıştır. Rus tarihçi ve oryantalist Vladimir Minorsky, büyük ölçüde İranlı ve Kafkasyalı nüfusun Türkçe konuşur hale geldiğini yazmaktadır:
Guzz orduları 11. yüzyılın başlarında önce küçük gruplar halinde, sonra da hatırı sayılır sayılarda Selçuklular yönetiminde Azerbaycan'ı işgal etti. Bunun sonucunda Azerbaycan'ın İranlı nüfusu ve Transkafkasya'nın komşu bölgeleri Türkofon hale gelirken, Azeri Türkçesinin Farsça tonlamalar ve ses uyumunun göz ardı edilmesi gibi karakteristik özellikleri, Türkleşmiş nüfusun Türk olmayan kökenini yansıtmaktadır. ⓘ
İran Azerilerinin, günümüz kuzeybatı İran topraklarında Urmiye Gölü'nün güneyinde MÖ 10 ila 7. yüzyıllar arasında yaşamış ve Hurrice (Urartuca ile ilişkili, Semitik ve Hint-Avrupa kökenli olmayan bir dil) ile ilişkili bir lehçe konuşan eski bir halk olan Mannaeanlar ve Kral Cyaxares'in yönetimi altında Med İmparatorluğu'nu kuran ve bölgeye hakim olan eski bir İran etnik grubu olan Medler de dahil olmak üzere çeşitli grupların soyundan geldiğine inanılmaktadır. Med İmparatorluğu'nun MÖ 6. yüzyılda Mannaeanları fethettiği ve asimile ettiği düşünülmektedir. Tarihi araştırmalar, İran dillerinin Kuzeybatı koluna ait olan ve Medlerin dilinden türediğine inanılan Eski Azeri dilinin giderek yaygınlık kazandığını ve yüzyıllar boyunca söz konusu bölgede yaygın olarak konuşulduğunu göstermektedir. ⓘ
Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki bazı Azerilerin, doğu Kafkasya bölgesinde yer alan eski bir ülke olan Kafkas Albanyası sakinlerinin ve bölgeye yerleşen çeşitli İran halklarının soyundan geldiğine inanılmaktadır. Tekrarlanan istilalar ve göçler nedeniyle, yerli Kafkas nüfusunun önce Persler gibi İran halkları, daha sonra da Oğuz Türkleri tarafından kültürel ve dilsel olarak asimile edilmiş olabileceğine dair kanıtlar olduğunu iddia etmektedirler. Kafkas Albanları hakkında, dilleri, tarihleri, Hıristiyanlığı erken dönemde kabul etmeleri ve sonraki yüzyıllarda Kafkas Albanlarının güçlü dini ve kültürel etkisi altına girdikleri Ermeniler ve Gürcülerle ilişkileri de dahil olmak üzere önemli bilgiler edinilmiştir. ⓘ
Türkleşme
Türk olmayan nüfusun Türkleşmesi, bugün Azerbaycan olarak bilinen bölgede Selçuklular döneminde başlayan ve hızlanan Türk yerleşimlerinden kaynaklanmaktadır. Dilsel benzerlikle kanıtlanan Oğuz Türklerinin bugünkü Türkmenistan'dan göçü, İlhanlılar altındaki birçok askerin Türk olması nedeniyle Moğol dönemi boyunca yüksek kalmıştır. Safevi dönemine gelindiğinde, Azerbaycan'ın Türk doğası, Safevi İmparatorluğu'nun belkemiği olan Türkmen göçebe kabilelerinin bir birliği olan Kızılbaşların etkisiyle artmıştır. ⓘ
Sovyet akademisyenlere göre Azerbaycan'ın Türkleşmesi İlhanlılar döneminde büyük ölçüde tamamlanmıştır. Faruk Sümer, Türkleşmenin üç dönemde gerçekleştiğini ileri sürmektedir: Selçuklu, Moğol ve Moğol sonrası (Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi). İlk iki dönemde Oğuz Türk boyları Anadolu ve Arran'a ilerlemiş ya da sürülmüştür. Son dönemde, İran'daki Türk unsurlara (Oğuz, daha az Uygur, Kıpçak, Karluk ve Türkleşmiş Moğol karışımları) şimdi İran'a geri göç eden Anadolu Türkleri katıldı. Bu, Türkleşmenin son aşamasına işaret ediyordu. ⓘ
İran kökenli
Azerilerin İran kökenleri muhtemelen İran Azerbaycanı'ndaki Medler gibi eski İran kabilelerine ve MÖ sekizinci yüzyılda gelen İskit istilacılarına dayanmaktadır. Medlerin Mannai ile karıştığına inanılmaktadır. Arap tarihçi Al-Masudi'nin yazdığı gibi eski yazılı kayıtlar, bölgedeki İranlı varlığını kanıtlamaktadır:
Persler, sınırları Mahat Dağları ve Ermenistan'a kadar Azarbeycan ve Arran ve Bayleqan ve Darband ve Ray ve Tabaristan ve Masqat ve Shabaran ve Jorjan ve Abarshahr ve bu Nishabur ve Herat ve Marv ve Horasan topraklarındaki diğer yerler ve Sejistan ve Kerman ve Fars ve Ahvaz olan bir halktır... Tüm bu topraklar bir zamanlar tek bir hükümdarı ve tek bir dili olan tek bir krallıktı... dil biraz farklı olsa da. Ancak dil, harflerinin aynı şekilde yazılması ve kompozisyonda aynı şekilde kullanılması bakımından tektir. O halde Pehlevi, Dari, Azari gibi farklı dillerin yanı sıra diğer Farsça diller de vardır.
Arkeolojik kanıtlar, İran dini Zerdüştlüğün Hıristiyanlık ve İslam'dan önce Kafkasya'da öne çıktığını göstermektedir. Oğuzlar gelmeden önce İran Azerbaycanı nüfusunun ağırlıklı olarak Farsça konuştuğu da varsayılmaktadır. Bu iddia, şu anda etnik Azerilerin yaşadığı bölgelerden gelen ve Oğuz göçü öncesinde ve sırasında Farsça yazan Katran Tebrizi, Şems Tebrizi, Nizami Gencevi ve Hakani gibi birçok Fars edebiyatı figürü tarafından desteklenmektedir. Bu iddia, bölgenin dilini Farsça olarak tanımlayan Nozhat al-Majales antolojisi, Strabo, Al-Istakhri ve Al-Masudi tarafından da desteklenmektedir. Bu iddia El-Mukaddasi gibi diğer ortaçağ tarihçileri tarafından da dile getirilmiştir. ⓘ
Encyclopaedia Iranica şöyle der:
Azerbaycan'da Türkçe konuşanlar (ç.n.) esas olarak, bölgede hâlâ birkaç kesimi bulunan eski İranlıların soyundan gelmektedir. Oğuz Türklerinin 11. ve 12. yüzyıllardaki büyük göçü, Anadolu'nun yanı sıra Azerbaycan'ı da yavaş yavaş Türkleştirmiştir. Azeri Türkleri Şii'dir ve Safevi hanedanının kurucularıdır. Moḡān bozkırında sayıları belki 100.000'i bulan İlsevan (eski adıyla Šāhsevan) adlı çobanlar olmasına rağmen yerleşiktirler; İran'daki diğer kabileler gibi onlar da Rıza Şah döneminde yerleşik hayata geçmeye zorlanmışlardır. Diğer Türkçe konuşanlar -Türkmenler, Kaçarlar, Afšārlar, vs.- batı İran'ın çeşitli bölgelerine dağılmış durumdadır. Bugün İran'da Türkçe konuşanların sayısının yaklaşık 16 milyon olduğu tahmin edilmektedir. Azerilerin çoğu kendilerini Türk olarak adlandırmakta ve Türk olarak anılmaktadır, ancak aynı zamanda İranlı kimliklerinde de ısrar etmektedirler; bu sadece dini bağla değil -Anadolu'daki Sünni Türklerin aksine çoğunlukla Şii olmaları- kültürel, tarihi ve ekonomik faktörlerle de desteklenmektedir. ⓘ
Kafkas kökenli
Encyclopædia Britannica'ya göre:
Azeriler (Azerbaycan Cumhuriyeti halkları) karışık etnik kökenlidir, en eski unsur doğu Transkafkasya'nın yerli nüfusundan ve muhtemelen kuzey İran'ın Medyalılarından türemiştir.
Tekrarlanan istilalar ve göçler nedeniyle, yerli Kafkasyalıların önce Eski İran halkları ve daha sonra Oğuzlar tarafından kültürel olarak asimile edilmiş olabileceğine dair kanıtlar vardır. Kafkasyalı Arnavutlar hakkında dilleri, tarihleri ve Hıristiyanlığı erken kabulleri de dahil olmak üzere önemli bilgiler edinilmiştir. Azerbaycan'da halen konuşulan Udi dili, Albanların dilinin bir kalıntısı olabilir. ⓘ
Genetik
Azerbaycan'ı da kapsayan çağdaş Batı Asya genomları, bölgedeki erken tarımsal popülasyonlardan büyük ölçüde etkilenmiştir; Türkçe konuşanlarınki gibi daha sonraki nüfus hareketleri de katkıda bulunmuştur. Bununla birlikte, 2017 itibariyle Azerbaycan için tüm genom dizileme çalışması bulunmamaktadır; bu gibi örnekleme sınırlamaları "bölgenin genetik tarihinin daha ince ölçekli bir resmini" oluşturmayı engellemektedir. ⓘ
2002 yılında yapılan ve 11 Y-kromozomu işaretleyicisini inceleyen bir çalışma, Azerilerin "Kafkasya'daki coğrafi komşularıyla genetik olarak başka yerlerdeki dilsel komşularından daha yakın akraba olduklarını" öne sürmüştür. İran Azerileri genetik olarak kuzey Azerilerine ve komşu Türk nüfusuna, coğrafi olarak uzak Türkmen nüfusuna olduklarından daha fazla benzemektedir. Bununla birlikte, başta Türkmenler olmak üzere Orta Asyalılardan (özellikle Haplogrup H12) türetilen genetik karışım kanıtlarının Azeriler için Gürcü ve Ermeni komşularına göre daha yüksek olması da önemlidir. Azerbaycan'da yaşayan ve İran dilini konuşan topluluklar (Talışlar ve Tatlar) genetik olarak Cumhuriyet Azerilerine diğer İran dilini konuşan topluluklardan (İran'dan gelen Farslar ve Kürtler, Osetler ve Tacikler) daha yakındır. Çeşitli genetik çalışmalar, Azerilerin bölgede uzun süredir ikamet eden ve dil değişimi yoluyla bir Türk dilini benimseyen yerli bir nüfustan geldiğini öne sürmüştür; buna elit hakimiyeti senaryosu da dahildir. Ancak, Azerbaycan'daki (ve Türkiye'deki) dil değişimi elit baskınlık modeline uygun olmayabilir; Azerbaycan'a Orta Asya katkısının kadınlarda %18, erkeklerde ise %32 olduğu tahmin edilmektedir. Daha sonraki bir çalışma da Azerbaycan'a Orta Asyalı katkısının %33 olduğunu öne sürmüştür. ⓘ
MtDNA'nın ilk hipervariable segmentini inceleyen 2001 tarihli bir çalışma şunları öne sürmüştür "Kafkasya popülasyonları arasındaki genetik ilişkiler, dilsel ilişkilerden ziyade coğrafi ilişkileri yansıtmaktadır"; Ermeniler ve Azeriler "en yakın coğrafi komşularıyla en yakın akraba olanlardır." İran platosu, İndus Vadisi ve Orta Asya'daki 23 popülasyondan 910 MtDNA'yı inceleyen 2004 tarihli bir başka çalışma, "İran, Anadolu [Türkiye] ve Kafkasya'dakiler de dahil olmak üzere İndus havzasının batısındaki popülasyonların, Güney Asya ve Doğu Avrasya'dan çok sınırlı bir katkı ile esas olarak Batı Avrasya soylarından oluşan ortak bir mtDNA soy bileşimi sergilediğini" öne sürmüştür. mtDNA'nın genetik analizi, Kafkas popülasyonlarının genetik olarak Avrupalılara Yakın Doğululardan daha yakın olduğunu gösterirken, Y kromozomu sonuçları Yakın Doğulu gruplara daha yakın olduğunu göstermektedir. ⓘ
İranlılar nispeten çeşitli Y-kromozom haplotiplerine sahiptir. Orta İran'dan (İsfahan) bir nüfus, haplogrup dağılımları açısından Kafkasyalılar ve Azeriler ile güney veya kuzey İran'dan nüfuslara göre daha yakın benzerlik göstermektedir. Bölgedeki haplogrup çeşitliliği, belki de istilacı erkek göçlerinin bir sonucu olarak tarihsel genetik karışımı yansıtıyor olabilir. ⓘ
İranlılarda tam mitokondriyal DNA çeşitliliği üzerine yapılan karşılaştırmalı bir çalışmada (2013), İranlı Azerilerin Gürcistan halkıyla, diğer İranlılardan ve Ermenilerden daha fazla akraba olduğu belirtilmiştir. Ancak aynı çok boyutlu ölçeklendirme grafiği, Kafkasya'daki Azerilerin, İranlı Azerilerle ortak kökene sahip oldukları varsayılmasına rağmen, "Azeriler/Gürcüler ve Türkler/İranlılar gruplaması arasında bir ara konumda yer aldıklarını" göstermektedir. ⓘ
Sınıf iki İnsan lökosit antijenini inceleyen 2007 tarihli bir çalışma, "İran Azerileri ile Türkiye veya Orta Asyalılar arasında yakın bir genetik ilişki gözlemlenmediğini" öne sürmüştür. HLA alellerini inceleyen 2017 tarihli bir çalışma Kuzeybatı İran'daki Azerilerden alınan örnekleri "Kürtler, Gorgan, Çuvaşlar (Güney Rusya, Kuzey Kafkasya'ya doğru), İranlılar ve Kafkasya popülasyonlarına (Svanlar ve Gürcüler) yakın Akdeniz kümesine" koymuştur. Bu Akdeniz stoğu "Türk ve Kafkas popülasyonlarını" içermektedir. Azeri örneklerinin de "Akdeniz ve Orta Asya örnekleri arasında" bir konumda olması, "Oğuz Türk boylarının neden olduğu Türkleşme sürecinin de Azeri halkının genetik geçmişine katkıda bulunabileceğini" düşündürmektedir. ⓘ
Demografi ve toplum
Azerbaycanlıların büyük çoğunluğu Azerbaycan Cumhuriyeti ve İran Azerbaycanı'nda yaşamaktadır. İran'da 8 ila 18,5 milyon arasında Azeri, çoğunlukla kuzeybatı eyaletlerinde yaşamaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti'nde ise yaklaşık 9,1 milyon Azeri bulunmaktadır. Bir milyonun üzerinde bir diaspora dünyanın geri kalanına yayılmıştır. Ethnologue'a göre, Dağıstan'ın güneyi, Estonya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Rusya, Türkmenistan ve Özbekistan'da kuzey Azerbaycan lehçesini konuşan 1 milyondan fazla kişi vardır. Dağlık Karabağ çatışmasının nüfus kaymalarına yol açtığı Ermenistan'da 2001 nüfus sayımında hiçbir Azeri kaydedilmemiştir. Ulusal nüfus sayımları gibi diğer kaynaklar, eski Sovyetler Birliği'nin diğer devletlerinde Azerbaycanlıların varlığını doğrulamaktadır. ⓘ
Azerbaycan Cumhuriyeti'nde
Azerbaycanlılar, Azerbaycan Cumhuriyeti'ndeki en büyük etnik gruptur (%90'ın üzerinde) ve komşu İran'dan sonra ikinci en büyük etnik Azerbaycanlı topluluğunu barındırmaktadır. Okuryazarlık oranı çok yüksektir ve %99,5 olduğu tahmin edilmektedir. Azerbaycan yirminci yüzyıla Rusya ve Sovyetler Birliği'ne dayanan kurumlarla, resmi bir ateizm politikası ve toplumun çoğu yönü üzerinde sıkı bir devlet kontrolü ile başladı. Bağımsızlıktan bu yana laik bir sistem vardır. ⓘ
Azerbaycan petrol endüstrisinden faydalanmıştır, ancak yüksek seviyedeki yolsuzluk halkın daha fazla refaha kavuşmasını engellemiştir. Bu sorunlara rağmen, olumlu ekonomik öngörüler ve aktif bir siyasi muhalefetin ortalama Azerbaycanlıların yaşamlarını iyileştirmeye kararlı görünmesi nedeniyle Azerbaycan'da finansal bir yeniden doğuş söz konusudur. ⓘ
İran'da
Azerbaycan'daki nüfus tahminleri düzenli nüfus sayımları nedeniyle güvenilir kabul edilirken, İran'a ilişkin rakamlar tartışmalıdır. Yirminci yüzyılın başlarından bu yana, birbirini izleyen İran hükümetleri etnik gruplarla ilgili istatistik yayınlamaktan kaçınmıştır. İran'daki Azerilerin resmi olmayan nüfus tahminleri, CIA ve Kongre Kütüphanesi tarafından ortaya konan %16'lık alan civarındadır. 2009'da yapılan bağımsız bir ankete göre bu oran %20-22 civarındadır. İranolog Victoria Arakelova'nın İran ve Kafkasya adlı hakemli dergide belirttiğine göre, İran'daki Azerilerin sayısının tahmin edilmesi, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından bu yana, "bir zamanlar icat edilen sözde ayrılmış millet teorisinin (yani Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşları, sözde Azeriler ve İran'daki Azeriler) yeniden hayata geçirildiği (ayrıntılı olarak bkz. Reza 1993)" yıllardan beri engellenmektedir. Arakelova, siyasi olarak önyargılı yayınlarda "İran'daki Azeri azınlık" olarak yer alan İran'daki Azerilerin sayısının "bu teorinin oldukça spekülatif bir parçası" olarak kabul edildiğini de ekliyor. İran'da yapılan tüm nüfus sayımlarında sadece dini azınlıklara yer verilmesine rağmen, çok sayıda kaynak İran'ın Türkçe konuşan topluluklarına ilişkin "herhangi bir gerekçe veya somut referans" olmaksızın farklı rakamlar sunmuştur. ⓘ
1990'ların başında, Sovyetler Birliği'nin çöküşünden hemen sonra, İran'daki "Azerilerin" sayısını gösteren en popüler rakam, İran'ın tüm nüfusunun ancak altmış milyon olduğu bir dönemde otuz üç milyondu. Dolayısıyla o dönemde İran vatandaşlarının yarısı "Azerbaycanlı" olarak kabul ediliyordu. Kısa bir süre sonra bu rakam otuz milyonla değiştirildi ve bu rakam "İran'daki demografik duruma ilişkin neredeyse normatif bir açıklama haline geldi ve sadece akademisyenler ve siyasi analistler arasında değil, aynı zamanda Rusya ve Batı'nın resmi çevrelerinde de yaygın bir şekilde dolaşıma girdi". Ardından, 2000'li yıllarda bu rakam 20 milyona düştü; bu kez, en azından Rus siyaset kurumu içinde, rakam "kesin olarak sabitlendi". Arakelova, bu rakamın yaygın olarak kullanıldığını ve sadece birkaç küçük ayarlamayla güncel tutulduğunu da ekliyor. Ancak İran'ın demografik durumuna üstünkörü bir bakış, tüm bu rakamların manipüle edildiğini ve "kesinlikle siyasi amaçla uydurulduğunu" gösteriyor. Arakelova, İran'ın nüfus demografisine dayanarak İran'daki Azerilerin yani "Azerbaycanlıların" sayısını 6 ila 6,5 milyon, yani İran'ın toplam nüfusunun en fazla %5'inden az olarak tahmin etmektedir. ⓘ
İran'daki Azeriler çoğunlukla kuzeybatı eyaletlerinde bulunmaktadır: Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hemedan'ın bazı bölgeleri, Kazvin ve Markazi. Azeri azınlıklar Kürdistan'ın Qorveh ve Bijar ilçelerinde, Gilan'da, Mazandaran'daki Galugah'ta, Razavi Horasan'daki Lotfabad ve Dargaz çevresinde ve Golestan'daki Gonbad-e Qabus kasabasında etnik yerleşim bölgeleri olarak yaşamaktadır. İç göç nedeniyle İran'ın merkezinde de (Tahran # Alborz) büyük Azeri nüfusları bulunabilir. Azeriler Tahran nüfusunun %25'ini ve her şehirde Azerilerin bulunduğu Tahran Eyaleti nüfusunun %30,3 - %33'ünü oluşturmaktadır. Tahran ve Tahran Eyaleti'nde Farslardan sonra en büyük etnik grubu oluşturmaktadırlar. Arakelova, Tahran sakinleri arasında şehirdeki Azerilerin sayısına ilişkin yaygın "klişe "nin ("Tahran'ın yarısı Azerilerden oluşuyor") "ciddiye alınamayacağını" belirtiyor. Arakelova, İran'ın kuzeybatı bölgelerinden göç eden ve şu anda "çoğunlukla" Farsça konuşan Tahran sakinlerinin sayısının "birkaç yüz binden" fazla olmadığını, en fazla bir milyon olduğunu da sözlerine ekliyor. Azeriler de Horasan'a, özellikle de Meşhed'e çok sayıda göç etmiş ve yerleşmiştir. ⓘ
Genel olarak İran'daki Azeriler, İran İslam Devrimi'nden önce akademisyenler tarafından "iyi entegre olmuş dilsel bir azınlık" olarak görülüyordu. Sürtüşmelere rağmen, İran'daki Azeriler "siyasi, askeri ve entelektüel hiyerarşilerin yanı sıra dini hiyerarşinin" her kademesinde iyi bir şekilde temsil edilmeye başlandı. ⓘ
Pehlevi politikalarının yerel yönetimlerde, okullarda ve basında Azerbaycan dilinin kullanımını bastırması kızgınlık yarattı. Ancak 1979'da İran Devrimi'nin ortaya çıkmasıyla birlikte, yeni hükümetin dini ana birleştirici faktör olarak vurgulamasıyla vurgu milliyetçilikten uzaklaştı. İslami teokratik kurumlar toplumun neredeyse tüm yönlerine hakimdir. Azerbaycan dili ve edebiyatı İran okullarında yasaklanmıştır. İran hükümetinin politikaları nedeniyle İran Azerbaycan'ında sivil huzursuzluk belirtileri görülmekte ve Azerbaycan'daki diğer Azerbaycanlılarla artan etkileşim ve Türkiye ve diğer Türki ülkelerden yapılan uydu yayınları Azerbaycan milliyetçiliğini canlandırmaktadır. Mayıs 2006'da İran Azerbaycanı, Azerice konuşan bir hamamböceğini tasvir eden ve birçok Azerbaycanlının saldırgan bulduğu bir karikatürün yayınlanması üzerine çıkan ayaklanmalara tanık oldu. Karikatür bir Azeri olan Mana Neyestani tarafından çizilmiş ve tartışmalar sonucunda editörüyle birlikte kovulmuştur. Yakın zamanda meydana gelen önemli olaylardan biri de, 6 Kasım'da devlet televizyonunda yayınlanan Fitileha adlı çocuk programında Azerilerin şivesi ve diliyle alay edilmesi ve saldırgan esprilere yer verilmesinin ardından Kasım 2015'te İran'da başlayan Azerilerin protestolarıydı (2015). Sonuç olarak, yüzlerce etnik Azeri, devlet televizyonunda etnik hakaret içerdiğini düşündükleri bir programı protesto etti. Tahran ve Karaj'ın yanı sıra Tebriz, Urmiye, Erdebil ve Zencan'da da gösteriler düzenlendi. İran'da polis protestocularla çatıştı, kalabalığı dağıtmak için göz yaşartıcı gaz kullandı ve çok sayıda gösterici tutuklandı. Protestoculardan Ali Akbar Murtaza'nın Urmiye'de "aldığı yaralar nedeniyle öldüğü" bildirildi. İstanbul ve Bakü'deki İran büyükelçilikleri önünde de protestolar düzenlendi. Ülkenin devlet yayın kuruluşu İran İslam Cumhuriyeti Yayıncılığı (IRIB) Başkanı Muhammed Sarafraz, daha sonra yayını durdurulan programın yayınlanması nedeniyle özür diledi. ⓘ
Azeriler İran'ın içsel bir topluluğudur ve yaşam tarzları Farslarınkine çok benzemektedir:
Şehirli Azerilerin yaşam tarzları Farslarınkinden farklı değildir ve karışık nüfuslu şehirlerde üst sınıflar arasında önemli ölçüde evlilik vardır. Benzer şekilde, Azerbaycanlı köylüler arasındaki gelenekler de İranlı köylülerinkinden belirgin bir şekilde farklı görünmemektedir.
Azeriler ticarette oldukça aktiftir ve İran'ın her yerindeki pazarlarda gür sesleri duyulabilir. Yaşlı Azeri erkekler geleneksel yün şapka takmaktadır ve müzik ve dansları ana akım kültürün bir parçası haline gelmiştir. Azeriler iyi entegre olmuşlardır ve pek çok Azeri-İranlı Fars edebiyatında, siyasetinde ve din adamları dünyasında öne çıkmaktadır. ⓘ
Azerbaycan ve İran arasında önemli bir sınır ötesi ticaret vardır ve Azerbaycan'dan Azeriler daha ucuz olan malları satın almak için İran'a giderler, ancak ilişkiler yakın zamana kadar gergindi. Ancak Ruhani yönetiminin göreve gelmesinden bu yana ilişkiler önemli ölçüde iyileşti. ⓘ
Alt gruplar
Her biri ekonomide, kültürde ve günlük yaşamda kendine özgü özelliklere sahip olan birkaç Azerbaycanlı etnik grup vardır. Bazı Azeri etnik grupları 19. yüzyılın son çeyreğinde de varlığını sürdürmüştür.
Başlıca Azerbaycanlı etnik gruplar:
Kadınlar
Azerbaycan'da kadınlara oy hakkı 1917 yılında tanınmıştır. Bakü gibi büyük şehirlerde kadınlar Batı tarzı eşitliğe kavuşmuş olsa da kırsal bölgelerde daha gerici görüşler devam etmektedir. Eski Sovyetler Birliği'nin diğer bölgelerinden farklı olarak, tecavüz de dahil olmak üzere kadınlara yönelik şiddet, özellikle kırsal bölgelerde nadiren rapor edilmektedir. Azerbaycan'da peçe Sovyet döneminde terk edilmiştir. Kadınlar seçimle gelinen makamlarda yeterince temsil edilmemektedir ancak parlamentoda yüksek mevkilere ulaşmışlardır. Bir Azeri kadın Azerbaycan Yüksek Mahkemesi'nin başyargıcıdır ve diğer iki kadın da Anayasa Mahkemesi yargıçlarıdır. 2010 seçimlerinde Azerbaycan Milli Meclisi'ndeki tüm milletvekillerinin (toplam yirmi sandalye) %16'sını kadınlar oluşturmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti'nde kürtaj isteğe bağlı olarak yapılabilmektedir. 2002'den beri insan hakları ombudsmanı olan Elmira Süleymanova bir kadındır. ⓘ
İran'da 1980'lerden bu yana toplumsal cinsiyet eşitliği için tabandan gelen bir hareket dalgası var. Hükümetin yasaklarına karşı yapılan protestolar, 12 Haziran 2006'da Tahran'daki Haft Tir Meydanı'nda kadın göstericilerin dövülmesinde olduğu gibi şiddet kullanılarak dağıtılmaktadır. Reformcu eski cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi gibi geçmiş İranlı liderler kadınlara daha fazla hak vaat etmişlerdir, ancak İran Muhafız Konseyi İslami doktrine aykırı olarak yorumladıkları değişikliklere karşı çıkmaktadır. 2004 yasama seçimlerinde, sekizi muhafazakar olmak üzere dokuz kadın parlamentoya (Meclis) seçildi. Azerbaycanlı kadınların sosyal kaderi büyük ölçüde İran'daki diğer kadınların kaderini yansıtmaktadır. ⓘ
Kültür
Azeriler birçok açıdan Avrasyalı ve iki kültürlüdür. Azerbaycan Cumhuriyeti Azerileri, Sovyet ve Doğu Avrupa etkilerini özümsemişken, İran Azerileri, Farslar ve Kürtler de dahil olmak üzere diğer İran halklarının kültürüyle büyük ölçüde aynı olan kültürlerini korumuşlardır. Modern Azerbaycan kültürü edebiyat, sanat, müzik ve film alanlarında önemli başarılar içermektedir. ⓘ
Dil ve edebiyat
Azeriler, MS 11. ve 12. yüzyıllarda Azerbaycan'da yerleşik hale gelen Batı Oğuz Türk dilinden türemiş bir Türk dili olan Azericeyi konuşmaktadır. Erken Oğuzca esas olarak sözlü bir dildi ve Dede Korkut'un daha sonra derlenen destanları ve kahramanlık hikayeleri muhtemelen sözlü bir gelenekten türemiştir. Kabul edilen ilk Oğuz Türkçesi metni 15. yüzyıla kadar gitmektedir. İlk yazılı, klasik Azerbaycan edebiyatı Moğol istilasından sonra ortaya çıkmıştır. En eski Azerice yazıların bazıları şair Nesimî'ye (ölümü 1417) ve on yıllar sonra Fuzûlî'ye (1483-1556) kadar uzanmaktadır. Safevi İran Şahı I. İsmail, Hatâ'i mahlasıyla Azerice şiirler yazmıştır. ⓘ
Bugün dünyaya bir Efendi olarak geldim. Şunu iyi bilin ki ben Haydar'ın oğluyum.
Ben Fereydun'um, Hüsrev'im, Cemşid'im ve Zahak'ım. Ben Zal'ın oğlu (Rüstem) ve İskender'im.
Ben hakikatim sırrı bu kalbimde gizlidir. Ben Mutlak Hakikatim ve söylediklerim Hakikattir.
Ben "Ali'nin Taraftarının" dinine mensubum ve Şah'ın yolunda "Ben Müslümanım" diyen herkese rehberim. Benim alametim "Mutluluk Tacı "dır.
Ben Süleyman'ın parmağındaki mühür yüzüğüyüm. Muhammed nurdan, Ali gizemden yaratılmıştır.
Ben Mutlak Gerçeklik denizinde bir inciyim.Ben Hatai'yim, Şah'ın eksikliklerle dolu kölesiyim. Senin kapında en küçük ve en son [kul] benim. ⓘ
Modern Azerbaycan edebiyatı, Samad Vurgun, Şehriyar ve diğerlerinin yazılarında aktarıldığı gibi, hümanizme geleneksel bir vurgu ile devam etmiştir. ⓘ
Azeriler genellikle iki dillidir ve anadilleri olan Azericenin yanı sıra Rusça (Azerbaycan'da) ya da Farsça (İran'da) bilmektedirler. 1996 yılı itibariyle Azerbaycan'ın yaklaşık 8.000.000 nüfusunun yaklaşık %38'i akıcı bir şekilde Rusça konuşuyordu. İran'da 2009 yılında yapılan bağımsız bir telefon anketi, katılımcıların %20'sinin İran'da en çok konuşulan azınlık dili olan Azericeyi anlayabildiğini ve tüm katılımcıların Farsçayı anlayabildiğini bildirmiştir. ⓘ
Din
Azerbaycanlıların çoğunluğu İki Dilli Şii Müslümanlardan oluşmaktadır. Dini azınlıklar arasında Sünni Müslümanlar (çoğunlukla Kuzey Kafkasya'daki diğer Müslümanlar gibi Şafii) ve Bahailer bulunmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti'nde bilinmeyen sayıda Azerbaycanlının herhangi bir dini aidiyeti yoktur. Birçoğu kendisini Şii Müslüman olarak tanımlamaktadır. Müslüman Azeriler arasında az sayıda Nakşibendi Sufisi bulunmaktadır. Hıristiyan Azeriler Azerbaycan Cumhuriyeti'nde yaklaşık 5.000 kişidir ve çoğunlukla yeni din değiştirenlerden oluşmaktadır. Kırsal bölgelerdeki bazı Azeriler, belirli yerlerin kutsallığı ve ateşe, bazı ağaçlara ve kayalara saygı gibi İslam öncesi animist veya Zerdüşt etkisindeki inançları sürdürmektedir. Azerbaycan'da İslami bayramların yanı sıra Nevruz ve Noel gibi diğer dinlere ait gelenekler de kutlanmaktadır. ⓘ
Sahne sanatları
Azeriler kendilerini dans, müzik ve film gibi çeşitli sanatsal yollarla ifade ederler. Azerbaycan halk dansları çok eskidir ve Kafkasya ve İran'daki komşularınınkine benzer. Grup dansı Güneydoğu Avrupa'dan Hazar Denizi'ne kadar yaygın olarak görülen bir formdur. Grup dansında oyuncular yarı dairesel ya da dairesel bir formasyonda bir araya gelirler, "Bu dansların lideri genellikle özel figürler icra eder ve ayak kalıplarında, hareketlerde ya da grubun hareket ettiği yönde işaretler ve değişiklikler yapar, genellikle bir fular tuttuğu eliyle işaret eder." Yalnız danslar hem erkekler hem de kadınlar tarafından icra edilir ve sıralı adımlara ek olarak ince el hareketleri içerir. Kafkasya kökenli ya da Kafkasya'dan etkilenmiş tüm etnik grupların ortak dansı olan Lezginka da Azeriler arasında popülerdir. ⓘ
Azerbaycan müzik geleneğinin izleri Aşık adı verilen şarkı söyleyen ozanlara kadar sürülebilir. Modern Aşıklar saz çalmakta ve dastan (tarihi türküler) söylemektedir. Diğer müzik aletleri arasında tar (başka bir ud türü), balaban (nefesli bir çalgı), kamança (keman) ve dhol (davul) sayılabilir. Muğam adı verilen Azerbaycan klasik müziği genellikle duygusal bir şarkı performansıdır. Besteciler Üzeyir Hacıbeyov, Gara Garayev ve Fikret Amirov Batı klasik müziği ile muğamı birleştiren melez bir tarz yaratmışlardır. Vagif ve Aziza Mustafa Zadeh başta olmak üzere diğer Azeriler de cazı muğamla harmanlamıştır. Rashid Behbudov (sekizden fazla dilde şarkı söyleyebilen), Muslim Magomayev (Sovyet döneminden bir pop yıldızı), Googoosh ve son zamanlarda Sami Yusuf da dahil olmak üzere bazı Azeri müzisyenler uluslararası beğeni kazanmıştır. ⓘ
İran'da 1979 devriminden sonra din adamlarının genel olarak müziğe karşı çıkması nedeniyle Azerbaycan müziği farklı bir seyir izledi. İranlı şarkıcı Hossein Alizadeh'e göre, "Tarihsel olarak İran'da müzik, dini kurumların güçlü muhalefetiyle karşılaştı ve bu da onu yeraltına inmeye zorladı." ⓘ
Azeri film ve televizyonu büyük ölçüde Azerbaycan'da yayınlanıyor ve İran'da sınırlı satış noktası var. Cannes Film Festivali'nde Büyük Ödül ve 1994'te En İyi Yabancı Film dalında Akademi Ödülü kazanan Burnt by the Sun filmini yazan Rustam Ibragimbekov gibi bazı Azeriler üretken film yapımcıları olmuştur. Birçok İranlı, 1980'lerden bu yana eleştirmenlerden övgüler alan İran'ın sinema geleneğinde öne çıkmıştır. ⓘ
Spor
Spor tarihsel olarak Azerbaycan yaşamının önemli bir parçası olmuştur. Dede Korkut Kitabı'nda ve Khaqani gibi şair ve yazarlar tarafından atlı yarışmalar övülmüştür. Diğer eski sporlar arasında güreş, cirit atma ve eskrim sayılabilir. ⓘ
Sovyet mirası modern zamanlarda bazı Azerbaycanlıları Olimpiyat düzeyinde başarılı sporcular olmaya itmiştir. Azerbaycan hükümeti ülkenin atletizm mirasını desteklemekte ve gençlerin katılımını teşvik etmektedir. İranlı sporcular özellikle ağırlık kaldırma, jimnastik, atıcılık, cirit atma, karate, boks ve güreş dallarında başarılı olmuşlardır. Dünya süper ağır sıklet kaldırma rekortmeni ve 2000 ve 2004 yıllarında iki kez Olimpiyat şampiyonu olan İranlı Hossein Reza Zadeh ya da Olimpiyat tarihindeki en başarılı İranlı sporcu olan eski İranlı Tekvando sporcusu Hadi Saei ve 2006 yılında Avrupa ağır sıklet şampiyonluğunu kazanan Nizami Pashayev gibi halterciler uluslararası düzeyde başarılı olmuşlardır. Türkiye için oynayan Azerbaycan kökenli Ramil Guliyev, Türkiye tarihinde atletizm dalında ilk dünya şampiyonu olmuştur. ⓘ
Satranç, Azerbaycan Cumhuriyeti'nde bir diğer popüler eğlencedir. Ülke Teimour Radjabov, Vugar Gashimov ve Shahriyar Mammadyarov gibi üçü de uluslararası alanda üst sıralarda yer alan birçok önemli oyuncu yetiştirmiştir. Rafael Aghayev'in beş kez dünya şampiyonu ve on bir kez Avrupa şampiyonu olarak özel bir başarı elde ettiği karate de popülerdir. ⓘ
Nüfus dağılımı
Çoğunluğunu 30 milyon ile İran'nda yaşayanlar oluşturmakla birlikte, Azerbaycan'nda 10 milyon, Rusya'da 0,6 milyon, Gürcistan'da 0,4 milyon, Irak'ta 300 bin-900 bin, olmakla toplamda 35-40 milyon civarında Azerbaycan Türkü yaşamaktadır. ⓘ
İran'da Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Gilan, Kürdistan, Merkezi Kazvin ve Hamedan gibi eyaletlerde ve başkent Tahran'da ikamet ederler. Türkiye'de ise Iğdır, Kars Erzurum, Ağrı ve Van gibi illerde ikamet ederler. Ahmet Caferoğlu'na göre (1899-1975) Azerileri oluşturan boylar Afşarlar, Ayrımlar, Karapapaklar, Şahsevenler, Ustaçlılar, Padarlar, İmreliler ve Halaçlardır. Bu Türk toplumları Azericeyi anadili olarak kullanmaktadırlar. Büyük Sovyet Ansiklopedisi'ne göre Azerbaycan'da yaşayan Afşarlar, Karapapaklar, Ayrımlar ve Şahsevenler Azerileri oluşturan boylardır. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires isimli sözlüğe göre de Padarlar, Şahsevenler ve Ayrımlar; Azerileri oluşturan alt etnik gruplardandır. ⓘ
